Уикипедия

Нахшыван

Нахшыван (әз. Naxçıvan) — Әзірбайжандағы қала, дәл осы аттас тарихи аймақтың орталығы, қазіргі кезде Нахшыван Автономиялық Республикасының астанасы. Нахшываншай өзенінің оң жағалауында, Арастың саласында орналасқан.

Қала
Нахшыван
әз. Naxçıvan
Елтаңбасы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел

 Әзербайжан

Автономиялы республика

Нахшыван Автономиялық Республикасы

Республикалық бағыныстағы қала

Нахшыван

Тарихы мен географиясы
Координаттары

39°12′32″ с. е. 45°24′44″ ш. б. / 39.20889° с. е. 45.41222° ш. б. / 39.20889; 45.41222 (G) (O) (Я)Координаттар: 39°12′32″ с. е. 45°24′44″ ш. б. / 39.20889° с. е. 45.41222° ш. б. / 39.20889; 45.41222 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

б. з. б. 1500 жылы

Алғашқы дерек

II ғасыры

Жер аумағы

191,57 км²

Орталығының биiктігі

873 м

Уақыт белдеуі

UTC+4

Тұрғындары
Тұрғыны

94,5 мың адам (2020)

Ұлттық құрамы

әзербайжандар

Конфессиялар

мұсылман-шииттер

Ресми тілі

Әзірбайжан тілі

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+994 36

Пошта индексі

AZ 7000

Автомобиль коды

70, 85, 75

nakhchivan.az  (әзір.)

Нахшыван картада
Нахшыван
Нахшыван
Ортаққордағы санаты: Нахшыван

Атауы өңдеу

Алғаш рет қала Птолемейдің «Географиясында» «Наксуана» (көне грекше: Ναξουὰνα, лат. Naxuana) деген атпен кездеседі. Армян тарихшысы Мовсес Хоренатси оны «Иджеван» деп атады[1].

Яһуди тарихшысы Иосиф Флавийдің (I ғасыр) түсіндірмесі бойынша армян топонимі Нахжаван (Нахижеван) «алғашқы қонған жер» (Нұх кемесі) дегенді білдіреді. Ол Нахижеван қаласы таудың етегінде салынғанын, оның библиондық топан су кезінде Нұхтың кемесі тоқтағанын жазды[2][3].

М.Фасмердің айтуынша, Нахжаван (Нахишеван) топонимі арм. жалқы есімі «Νaχič» және „avan“ сөзі - мекен, көне парсы „avahana“ - „мекен, ауыл“ (кейінірек ж → ш түркі трансформациясы Нахичеван немесе Нахичеван нұсқаларының пайда болуына әкелді) дегеннен шыққан. Бұл түсініктемен неміс филологы Г. Хюбшманн келіседі. «Әлемнің географиялық атаулары» топонимикалық сөздігінде автор Е.М. Поспелов Нахтчаван топонимінің алғашқы жазбаша түрінде «нахтча» көне -арм. тайпалық атау болып табылады, ал «ван» элементі («вани», «вана» нұсқалары) Күнгей Кавказ бен Кіші Азияның ежелгі топонимикасында «орын», «үй», «жер», «ел» мағыналарында өте өнімді, сонымен қатар, тиемелді жұрнақ рөлінде қолданылған екенін көрсетеді.

Тарихы өңдеу

Аңыз бойынша, Нахшыван қаласының негізін інжілдік Нұқ қалаған. Парсы және армян деректері бойынша қала б.з.б. 1539 жылы қаланған. «Британника» аймақ пен қаланың тарихын б.з.б. 1500 жылдарға жатқызады[4]. Кеңестік тарих энциклопедиясына сәйкес, Нахшыван қаласы — жасы 3 мың жылдан асатын Күнгей Кавказдағы ежелгі қалалардың бірі[5].

 
Нахшывандағы Нұқ кесенесі, 2006 жыл

Мовсес Хоренатсиде бейнеленген армян ұлттық аңызы бойынша б.з.б. 550 ж. армяндық патша I Тигран Ервандуни Кирмен одақтасып, Мидия патшалығын талқандап, қалада және оған жақын жерлердегі барлық мидиялық тұтқындарды (марларды) өзі өлтірген соңғы мидия патшасы Астиагтың отбасымен бірге қоныстандырды[6]. «Ислам энциклопедиясы» авторларының айтуынша, бұл мидиялық халықты осы аймақтың күрдтерінің ата-бабалары деп санауға болады[7].

Б.з. II ғасырында қала Птоломейге Ναξουὰνα (Наксуана) атымен белгілі болды.

Б.з.б. II ғасырдың басында Васпуракан облысының құрамындағы Нахшыван патша І Арташестің үлесімен Ұлы Арменияға қосылды[8]. Бұл жерде Васпуракан ашхардың (аймақ)[9] құрамына кіретін аттас гавардың (өңір) орталығы болды және б.з. V ғасырының басында бұл патшалық құлағанға дейін Армения құрамында қалды.

Нахжаван, шамасы, Арменияның ұлыстық үйлерінің бірі — Марпетаканның иелігінің орталығы болған[10]. Бұл титулды рулық иелігі Мардастан болған каспио-мидиялық немесе матиено-маннейлік мардтардың руынан шыққан әулетті ұлықтар алды[11].

V ғасырдағы армян тарихшысы Фаустос Бузанд б.з.б. I ғасырда армян патшасы Ұлы Тигран Нахжаван аймағына Палестинадан шығарылған яһудилерді қоныстандырды, ал 369 жылы Парсы патшасы II Шапур Арменияға басқыншылығы кезінде Нахжаваннан Персияға «екі мың армян отбасы мен 16 мың яһуди отбасын» әкелді[12], бұл Нахжаванның бұрынғы мағынасын жоғалтуына алып келгенін айтады.

623 жылы Нахжаван Византия императоры Ираклий Персияға қарсы жорық жасаған Армения қалаларының бірі болды.

VII ғасырдың ортасында бүкіл Күнгей Кавказ Араб халифатының қол астына өтті. Сол кездегі араб деректерінде Нахжаван Нашава деп аталады[13]. 705 жылы арабтар Нахжаван мен көршілес Харм ауылында шіркеулерде келісімге келуге шақырылған армян ақсүйектерінің бірнеше жүз өкілдері тірідей өртелді[14][15].

885 жылы Нахжаванды арабтардан Армян патшалығының екінші патшасы — I Смбат Пагратуни жаулап алып, 891/92 жылы Сүнік ұлығына шартты иелікке берді. 902 жылы Смбат аймақты Васпуракананың иесі Ашот Артсруниге берді, ал 904 жылы соңғысы қайтыс болғаннан кейін оны Сүнік иесі Смбатқа қайтты. Осыдан кейін Нахжаван немесе Нахижеван, қалай аталса да, Сүніктің құрамында қалды. Мұнда Орбелиандар мен Прошиандардың рулары билік жүргізді, бұл Степанос Орбелианның жылнамасынан (XIII ғ.) көрініп тұрғандай, түркі жаулап жорықтарынан кейін де маңыздылығын сақтап қалды.

 
Нахшыван сәулет мектебінің ескерткіштерінің бірі — Мүмін Қатын кесенесі

XI ғасырда Нахшыван селжүк сұлтанының резиденциясы болды, XII ғасырда Елдеңіздер мемлекетінің астаналарының бірі болды. Сол дәуірдің ескерткіштері — Мүмін Қатын кесенесі (1186-1187) (сәулетші Нахшыван-Мараға сәулет мектебінің негізін қалаушы, сәулетші Әжәми Нахшывани тұрғызған, Әзірбайжан сәулет өнерінің жауһары болып саналады)[16] және Жүсіп ибн Құсейір кесенесі (1162) қаланың басты көрікті жерлері болып табылады.

Виллем де Рубрук 1253-1255 жылдары Нахшыван армяндарымен кездесуі туралы хабарлады[17]. Моңғолдар қиратқаннан кейін көп ұзамай қалаға келген папа елшісі Рубрук бір кездері «аса зор әрі ең әдемі қала» орнынан «шөлге айналып қалған жерді» тапты: «Бұрын сегіз жүз армян шіркеуі болған, ал қазір екі кішкентай ғана қалды, қалғандарын саракендіктер қиратты»[18][19][20].

1386 жылы Темірлан Арменияға басып кіріп, соның ішінде Нахшыванды да жаулап алды[21].

1603 жылдың күзінде I Аббас шаһ Осман империясымен соғыс кезінде Нахшыван аймағын басып алды, бірақ 1604 жылдың жазында Османлы әскерлері қарсы шабуылға шығып, аңдаусызда Аббас шаһтың үстінен шықты. Аббас шаһ басып алынған жерлерді сақтап қалуға үміттенбестен, «күйдірілген жер» тактикасын жүргізуге шешім қабылдап, Нахшыван мен Ериванның барлық тұрғындарын (армянды да, мұсылманды да) Персияның ішіне қарай шығарды. Нахшыван мен Ериваннан Персияға барлығы 250-300 мың армян айдап әкетілді[22][23].

Соған қарамастан, 1648 жылы Нахшыван аймағына барған түрік саяхатшысы Евлия Челеби Нахшыван туралы «қала сазбен қапталған 10 000 үлкен үйлермен безендірілген; мұнда 70 собор мешіті мен тәжім ету орындары, 40 аудандық мешіт, келушілерге арналған 20 үй, 7 әдемі монша, 1000-ға жуық дүкен бар»[24]. Челеби Нахшыванның негізін қалауды (Нахшеван немесе Накшижиһан деген атпен) Иран мифологиясынан аңызға айналған Тұран патшасы Афрасиабқа жатқызды[25].

 
Нахшыван хан сарайы

XVIII ғасырдың аяғы — XIX ғасырдың басында Нахшыван жартылай тәуелсіз Нахшыван хандығының астанасы болды.

1813 жылы Гүлістан бейбіт келісімшартына сәйкес Ресей бұл хандықты Персияның «мінсіз билігінде» мойындады[26], бірақ жаңа парсы-орыс соғысының басталуымен хандықты 1827 жылы 26 маусымда үш мың парсы атты әскер жасағын талқандап, Нахшыванға кірген генерал Паскевич әскерлері басып алды[27]. 1828 жылы 10 ақпанда қол қойылған Түрікменшай бейбіт келісімшартына сәйкес, Ериван мен Нахшыван хандықтарының аумағын шаһ Ресей империясының «толық меншігіне» берді[28]. Сонымен бірге Нахшыван қаласы жаңадан құрылған Армян облысының құрамына кірді. 1849 жылдан бастап — Ериван губерниясы Нахшыван уезінің орталығы болды.

 
Нахшыван Ресей империясының пошталық ашықхатында

1918 жылдың маусымында қаланы алдымен түрік әскерлері басып алды, олардың қолдауымен Араз Республикасы жарияланды, содан кейін 1918 жылдың қарашасында олардың орнына британдықтар келді. 1919 жылы наурызда Қарабекір әскерлері Әзірбайжан мен Армения арасындағы даулы аумақ ретінде Нахшыванды басып алды[29]. 1920 жылы 28 шілдеде Нахшыванды 11-ші Қызыл Әскердің бөлімшелері басып алды, сол уақытта түрік әскерінің тұрақсыздандырғыш әсері сақталды. 1921 жылдың қаңтарында Сталин Армения өкілімен сөйлескенде Нахшыван туралы ешқандай әңгіме болуы мүмкін емес — бұл Арменияның бір бөлігі болуы керек деп мәлімдеді[30].

1921 жылдың басында референдум өткізілді, осыған сәйкес референдумға қатысушылардың 90% автономиялық республика ретінде Әзірбайжанның құрамында болғысы келетінін көрсетті. Көптеген армян ауылдары Нахшыванның Әзірбайжанның бақылауына өтуі туралы білмеді. 1921 жылы ақпанда көптеген армян босқындары Садаракқа жиналды.

1924 жылдың 9 ақпанынан бастап Нахшыван АКСР астанасы болды[31]. Кеңес уақытында қала қайта жаңартылды, жаңа тұрғын аудандары, әкімшілік және қоғамдық ғимараттар, оның ішінде Музыка драма театрының ғимараты (1964, сәулетшілер Е. Исмаилов, Х. Межидов), Әзірбайжан КП Нахшыван облыстық комитеті (1965, сәулетші Ю. Ибрагимов) салынды. 1970-1980 жылдары Нахшыван 1968 жылғы бас жоспарға (сәулетшілер У. Ибрагимова, Н. Маммедбейли) сәйкес салынды.

Тұрғындары өңдеу

1896 жылға қарай қалада бес мешіт[32], үш армян апостолдық және бір православиелік шіркеу болды. 1905 жылы осы аймаққа келген саяхатшы Луиджи Виллари Нахшыванда әзербайжандар армяндардан гөрі жағдайы жақсы екенін және жердің барлығына дерлік иелік ететінін, ал армяндардың көпшілігі шаруалар ретінде осы жерлерде жұмыс істейтінін хабарлайды[33].

1897 жылы Ресей империясының тұрғындарының бірінші жалпы халық санағы бойынша мәліметтер[34]. Қала халқы 8790 адамды құрады, оның ішінде 1310 (14,9%) сауатты болды[35]. 1915 жылға арналған «Кавказ күнтізбесі» бойынша 1914 жылдың басына қарай қалада 8945 адам өмір сүрді, оның ішінде 5986 — шиит мұсылмандары, 2638 — армяндар, 192 — орыстар және т.б.[36] Сол күнтізбе бойынша 1915 жылы қала тұрғындары 10 246 адамды құрады[37].

2016 жылғы халық санағы бойынша Нахшыван қаласының тұрғындары 95 100 адамды құрады[38][39][40].

Ұлттық құрамы өңдеу

Жылы Барлығы әзербайжандар Армяндар Орыстар, украиндар, беларустар Поляктар Грузиндер Гректер Ассириялықтар Немістер Күрдтер Қалғандары
1890-ж.

ортасы

7433 4512 (60,70 %) 2376 (31,97 %) 52 (0,7 %) --- --- --- --- --- --- ---
1897 жылы[41][42] 8790 6161 (70,09 %) 2263 (25,75 %) 232 (2,64 %) 83 (0,94 %) 24 (0,27 %) 8 (0,09 %) 4 (<0,01 %) 3 (<0,01 %) 2 (<0,01 %) 10 (0,11 %)
1926 жылы[43] 10 296 7567 (73,49 %) 1065 (10,34 %) 1376 (13,36) --- --- --- --- --- 6 (0,06 %) 282 (2,74 %)
1939 жылы[44] --- 11 901 2033 1420 --- --- --- --- --- 32 289

Діни құрамы өңдеу

1897 жылы Ресей империясының тұрғындарының бірінші жалпы халық санағы бойынша мәліметтер[45].

Климаты өңдеу

Нахшыван ауа райы
Көрсеткіш Қаң Ақп Нау Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл
Орташа максимум, °C 0,8 4,0 12,3 20,1 24,7 29,5 34,7 33,7 30,1 21,9 12,6 5,1 19,1
Орташа температура, °C −4 −0,5 5,4 12,4 17,5 22,4 26,9 26,2 21,9 14,1 6,5 0,9 12,4
Орташа минимум, °C −6,8 −4,3 1,0 7,4 11,5 15,9 20,0 18,7 14,7 8,2 2,3 −2,5 7,1
Жауын-шашын нормасы, мм 19 18 29 38 36 30 17 8 11 26 20 15 267
Дерекнама: World Climate

Көлік өңдеу

Қала республиканың негізгі көлік орталығы болып табылады. Нахшыванда бір ғана әуежай бар. Одан Бакуге, Гәнжәға, Киевке, Мәскеуге, Ыстанбұлға жолаушылар сапарларын орындайды.

Тұрақты жолаушылар пойыздары Нахшыван вокзалынан Шарурға, Жулфаға, Ордубатқа жүреді. Иранның Тебриз, Тегеран, Машһад қалаларымен тұрақты халықаралық байланыс орнатылды. 15/16 жылдам пойызы аптасына бір рет Иранның Машһад қаласына аттанады.

Түркиямен автомобил байланысы бар.

1986 жылдың 3 қарашасынан 2004 жылдың сәуіріне дейін қалада троллейбус жүйесі жұмыс істеді.

Суреттер өңдеу

Нахшыван ескерткіштері өңдеу

Қала суреттері өңдеу

Туыстас қалалар өңдеу

Танымал тумалары өңдеу

Толық мақаласы: :Санат:Нахшыванда туғандар

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ Flavius Josephus, William Whiston, Paul L. Maier. The new complete works of Josephus — Revised and expanded edition. — Kregel Academic, 1999. — Б. 56. — 1143 б. — ISBN 0825429242.
  2. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews, Chapter 3, прим. 6:"This Αποβατηριον , or Place of Descent, is the proper rendering of the Armenian name of this very city. It is called in Ptolemy Naxuana, and by Moses Chorenensis, the Armenian historian, Idsheuan; but at the place itself Nachidsheuan, which signifies The first place of descent, and is a lasting monument of the preservation of Noah in the ark, upon the top of that mountain, at whose foot it was built, as the first city or town after the flood.«
  3. ↑ Иосиф Флавий, „Иудейские древности“, кн. I , гл. I
  4. ↑ Britannica. Nakhichevan. «The republic, especially the capital city of Nakhichevan, has a long history dating back to about 1500 bc.»
  5. ↑ Нахшыван // Кеңестік тарих энциклопедиясы. — 1967. — Т. X. — б. 16.
  6. ↑ Шопен И. Ресей империясына қосылу дәуіріндегі Армян облысы мемлекетінің тарихи ескерткіші — СПб., 1852. — Б. 321—322.
  7. ↑ Шопен И. The Encyclopaedia of Islam — Leiden — New York, 1993 Т. VII. — 922 б.
  8. ↑ Страбон. География, XI, XIV, 5
  9. ↑ Анания Ширакаци. Армяндық география
  10. ↑ Robert H.Hewsen Armenian Van/Vaspurakan / Richard G. Hovannisian — Mazda Publishers, 2000. — Б. 19.

    The large land of the Mardpetakan lay in the midst of these other principalities and probably comprised the districts of Mardastan, Bun (Main or Original) Mardastan, Chuash-rot, Tornavan, Arjishakovit, Khunghanovit, Aghand-rot, Krchunik, and, across Araxes River, the district of Nakhchavan. A royal land by the fourth century, the Mardpetakan may have been originally a part of Artaz. Its center was apparently the city of Nakhchavan (Greek: Naxouana or Apobaterion, the latter a translation of the Armenian folk etymology Nakhichevan «place of the descent [Noah from the Ark]»)
  11. ↑ Cyril Toumanoff States and Dynasties of Caucasia in the Formative Centuries — 1963. — 169 б.

    The office of Grand Chamberlain was, moreover, conjoined with the dignity of mardpet, so that the terms hayrut’iwn (Grand Chamberlainship) and mardpetut’iwn (Mardpet-dom) became synonymous. The dignity in question was originally a gentilitial title which denoted the dynastic princes of the tribe of the Mardians. These represented a Caspio-Median or Ma(n)tianian-Mannaean enclave in Armenia, south of the Araxes and east of lake Van, with Mardastan, on the eastern shore of that lake, as their territory and as the nucleus of Mardpetakan, or the generality of the Mardpet’s dominions that stretched from Van to Atropatene.
  12. ↑ Фавстос Бузанд. Тарих, IV, 40
  13. ↑ V. Minorsky Studies in Caucasian History — CUP Archive, 1953. — 34 б.
  14. ↑ Дүниежүзі тарихы. Т. 3. — М., 1956. — Б. 137.
  15. ↑ Шығыстың тарихы. 6 т. Т. 2. Орта ғасырлардағы Шығыс. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-017711-3
  16. ↑ Ronald G. Suny, James Nichol, Darrell L. Slider. Armenia, Azerbaijan, and Georgia: Country Studies. p 88. ISBN 0-7881-2813-2.
  17. ↑ Robert W. Thomson The Crusaders through Armenian Eyes // The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World / Edited by Angeliki E. Laiou and Roy Parviz Mottahedeh — Dumbarton Oaks, 2001. — Б. 77. — 34 б.
  18. ↑ Peter Jackson, David Morgan //The mission of Friar William of Rubruck: his journey to the court of the Great Khan Möngke, 1253—1255 //2 том, 4 бөлім, 173 шығарылым, 265(312) б. Hakluyt Society, 1990 ISBN 0-904180-29-8, 9780904180299

    It contained at one time eight hundred Armenian churches, but now there are no more than two tiny ones, as they have been demolished by the Saracens: in one of them I celebrated the Christmas feast.
  19. ↑ Виллем де Рубрук. Шығыс елдеріне саяхат, 51 тар..(қолжетпейтін сілтеме)
  20. ↑ XII-XV ғғ. Әзірбайжан сәулеті және оның Таяу Шығыс сәулетіндегі орны
  21. ↑ КСРО тарихы очерктері. IX-XV ғасырлардағы феодализм кезеңі. Екі бөлімде / Б.Д. Греков, Л.В. Черепнин, В.Т. Пашуто — М.: Изд. АН СССР, 1953. — Т. II. — Б. 717.
  22. ↑ James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires, p.44:

    Armenians were uprooted during these wars, and, in 1604, some 250,000 Armenians were forcibly transferred by Shah 'Abbas to Iran. By the seventeenth century, the Armenian had become a minority in parts of their historic lands
  23. ↑ Massoume Price. Iran’s diverse peoples: a reference sourcebook, p. 71:

    Primary sources estimate that between 1604 and 1605 some 250 to 300,000 Armenians were removed from Armenia for settlement in Iran.
  24. ↑ Евлия Челеби->Саяхат кітабы->Басылым 1983 ж.->Күнгей Кавказ, Кіші Азия мен Иран жерлері->6 тарау
  25. ↑ Евлия Челеби. Саяхат кітабы. Күнгей Кавказ және Кіші Азия мен Иранның іргелес аймақтары.
  26. ↑ Гүлістан бейбіт келісімшарты
  27. ↑ Граф Паскевич-Ериван
  28. ↑ Түрікменшай бейбіт келісімшарты
  29. ↑ Charlotte Mathilde Louise Hille State Building and Conflict Resolution in the Caucasus — М.: BRILL, 2010. — Т. 1. — Б. 173. — 359 б. — ISBN 9789004179011.
  30. ↑ Нахшыван аймағын армяндау тарихынан (1920-1921).Мұрағаттық құжаттар..
  31. ↑ Нахшыван мәселесі өзекті талқылау алаңында // Армения Жаңалықтары
  32. ↑ И.Е.Андреевский Брокгауза пен Ефронның энциклопедиялық сөздігі — Кишинёв, 1973. — 705 б.
  33. ↑ Fire and Sword in the Caucasus by Luigi Villari. London, T. F. Unwin, 1906: p. 267

    As at Erivan, the Tartars are wealthier than the Armenians, and own nearly all the land, whereas the bulk of the Armenians are peasants on Tartar properties or on those of the State.
  34. ↑ Ресей империясының алғашқы жалпы халық санағы, 1897 ж. т. 71 Ериван губерниясы. Н. А. Тройницкий, С.-Петербург, 1904. Б. 2-3, 52-71.
  35. ↑ Ресей империясының алғашқы жалпы халық санағы, 1897 ж. т. 71 Эриван губерниясы. Н. А. Тройницкий, С.-Петербург, 1904. Б. 1.
  36. ↑ «1915 ж. арналған Кавказ күнтізбесі». Статистикалық мәліметтер. б. 251-252.
  37. ↑ 1916 ж. арналған Кавказ күнтізбесі. Статистика бөлімі. Б. 26.
  38. ↑ Naxçıvan Muxtar Respublikası. Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  39. ↑ Şəhər və rayonları. Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  40. ↑ Abbas Abbasov Naxçıvan Şəhəri  (әзір.) (1 мамыр 2018). Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  41. ↑ Демоскоп Weekly - Қосымша. Статистикалық көрсеткіштердің анықтамалығы.. Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  42. ↑ Ресей империясының алғашқы жалпы халық санағы, 1897 ж., т. 71 Ериван губерниясы. Н. А. Тройницкий, С.-Петербург, 1904. Б. 1-3, 52-71.
  43. ↑ Нахшыван КСР 1926. Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  44. ↑ Әзірбайжан тұрғындары. Тексерілді, 25 ақпан 2021.
  45. ↑ Ресей империясының алғашқы жалпы халық санағы, 1897 ж. т. 71 Ериван губерниясы. Н. А. Тройницкий, С.-Петербург, 1904. Б. 1-3, 52-71.
  46. ↑ Санақта магометтер деп көрсетілген
  47. ↑ В переписи указаны как "Армяне-григориане"
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Нахшыван&oldid=3304820» бетінен алынған