1924 жылғы КСРО Конституциясы

1924 жылғы КСРО Конституциясы (орыс. Конституция СССР 1924 года) — Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының бірінші негізгі заңы; 1924 жылы 31 қаңтарда КСРО Кеңестерінің екінші съезінде бекітілді.

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Конституциясы
Жалпы мәлімет
Мемлекет	КСРО
Саласы	Конституциялық құқық
Қабылдауы және күшке енуі
Бекітілді	1923 жылы 6 шілдеде бірінші шақырылым КСРО ОАК ІІ сессиясы 1924 жылы 31 қаңтарда Кеңестердің Бүкілодақтық ІІ съезі
Жарияланды	КСРО ОАК мен БОАК известиясы, № 150, 1923 жылы 7 шілде
Күшке енді	6 шілде 1923 жылы
Күшін жойды	1936 жылы 5 желтоқсанда 1936 жылғы КСРО Конституциясының қабылдануына байланысты
Сайтта оқу

1924 жылғы Конституцияда бекітілген Кеңес үкіметі мен пролетариат диктатурасына негізделген мемлекеттік құрылым Кеңес Одағының көпұлтты сипатын көрсетті.

Кейбір бағалаулар бойынша, Конституцияның қабылдануы КСРО-ны шетелдік мемлекеттердің тануына ықпал етті.

Қажет болған жағдайда Конституция мәтініне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 1936 жылы КСРО-ның жаңа Конституциясы қабылданды.

Қабылдау тарихы

1922 жылы 30 желтоқсанда КСРО Кеңестерінің бірінші съезі КСРО-ның құрылуы туралы Декларация мен шартты бекітті. Келісімге төрт республиканың өкілдері қол қойды: РКФСР, УКСР, БКСР және Күнгей Кавказ Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы (оған Грузия, Армения, Әзірбайжан және Абхазия кірді, соңғысы 1936 жылдан бастап Грузияның құрамына енеді). Республикалардың әрқайсысында өздерінің конституциясы болды. Съезд жалпыодақтық конституцияны әзірлеу туралы шешім қабылдады. 1923 жылы 10 қаңтарда КСРО ОАК төралқасы болашақ Конституцияны дайындау үшін 6 комиссия құрайды:

• КСРО ХКК, ЕҚК және халық комиссарлары туралы ережені құру жөніндегі комиссия
• бюджеттік комиссия
• КСРО Жоғарғы Соты және БМСБ туралы ережені әзірлеу жөніндегі комиссия
• КСРО мемлекеттік туы мен елтаңбасын бекіту жөніндегі комиссия
• КСРО ОАК және оның мүшелері туралы ережені әзірлеу жөніндегі комиссия
• халық комиссариаттары мен алқаларының жеке құрамы жөніндегі комиссия.

26-27 маусымда Конституцияның жобасы РК(б)П ОК пленумында талқыланып, толықтырылып, бекітілді. 6 шілдеде КСРО ОАК II сессиясы КСРО Конституциясының жобасын мақұлдап, «Кеңес Социалистік Республикалар Одағы Конституциясының күшіне енуі туралы» қаулы қабылдады. 1924 жылы 31 қаңтарда Кеңестердің екінші съезінде Конституция бірауыздан қабылданды.

1924 жылғы Конституцияның құрылымы

КСРО Конституциясы екі бөлімнен тұрды:

• КСРО құрылуы туралы Декларация
• КСРО құрылуы туралы шарт

КСРО құрылуы туралы Декларация

Декларацияда бірігу (еріктілік және теңдік) қағидалары, Кеңес мемлекетінің ұлт саясатындағы ерекше сипаты тұжырымдалған. Ол Одақтың құрылғаны жайлы жай ғана мәлімдемейтін. Ол сол кезде билік еткен дүниежүзілік революцияның ұмтылыстарымен қаныға, оған мақсат қойды.

Декларациядан үзінділер:

• «Кеңес республикалары құрылғаннан бері әлем мемлекеттері екі топқа: капитализм тобы және социализм тобы болып бөлінді».
• «Одаққа қол жеткізу бар және болашақта пайда болатын барлық социалистік кеңестік республикалар үшін ашық»
• «жаңа одақтық мемлекет ... дүниежүзілік капитализмге қарсы шынайы қорған болады және барлық елдердің еңбекшілерін Дүниежүзілік Социалистік Кеңес Республикасына біріктіру жолындағы жаңа шешуші қадам болады».

КСРО құрылуы туралы шарт

1924 жылғы Конституциямен түзетулер енгізілген шарт 11 тараудан тұрады:

• I тарау. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының жоғарғы өкімет органдары құзыретінің мәндері
• II тарау. Одақтас республикалардың егемендік құқықтары және одақтық азаматтық туралы
• III тарау. КСРО Кеңестерінің съезі туралы
• IV тарау. КСРО Орталық Атқару Комитеті туралы
• V тарау. КСРО ОАК төралқасы туралы
• VI тарау. КСРО халық комиссарлар кеңесі туралы
• VII тарау. КСРО Жоғарғы Соты туралы
• VIII тарау. КСРО халық комиссариаттары туралы
• IX тарау. Біріккен мемлекеттік саяси басқармасы туралы
• X тарау. Одақтас республикалар туралы
• XI тарау. КСРО елтаңбасы, туы және астанасы туралы

1924 жылғы Конституцияның негізгі ережелері

Алғашқы Одақ Конституциясы құзыреті мәндерінің толық тізбесін берді. Конституцияға сәйкес Одақтың айрықша құзыретіне мыналар кіреді:

• сыртқы қатынастар мен сауда,
• соғыс және бейбітшілік мәселелерін шешу,
• қарулы күштерді ұйымдастыру және басқару,
• экономика мен бюджетті жалпы басқару және жоспарлау;
• заңнама негіздерін дамыту (бүкілодақтық әділет).

Конституцияның негізгі қағидаларын бекіту және өзгерту КСРО Кеңестері Съезінің айрықша құзыретіне кірді. Одақтық республика КСРО-дан шығу құқығын сақтап қалды, жер аумағын тек оның келісімімен ғана өзгертуге болады. Бірыңғай одақтық азаматтық бекітілді.

КСРО Жоғарғы органы қалалық және губерниялық кеңестер съездерінен сайланатын КСРО Кеңестерінің съезі болып жарияланды. Сонымен бірге съезд делегаттарын жанама сайлау жүйесі құрылды.

Съездер арасындағы кезеңде жоғарғы билік органы Одақ Кеңесінен (республикалар өкілдерінен халық санына қарай сайланатын) және Ұлттар Кеңесінен (одақтық және автономиялық республикалар өкілдерінен құралған) тұратын КСРО Орталық Атқару Комитеті (ОАК) болды.

КСРО ОАК сессиялары арасындағы аралықта одақтық республикалар кеңестерінің съездері қаулыларының орындалуын тоқтата алатын және КСРО ХКК, КСРО халық комиссариаттарының, одақтық республикалар ОАК және ХКК шешімдерінің күшін жоя алатын КСРО ОАК төралқасы (палаталардың бірлескен отырысында сайланатын) ең жоғары заң шығарушы орган болды.

КСРО ОАК жоғарғы атқарушы және басқару органы – КСРО халық комиссарлары кеңесін құрады, оның құрамына ХКК төрағасы, оның орынбасарлары және он халық комиссары кірді.

КСРО-ның құрылуы кезіндегі одақтас республикалардың мәртебесінің өзгеруі олардың федеративті одақтың құрамына кіріп, оның билігі мен басқару органдарына бағынуынан көрінді. Республикалық органдардың құзыреті Одақтың айрықша құзыретіне жатпайтын салалар мен мәселелерге тарай бастады. Республикалардың мүдделерін одақтық органдардың құрылымдарында (КСРО ОАК төралқасы, Ұлттар кеңесі) олардың өкілдері қорғады.

Конституцияға сәйкес орталық периферияны бақылауға айтарлықтай өкілеттіктер алды. Конституция жаңа саяси мәдениетті – «мазмұны бойынша пролетарлық және нысаны бойынша ұлттық» құруды мақсат етті және жалпы бірігудің коммунистік жоспарлары мен ұлттық дәстүрлер арасындағы ымыраға келді.

Тағы қараңыз

• 1936 жылғы КСРО Конституциясы
• 1977 жылғы КСРО Конституциясы
• Қазақстан Республикасының Конституциясы