КСРО халық комиссарлар кеңесі

КСРО халық комиссарлар кеңесі (қысқаша КСРО ХКК; орыс. Совет народных комиссаров СССР (Совнарком СССР, СНК СССР)) — Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының 1923-1946 жылдардағы атқарушы және әкімшілік билігінің жоғарғы алқалы органы.

КСРО халық комиссарлар кеңесі (КСРО ХКК) орыс. Совет народных комиссаров СССР (Совнарком СССР, СНК СССР)
Хатшылық орналасқан Сенат сарайының ғимараты
Жалпы мағлұмат
Мемлекеті	КСРО
Құрылған уақыты	6 шілде 1923 жылы
Оның алдындағы мекеме	РКФСР халық комиссарлар кеңесі
Таратылған уақыты	15 наурыз 1946 жылы
Орнына келген мекеме	КСРО министрлер кеңесі
Жоғарыда тұрған мекеме	КСРО ОАК КСРО Жоғарғы Кеңесі
Штаб-пәтері	Сенат сарайы
Төрағасы	В. И. Ленин (алғашқы)
Басшы	И. В. Сталин (соңғы)

Кеңес Одағы үкіметі бола, КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі және осыны басқарған халық комиссарлары азамат соғысынан кейінгі экономиканы қалпына келтіру, жаңа экономикалық саясат (ЖЭС), ұжымдастыру, электрлендіру, индустрияландыру, халық шаруашылығын дамытудың бесжылдық жоспарлары, цензура, дінге қарсы күрес, қуғын-сүргін және саяси қуғын, ГУЛАГ, халықтарды жер аудару, Балтық және басқа да аумақтарды КСРО қосу, партизандық қозғалысты ұйымдастыру, Ұлы Отан соғысы жылдарында өнеркәсіп өндірісін тылда өрістету сияқты ел мен қоғам үшін маңызды оқиғалар мен үдерістерде шешуші рөл атқарған.

Пошта мекенжайы: Мәскеу қ., Кремл.

1946 жылы КСРО халық комиссарлар кеңесі КСРО министрлер кеңесі болып қайта құрылды.

Тарихы

КСРО Орталық Атқару Комитетінің (КСРО ОАК) атқарушы органы ретінде КСРО Халық Комиссарлары Кеңесін құру КСРО-ны құру туралы шартта көзделген болатын. Бұл келісімде «Совнарком» аббревиатурасы алғаш рет қолданылды.

КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің түпбейнесі — кеңестік мемлекеттің тарихында «мемлекеттік өмірдің жекелеген салаларын басқару» тапсырылған комиссиялар төрағаларының бірінші алқасы - Кеңестік Ресей Халық Комиссарлар Кеңесі болды. 1917 жылғы 27 қазандағы (9 қараша) Кеңестердің 2-Бүкілресейлік съезі мен БОАК нұсқауы бойынша құрылған, КСРО-ның құрылуына бес жыл бұрын В. И. Ленин төреғалық еткен Халық Комиссарлар Кеңесі Ресей Кеңес Республикасының үкіметі (1918 жылдан бастап — РКФСР) болды. КСРО құрылғаннан кейін РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Кеңес Одағының құрамына енген одақтық республикалардың қызметін үйлестірді.

1923 жылы 6 шілдеде КСРО ОАК 2-сессиясында КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің бірінші құрамы бекітілді:

• Төрағасы — В. И. Ленин
• Төрағаның орынбасарлары: Л. Б. Каменев, А. И. Рыков, А. Д. Цюрупа, В. Я. Чубар, Г. К. Орджоникидзе, М. Д. Орахелашвили
• Бүкілодақтық халық комиссариаттарының халық комиссарлары: сыртқы істер – Г. В. Чичерин, әскери және теңіз істері – Л. Д. Троцкий, сыртқы сауда – Л. Б. Красин, байланыс жолдары – Ф. Э. Дзержинский, пошта және телеграф – И. Н. Смирнов.
• Біріккен халық комиссариаттарының халық комиссарлары: ХШЖК – А. И. Рыков, азық-түлік – Н. П. Брюханов, еңбек – В. В. Шмидт, қаржы – Г. Я. Сокольников, жұмысшы-шаруа инспекциясы – В. В. Куйбышев.

1923 жылы 17 шілдеде КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі одақтас республикалардың ОАК және олардың Халық Комиссарлар Кеңестеріне жүктелген міндеттерді орындауға кіріскендігі туралы хабардар етті.

1924 жылғы КСРО Конституциясында КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі КСРО Орталық Атқару Комитетінің атқарушы және өкімдік органы болып белгіленді, ал 1936 жылы КСРО Конституциясының қабылдануымен балама атауы — КСРО Үкіметі — және Кеңес Одағының мемлекеттік басқарудың жоғарғы атқарушы және өкімдік органы мәртебесіне ие болды.

Ұлы Отан соғысы жылдарында КСРО Халық комиссариаттарының қызметі Мемлекеттік қорғаныс комитетіне – соғыс уақытында құрылып, КСРО-да толық билігі болған КСРО ХКК Төрағасы И. В. Сталин басқарған төтенше басқару органына бағынды.

1946 жылы 15 наурызда КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі КСРО Министрлер Кеңесі болып қайта құрылды. Одақ үкіметін өзгерту туралы заңда КСРО үкіметіне бағынатын одақтық органдардың атын өзгерту де қарастырылды. Осыған сәйкес КСРО халық комиссариаттары КСРО министрліктері, ал халық комиссарлары – министрлер болып қайта аталды. Сол күні Халық Комиссарлар Кеңесі жаңа шақырылымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесіне өкілдігін тапсырып, 4 күннен кейін осы заңға сәйкес Министрлер Кеңесі құрылды. 1947 жылы 25 ақпанда КСРО Конституциясына тиісті өзгерістер енгізілді.

Құрамы

КСРО халық комиссарлары кеңесінің құрамы мына тұлғалардан тұрды:

• КСРО халық комиссарлары кеңесінің төрағасы
• КСРО төрағасының орынбасарлары
• КСРО халық комиссарлары – КСРО халық комиссарларының басшылары
• КСРО мемлекеттік жоспарлау комиссиясының төрағасы (1936 жылдан бастап)
• Кеңестік бақылау комиссиясының төрағасы (1936 жылдан бастап)
• Дайындама комитетінің төрағасы (1936 жылдан бастап)
• Өнер істері жөніндегі комитеттің төрағасы (1936 жылдан бастап)
• Жоғары мектеп істері жөніндегі комитеттің төрағасы (1936 жылдан бастап)

Сондай-ақ КСРО ХКК құрамына кеңесші дауыс құқығымен КСР Одағы республикаларының өкілдері, КСРО ОАК мүшелері, Біріккен мемлекеттік саяси басқармасының (БМСБ) төрағасы және Орталық статистика басқармасының басшысы кірді. Сонымен қатар одақтас республикалардың халық комиссарлары кеңесінің төрағалары мен КСРО ХКК арнайы қаулысымен басқа да тұлғаларға КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің отырыстарына қатысуға рұқсат етілді.

КСРО ХКК бүкіл қызметінде жаңа мекемелердің құрылуына және бұрын құрылғандарының бөлінуіне, қосылуына және жойылуына байланысты мемлекеттік басқарма органдардың саны мен атаулары бірнеше рет өзгерді. Соған сәйкес КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамы да өзгерді.

Бағыныштылық

1924 жылғы КСРО Конституциясына сәйкес КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі ХКК шешімдері мен өкімдерінің, сондай-ақ КСРО Халық Комиссарларының бұйрықтары, егер бұл бұйрық одақтық Конституцияға, КСРО заңдарына немесе одақтық республика заңдарына анық қайшы келсе күшін тоқтатуға және жоюға құқылы болған КСРО ОАК және оның Төралқасына бағынды. 1938 жылдан бастап КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі КСРО Жоғарғы Кеңесі болып құрылып, оған (ал сессиялар арасындағы аралықта - КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасына) есеп берді.

Өкілдігі

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі өзіне берілген құқықтар шегінде және КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі туралы Ереженің негізінде мынадай өкілеттіктерге ие болды:

• КСРО-ның бүкіл аумағында міндетті қаулылар мен заңдар шығару;
• КСРО-ның жекелеген халық комиссариаттары, сондай-ақ одақтас республикалардың ОАК және олардың төралқалары енгізген қаулылар мен заңдарды отырыстарында қарау;
• КСРО ОАК бекіткеннен кейін күшіне енген халық комиссариаттары туралы ережелерді әзірлеу;
• КСРО Халық Комиссарлары қарамағындағы кеңесші-өкім етуші органдар – алқалардың мүшелерін тағайындау;
• КСРО жекелеген халық комиссариаттарының бұйрықтарының күшін жою;
• жалпыодақтық және одақтық-республикалық халық комиссариаттарының жұмысын біріктіру және бағыттау;
• халық шаруашылық жоспарын және мемлекеттік бюджетті орындау бойынша шаралар қабылдау;
• несиелік-ақша жүйесін нығайту;
• қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету;
• шет мемлекеттермен сыртқы байланыстар саласында жалпы басшылықты жүзеге асыру.

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінде КСРО халық комиссарлары мен олардың орынбасарларын, одақ халық комиссарлары алқаларының мүшелерін, сондай-ақ КСРО Халық Комиссарлар Кеңесіне бағынатын бірқатар органдардың басшыларын тағайындау және қызметтен босату құқығы болмады. Бұл құқық КСРО ОАК Төралқасына, ал 1936 жылдан бастап бекіту үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі бекітуді енгізгенге дейін бұл құқықты КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиялары арасындағы кезеңде пайдаланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасына тиесілі болды.

Республикалық органдармен байланысы

Әрбір одақтық және автономиялық республикада тиісті одақтық немесе автономиялық республиканың ОАК (1938 жылдан бастап Жоғарғы Кеңес) құратын өз үкіметтері – республикалық халық комиссарлары кеңестері болды. Республикалық үкіметтер заңды түрде КСРО Халық Комиссарлары Кеңесіне тікелей бағынбады, дегенімен де өз қызметінде одақ халық комиссарлары кеңесінің заңдары мен қаулыларын басшылыққа алуға міндетті болды. Сонымен бірге республикалық халық комиссарлары кеңестерінің құрамындағы одақтық-республикалық халық комиссариаттары екі жақты бағынысты болды - олар бір мезгілде одақтық республиканың халық комиссарлары кеңесіне де, сондай-ақ өз қызметінде бұйрықтары мен нұсқауларын басшылыққа алуға тиісті одақтық-республикалық КСРО халық комиссариатына да бағынды. Одақтық республиканың одақтық-республикалық халық комиссариаттарынан айырмашылығы, республикалық халық комиссариаттары тек тиісті одақтық республиканың халық комиссарлары кеңесіне бағынды.

Басқарушы орган

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы

Кеңес үкіметінің басшысы КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болды. Төраға лауазымына тағайындау КСРО Орталық Атқару Комитетінің (1938 жылдан бастап – КСРО Жоғарғы Кеңесі) сессиясында үкімет құрамы бекітілген кезде жүзеге асырылды.

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағалары

• Ленин (Ульянов) Владимир Ильич (6 шілде 1923 — 21 қаңтар 1924)
• Рыков Алексей Иванович (2 ақпан 1924 — 19 желтоқсан 1930)
• Молотов Вячеслав Михайлович (19 желтоқсан 1930 — 6 мамыр 1941)
• Сталин Иосиф Виссарионович (6 мамыр 1941 — 15 наурыз 1946)

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының жанында оның орынбасарларының штабы болды.

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің істерін басқару

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің істерін басқару

• Горбунов Николай Петрович (17 шілде 1923 — 29 желтоқсан 1930)
• Керженцев Платон Михайлович (29 желтоқсан 1930 — 23 наурыз 1933)
• Мирошников Иван Иванович (23 наурыз 1933 — 29 наурыз 1937)
• Арбузов Михаил Федорович (29 наурыз 1937 — 31 шілде 1937)
• Петруничев Николай Алексеевич (31 шілде 1937 — 5 қараша 1938)
• Большаков Иван Григорьевич (17 желтоқсан 1938 — 4 маусым 1939)
• Хломов Михаил Дмитриевич (10 маусым 1939 — 14 қараша 1940)
• Чадаев Яков Ермолаевич (14 қараша 1940 — 15 наурыз 1946)

Халық комиссариаттары

КСРО халық комиссарлары кеңесі орталық мемлекеттік органдардың басшылары – КСРО халық комиссарларынан құрылды.

1924 жылғы Конституция бойынша КСРО халық комиссариаттары жалпыодақтық және біріккен болып бөлінді. Бүкілодақтық халық комиссариаттарының одақтық республикаларда тікелей одақтық халық комиссариаттарына бағынатын өз өкілдері болды. Біріккен халық комиссариаттары тиісті одақтық халық комиссариаттарының тапсырмаларын орындайтын одақтық республикалардың аттас халық комиссариаттары желісі арқылы әрекет етті.

1936 жылдан бастап КСРО халық комиссариаттары жалпыодақтық және одақтық-республикалық болып бөліне бастады. Сондай-ақ, олардың қызмет тәртібі де өзгерді. Бүкілодақтық халық комиссариаттары КСРО-да өздеріне жүктелген мемлекеттік басқару саласын тікелей немесе өздері тағайындаған органдар арқылы басқарды, ал КСРО одақтық-республикалық халық комиссариаттары, әдетте, одақтас республикалардың аттас халық комиссариаттары және КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы бекіткен тізбе бойынша белгілі бір шектеулі ғана тікелей бақыланатын кәсіпорындар арқылы жұмыс істеді.

Бағынысты органдар

КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі КСРО Халық Комиссарлар Кеңесіне тікелей бағынатын мекемелерді құруға, қайта құруға және таратуға құқылы болды.

Тағы қараңыз

• Еңбек пен қорғаныс кеңесі