Уикипедия

Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясы

Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясы (ӘҰҒА) (әз. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) — Әзірбайжанның негізгі ғылыми мекемесі. Ол өз құрамына сайланған академия мүшелерін (толық мүшелер, корреспондент-мүшелер, шетелдік мүшелер), құрметті докторлар, ғылыми қызметкерлер мен ғылыми қызметте, білім беру және әлеуметтік қызмет көрсету кәсіпорындарында жұмыс істейтін мамандарды біріктіреді.

Тарих өңдеу

1920 жылдардың басында ғылыми зерттеулер негізінен Баку университетінде (1919 жылы құрылған) жүргізілді, онда Ғылыми бірлестік, Жаратылыстану және дәрігерлер қоғамы, Шығыстанушылар мен дәрігерлер қоғамы құрылды.

1923 жылы Әзірбайжан зерттеулер және зерттеу қоғамы құрылды. 1925 жылы түркітану бөлімі құрылды. 1929 жылы Әзірбайжан зерттеулер және зерттеу қоғамы Әзірбайжан мемлекеттік ғылыми-зерттеу институты (ӘзҒЗИ) болып қайта құрылды.

Әзірбайжан Республикасы Ғылым Академиясы өңдеу

 
Ф Ю Левинсон-Лессинг, 1934

1932 жылы Әзірбайжан мемлекеттік ғылыми-зерттеу институтының негізінде КСРО Ғылым академиясының Закавказье бөлімінің Әзірбайжан бөлімшесі құрылды. Бөлімше меңгерушісі болып Рухулла Ахундов тағайындалды, 11 басқарма және бірнеше комиссия жұмыс істеді. Белгілі ғалымдар Ф. Ю. Левинсон-Лессинг, И. М. Губкин, А. А. Гроссгейм, Н. Марр, И. И. Мещанинов, А. Н. Державин, Бекир Чобанзаде, Вели Хулуфлу, М. Эфендиев, Абдулла Тагизаде, Салман Мумтаз, Агамир Мамедов және т.б[1].

КСРО Ғылым академиясының Әзірбайжан филиалы өңдеу

 
ӘзКСР ҒА президиумының алғашқы мүшелері, 1945 ж. Төменгі қатар (солдан оңға, отырған): ақын С. Вургун, гидротехник-ғалым И. Г. Есман, У. Гаджибеков, А. А. Ализаде, Академия президенті М. Миркасимов, И. И. Широкогоров, А. А. Гроссгейм, М. А. Топчибашев (ғалым, хирург). Тұрып тұр: Ю. Мамедалиев, М. А. Ибрагимов, Ш. А. Азизбеков, Г. Н. Гусейнов, Мир-Әли Қашқай, С. А. Дадашев, М. А. Үсеинов[2]

1935 жылы Закавказье бөлімшесі академик Ф. Ю. Левинсон-Лессинг басқаратын КСРО Ғылым академиясының Әзірбайжан филиалына айналды. Филиал Кировабад пен Нахичеванда бөлімшелері болды. Жұмыс істеп тұрған кафедралар негізінде химия, ботаника, зоология және тарих, этнография және археология секторлары, тіл және әдебиет, сонымен қатар энергетика, физика, геология, география ғылыми-зерттеу институттары құрылды. 1936—1939 жылдары филиалды И. М. Губкин басқарды.

Бюджет өңдеу

КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің 1945 жылғы 23 қаңтардағы шешімімен филиал Әзірбайжан КСР Ғылым академиясы болып қайта құрылды. Ол кезде академияда 4 кафедра, 16 ғылыми-зерттеу институты, 3 мұражай, ғылыми-зерттеу бөлімдері, Орталық ғылыми кітапхана, Нахичевань, Кировабад, Степанакерт және Губадағы ғылыми базалар болды.

Әзірбайжан КСР Ғылым академиясының алғашқы мүшелері болып: У. Гаджибеков, С. Вургун, М. Ибрагимов, Ю. Мамедалиев, М. Кашкай, А. А. Гросгейм, С. Дадашев, И. Г. Есьман, М. Миркасимов, Ш. Азизбеков А. Ализаде, М. Топчибашев, М. Усеинов, Г. Гусейнов және И. И. Широкогоров сайланды.

1945 жылы 31 наурызда ӘзКСР Ғылым академиясының толық мүшелерінің бірінші мәжілісінде М. Миркасимов сайланды.

Академия президенттері

  1. Физика институты
  2. Математика және механика институты
  3. Кибернетика институты
  4. Шемаха астрофизикалық обсерваториясы
  5. Мұнай-химиялық процестер институты. Ю. Г. Мамадалиева
  6. Бейорганикалық және физикалық химия институты
  7. Қоспалар химиясы институты
  8. Химиялық технологияның теориялық мәселелері институты
  9. М. Губкин атындағы Геология институты.
  10. Терең мұнай және газ кен орындары проблемалары институты
  11. Академик Ғ. атындағы АМА география институты. Әлиева
  12. В. Л. Комаров атындағы Ботаника институты
  13. Ботаникалық бақ
  14. Зоология институты
  15. Топырақтану және агрохимия институты
  16. Физиология секторы
  17. Тарих институты
  18. Низами атындағы Әдебиет және тіл институты
  19. Экономика институты
  20. Таяу және Орта Шығыс халықтары институты
  21. Философия секторы
  22. Республикалық қолжазба қоры

КСРО ҒА Закавказье бөлімінің Әзірбайжан бөлімшесі өңдеу

1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Әзірбайжан КСР Ғылым академиясы Әзірбайжан Республикасы Ғылым Академиясы (ӘР ҒА) болып өзгертілді.

Әзірбайжан ҰҒА өңдеу

2001 жылы 15 мамырда Академияға Ұлттық ғылым академиясы мәртебесі берілді. 2003 жылы 4 қаңтарда Академияға мемлекеттік орган мәртебесі берілді[3].

2013 жылғы 20 ақпанда Президиумның шешімімен Әзербайжан Геология институтының директоры, ӘзҰҒА вице-президенті Акиф Ализаде[4] Академия президентінің міндетін атқарушы болып тағайындалды, 25 сәуірде ӘзҰҒА президенті оны бекітілді[5].

2022 жылдың шілдесінде Әзірбайжан Президентінің жарлығымен ғылым саласында да, білім беру саласында да реформалар басталды, соның нәтижесінде Әзербайжан Ұлттық тарих музейі Әзербайжан ұлттық музейі, Әзірбайжан ұлттық әдебиеті мұражайы ашылды. Низами Гянджеви атындағы және Хусейн Джавидтің мұражай-үйі мүліктерімен бірге Әзірбайжан Мәдениет министрлігіне[6], ал Ұлттық Ғылым академиясының техникалық және жаратылыстану ғылымдарымен байланысты институттары берілді. Әзірбайжан ғылым және білім министрлігіне бағынышты[7].

Басшылық өңдеу

1945 жылдың 31 наурызынан бастап, Әзірбайжан Ғылым академиясының толық мүшелерінің бірінші отырысында оның тұңғыш президенті — Миркасимов Мир Асадулла Мир Алескер оглы сайланды. Оның жанынан 16 ғылыми институт кіретін геология және химия, физика-техникалық ғылымдар және мұнай, биология және ауыл шаруашылығы ғылымдары, әлеуметтік ғылымдар секторлары салынды. Әзірбайжанның бірқатар қалаларында: Нахичеванда, Гәнжә, Степанакерт және Губада академияның ғылыми базалары, ғылыми кітапхана, Г. Зардаби атындағы жаратылыстану-тарихи мұражайы болды.[дереккөзі?].

Захид Халиловтың Ғылым академиясын басқарған жылдары (1962—1967) физика-математика ғылымдары саласында ілгерілеушілік байқалды. Академик Гасан Абдуллаев —Әзірбайжандағы жартылай өткізгіштер физикасы мектебінің негізін салушы. Кейінірек физика институтында тәжірибелік зауыт, Кристалл зауыты, арнайы конструкторлық бюро, металлургия бойынша арнайы конструкторлық-технологиялық бюро, қолданбалы физика институты құрылды.[дереккөзі?].

Жалпы саны 11 академик ӘзҰҒА президенті болып сайланды. 2022 жылғы 25 қазаннан бастап Президент — Иса Габиббейлы[8]. 2019 жылдың мамырынан бастап ӘзҰҒАвице-президенті – Расим Әлгулиев [9].

Әзірбайжан Республикасында ғылымды дамытудың 2009—2015 жылдарға арналған ұлттық стратегиясы және Әзірбайжан Республикасында 2009—2015 жылдарға арналған ғылымды дамытудың ұлттық стратегиясын іске асырудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, қолданысқа енгізілді[10]. ӘзҰҒА президенті, академик А. Ализаденің айтуынша, «Әзербайжан ғылымы Кеңес дәуірінде одақтық республикалар арасында үздік бестікке кірді»[11]. Еліміздің ғылыми әлеуетін сақтау және арттыру мақсатында 2014 жылдың маусым айында Әзірбайжан Ұлттық Ғылым академиясының 2020 жылға дейінгі даму тұжырымдамасы[12] бекітілді, ол 2011 жылдың соңынан әзірленді[13]. Жаңа концепция аясында ӘзҰҒА үшін физика-химиялық бағыт, мұнай және мұнай химиясы, жердің геодинамикасын зерттеу, геномика, биотехнология, молекулалық генетика салаларын дамыту перспективалы және басым деп танылды[11]. Жұмыстары рейтингтік шетелдік басылымдарда жарияланған ғалымдарға, сондай-ақ түрлі гранттық байқауларда белсенділік танытып, халықаралық ғылыми конференцияларға қатысқан ғалымдарға үлкен мән беріледі[14].

№ Аты-жөні Қызмет жылдары
1 Миркасимов Мир Асадулла Мир Алескер оглы 1945—1947
2 Мамедалиев Юсиф Гейдар 1947—1950
1958—1961
3 Әлиев Мұса Мирза оглы 1950—1958
4 Халилов Захид Исмаил 1961—1967
5 Исмаилов Рустам Гаджиали оглы 1967—1970
6 Абдуллаев Гасан Мамедбагироглы 1970—1983
7 Салаев Эльдар Юнис оглы 1983—1997
8 Максудов Фарамаз Газанфар оглы 1997—2000
9 Каримов Махмуд Керим оглы 2000—2013
10 Ализаде Акиф Агамехти оглы 2013—2019
11 Мехдиев Рамиз Энвер оглы 2019—2022
12 Ариф Гашимов (қ. а.) 19 ақпан 2022 – 25 қазан 2022
13 Иса Габиббейли 2022 жылдың 25 қазанынан бастап

Белсенділік өңдеу

 
Академияның 70 жылдығына арналған Әзірбайжанның 2015 жылғы пошталық маркасы

2009—2015 жылдарға арналған Әзірбайжан Республикасында ғылымды дамыту жөніндегі ұлттық стратегия және 2009—2015 жылдары Әзірбайжан Республикасында ғылымды дамыту жөніндегі ұлттық стратегияны жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданды және қолданыста болды[15]. ӘзҰҒА президенті академик А. Ализаденің айтуынша, "әзірбайжан ғылымы және Кеңес Одағы кезінде одақтас республикалар арасында алғашқы бестікке кірді"[11]. Елдің ғылыми әлеуетін сақтау және арттыру үшін 2014 жылдың маусым айында Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясының 2020 жылға дейінгі даму Тұжырымдамасы бекітілді[16], ол 2011 жылдың аяғынан бастап әзірленді[13]. Жаңа Тұжырымдама шеңберінде ҰҒА үшін перспективалы және басымдықты болып физика-химиялық бағыт, мұнай және мұнай химиясы, жердің геодинамикасын зерттеу, геномиканы дамыту, биотехнология, молекулалық генетика танылды[11]. Еңбектері рейтингтік шетелдік басылымдарда жарияланған ғалымдарға, сондай-ақ әртүрлі гранттық конкурстарда белсенділігімен ерекшеленетін және халықаралық ғылыми конференцияларға қатысатындарға үлкен мән беріледі[14].

2022 жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша Академия қызметкерлерінің саны 1828 адамды құрайды. Оның ішінде 948 ғылыми қызметкер, 353 философия докторы, 165 ғылым докторы[17].

Әзірбайжан КСР Ғылым академиясы өңдеу

Әзірбайжанның 2014 жылға арналған бюджетінде ғылымға 147 миллион манат (қазіргі валюта бағамы бойынша шамамен 187 миллион АҚШ доллары) көлемінде шығыстар қарастырылған[18]. Бұл шығыстарға білім беру және басқа да шығыстар кірмейді, олар да ғылым мен техниканы, ҒЗТКЖ-ны дамыту қажеттіліктеріне жұмсалады. Соңғы он жылда ғылымға жұмсалатын қаржы жеті есе өсті[19]. Дүниежүзілік банктің мәліметі бойынша, 2011 жылы ғылымға жұмсалған қаржы Әзірбайжанның ЖІӨ-нің 0,21%-ын құрады[20].

2011 жылдың 1 мамырынан бастап Әзірбайжан Ұлттық Ғылым академиясының толық мүшесі атағы үшін айлық жалақы 1200 манат, корреспондент-мүше атағы үшін ай сайынғы жалақы — 850 манат көлемінде белгіленді[21].

2013 жылдың 1 қыркүйегінен бастап орта есеппен 10 %, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын қызметкерлерінің, ғылыми және ғылыми-зерттеу мекемелерінің, Президиумының және Әзербайжан Ұлттық Ғылым академиясының аппаратының бөлімдері мен ұйымдарының, ӘзҰҒА Нахичевань және Гәнжә бөлімшелерінің аппараты қызметкерлерінің айлық лауазымдық (тарифтік) еңбекақылары, сондай-ақ Бірыңғай тарифтік шкаласы бойынша ұлғайтылған ӘзҰҒА Ғылыми инновациялар орталығы[22][23] 2010 жылдың қыркүйегінде жалақы да 10%-ға көтерілді[24].

Құрылым өңдеу

2022 жылға дейінгі бөлімдер:

Физика-математика және техника ғылымдары бөлімі
Химия ғылымдары бөлімі
Геология бөлімі
Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар бөлімі
Биология ғылымдары бөлімі

Гәнжә, Нахичеван, Шеки қалаларында Ғылым академиясының филиалдары құрылды.

«Елм» баспасы Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясының жанынан жұмыс істейді (әз. Elm, «Ғылым»). Баспаның директоры – Сабухи Әділ оглы Гахраманов. Бакуде орналасқан[25].

2022 жылғы қаулыдан кейін ӘҰҒА-ға бағынатын ғылыми мекемелер:

  • Тарих институты. Аббасгулу ага Бакиханов;
  • Археология, этнография және антропология институты;
  • Шығыстану институты. Академик Зия Буниятов;
  • Философия және әлеуметтану институты;
  • Әдебиет институты. Низами Гәнжәви;
  • Тіл білімі институты. Насими;
  • Сәулет және өнер институты;
  • Мұхаммед Физули атындағы Қолжазбалар институты;
  • фольклор институты;
  • Ғылым тарихы институты;
  • Кавказтану институты;
  • «Әзірбайжан ұлттық энциклопедиясы» ғылыми орталығы;
  • Орталық ғылыми кітапхана;
  • «Ғылым» баспасы.[7]

ӘҰҒА академиктері өңдеу

ӘҰҒА кейбір академиктері:

  • Абасов Митат Теймур оглы
  • Абдуллаев Хасан Мамедбагир оглы
  • Әлиев Мұса Мирза оглы
  • Әлиев Тельман Аббас оглы
  • Буниятов Зия Мұсаұлы
  • Вахабзаде Бахтияр Махмуд оглы
  • Гаджиев Акиф Джафар оглы
  • Гулиев Жәмила Багатур оглы
  • Исмаилов Рустам Гаджиали оглы
  • Каримов Жәңгір Аббасұлы
  • Каримов Махмуд Керим оглы
  • Максудов Фарамаз Газанфар оглы
  • Мамадалиев Юсиф Гейдар оглы
  • Миркасимов Мир Асадулла Мир Алескер оглы
  • Салаев Эльдар Юнис оглы
  • Халилов Захид Исмаил оглы
  • Шахтахтинский Тогрул Неймат оглы

Ынтымақтастық өңдеу

2013 жылдан бастап ӘҰҒА Франция, Ұлыбритания, Ресей, Қытай, Жапонияның ғылыми орталықтарымен және жоғары оқу орындарымен ынтымақтастықта.[дереккөзі?].

2019 жылдың 21 мамырында Әзірбайжан Республикасының ӘҒА мен Ресей Ғылым академиясы (РҒА) арасында ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды [26].

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ История основания Мұрағатталған 23 қаңтардың 2021 жылы. на сайте НАНА.
  2. ↑ Harsh Realities of Student Life by Uzeyir Hajibeyov Мұрағат көшірмесі 17 тамыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында (пропущен М.-А. Кашкай)
  3. ↑ НАНА История основания  (орыс.). science.gov.az. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 мамыр 2022.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 20 сәуір 2022.
  4. ↑ Назначен и. о. президента Национальной Академии Наук Азербайджана. Басты дереккөзінен мұрағатталған 25 ақпан 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 7 наурыз 2013.
  5. ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о назначении А. А. Али-заде президентом Национальной Академии Наук Азербайджана. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  6. ↑ Три структуры НАНА переданы в подчинение министерства культуры  (орыс.). Информационное Агентство Репорт. Тексерілді, 30 шілде 2022.
  7. ↑ a b Указом Президента Азербайджана дан старт реформам в области науки и образования  (орыс.). Информационное Агентство Репорт. Тексерілді, 30 шілде 2022.
  8. ↑ Академик Иса Габиббейли стал президентом НАНА  (орыс.). 1news.az. Тексерілді, 25 қазан 2022.
  9. ↑ Media Design Академик Расим Алгулиев избран вице-президентом НАНА  (орыс.). irp.science.az. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 тамыз 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 11 маусым 2019.
  10. ↑ Распоряжение Президента страны 4 мая 2009 года — официальный сайт Президента Азербайджана. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 сәуір 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  11. ↑ a b c d На благо Отечества. Академик Акиф Ализаде уверен, что динамика науки должна соответствовать темпам развития страны. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  12. ↑ Утверждена «Концепция Развития Национальной Академии Наук Азербайджана до 2020 года». Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  13. ↑ a b Состоялось очередное заседание Президиума НАНА. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  14. ↑ a b 2-3 тысячи работников НАНА могут попасть под сокращение. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  15. ↑ Распоряжение Президента страны 4 мая 2009 года — официальный сайт Президента Азербайджана. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 сәуір 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  16. ↑ Утверждена «Концепция Развития Национальной Академии Наук Азербайджана до 2020 года». Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  17. ↑ Необходимо кадровое омоложение состава Академии наук Азербайджана - Расим Алигулиев  (орыс.). Day.Az (27 апреля 2022). Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 сәуір 2022.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 2 мамыр 2022.
  18. ↑ Закон Азербайджанской Республики О государственном бюджете Азербайджанской Республики на 2014 год
  19. ↑ Science spending increased almost sevenfold — MP. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 30 қыркүйек 2014.
  20. ↑ World Bank: Research and development expenditure (% of GDP). Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 30 қыркүйек 2014.
  21. ↑ Президент повысил зарплаты работников Национальной Академии Наук. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  22. ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики О повышении заработной платы работников ряда финансируемых из государственного бюджета организаций. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 30 қыркүйек 2014.
  23. ↑ Президент Азербайджана подписал ряд распоряжений о повышении зарплат. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  24. ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о повышении заработной платы работников, находящихся в подчинении Национальной академии наук Азербайджана и финансируемых из государственного бюджета других научных и научно-исследовательских предприятий, учреждений и организаций. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 қазан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 қыркүйек 2014.
  25. ↑ Издательство «Элм»  (орыс.). https://science.gov.az. Баку: НАНА. Басты дереккөзінен мұрағатталған 2 қаңтар 2022.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 19 наурыз 2022.
  26. ↑ Между НАНА и Российской академией наук подписано соглашение о научно-техническом сотрудничестве ВИДЕО  (орыс.). azertag.az. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 мамыр 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 11 маусым 2019.

Әдебиет өңдеу

  • Әзірбайжан КСР Ғылым академиясы / П.А. Азизбекова, З.А.Дулаева, Ф.Т.Мамедов ; Ғ.Б.Абдуллаев редакциялаған. – Баку: Қарағаш, 1976. – 164 б.

Сілтемелер өңдеу

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Әзірбайжан_Ұлттық_ғылым_академиясы&oldid=3314623» бетінен алынған