Уикипедия

1917 ж. күзіндегі саяси дағдарыстың өршуі

1917 ЖЫЛДЫҢ КҮЗІНДЕГІ САЯСИ ДАҒДАРЫСТЫҢ ӨРШУІ Елдегі күштердің арасалмағындағы жаңа өзгерістер биліктін Кеңестерге өтуіне қолайлы жағдай туғызды, олардың басшылығы арқасында алдымен елдің орталығында, сонан соң жергілікті жерлерде В.И. Лениннің жолын қуушы большевиктер үстемдік ала бастады. Петроград пен Мәскеу Кеңестерін большевиктендіру В.И. Ленинге РСДЖ(б)П-ның Орталық Петроградтық және Мәскеулік комитеттеріне өзінің екі хатын («Большевиктер билікті алуға тиіс», «Марксизм және көтеріліс») жазуына негіз болды. В.И.Ленин 1917жылы 12-14кыркүйекте жазған бұл хаттарында Уақытша үкіметті құлату және Кеңестер түріндегі пролетариат диктатурасын орнату мақсатында қарулы көтерілісті дайындауды алға міндет етіп қойды. «Жұмысшы және солдат депутаттарының екі астаналық Кеңестерінде басымдыққа ие бола отырып, — деп жазды ол, - большевиктер билікті өз қолдарына ала алады және алуға тиіс. Екі астанада да халықтың революцияшыл тобының белсенділігі басым, сол себепті олар көпшілікті соңына ертеді, қарсыластарын жеңіп, билікті өз қолдарына алады және оны ұстап тұра алады».[1].

Ресей империясының ұлттық шет аймақтарында, оның ішінде Түркістан мен Қазақстанда негізінен славян халқының, бірінші кезекте орыс халқының өкілдерінен тұратын жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестерінде большевиктендіру үрдісі аса табандылықпен жүргізілді. 1917 жылы 12-17 қыркүйекте Түркістан өлкесінің орталығы – Ташкентте қала жұмысшылары мен солдаттар революциялық шерулер өткізіп, жұмысшы және солдат депутаттарының Ташкенттік Кеңесі билікті өз қолына алу туралы шешім қабылдады. Ташкенттегі қыркүйек толқулары Түркістанда Кеңес өкіметін орната алмағанымен, халық арасында большевиктердің әсер-ықпалы өсе түскенінің айқын көрінісі еді. Ташкенттегі революциялық толқулар тұтас ел көлемінде, сондай-ақ Қазақстанда, әсіресе оның оңтүстік-батыс өңірлерінде - Перовск, Қазалы, Түркістан, Черняев, Әулиеата уездерінде үлкен әбігерлік туғызды.

Қыркүйектің екінші жартысынан бастап билік үшін күрес едәуір шиеленісу шегіне жетті. Жұмысшылардың күресі өзінің ұйымшылдығымен, нәтижелілігімен ерекшеленді. Орал-Каспий мұнай қауымдастығына тиісті Ембі мұнай кәсіпшілігінің жұмысшылары азық-түлікпен қамтамасыз етуді жақсарту үшін және шетелдік капиталистердің жұмысшыларды заңсыз жұмыстан шығаруына қарсы күреске шығып, біраз уақыттан кейін өндіріс басшылығын іс жүзінде өз қолдарына қаратып алды.

Мұндай көрініс тау-кен өндірістерінде, бірқатар зауыттар мен теміржолдарда байқалды. Кеңестер мен фабрика-зауыт комитеттері әкімшілік өкілдерімен табанды түрде күрес жүргізе отырып, кәсіпорынның жұмысын бақылауды батыл түрде өз қолдарына ала бастады. Қарағанды темір кені басқармасының басшысы, Спасск зауыты қоймасынын меңгерушісі, Доссордағы Орал-Каспий мұнай қауымдастығы азық-түлік дүкенінің сатушылары, Спасск-Карағанды теміржолы басқармасының орынбасары өз жұмыстарынан шеттетілді.

Жергілікті Кеңестің қысымға алуымен Спасск акционерлік қоғамының басқармасы қоғам кәсіпорындарындағы (Спасск зауыты, Успенский кен орны, Карағанды көмір кені) жұмысшылар жалақысын 50-ден 150%-ға дейін көтеру талабы бойынша ұжымдық келісімшартқа қол қоюға мәжбүр болды. Петропавл, Орынбор-Ташкент магистральдарындағы шерулер мен толқулар 1917 жылы 24-26 қыркүйекте өткізілген Бүкілресейлік ереуілмен ұштастырылды.

1917 жылы күзге қарай Верныйдағы «Мұсылман жұмысшыларының бірлескен одағы», Қарқаралыдағы «Далалық одақ», Жаркенттегі «Жұмысшы одағы» тәрізді кәсіптік ұйымдардың большевик П. Салов басқаратын Семейдегі кәсіподақтардың қызметтері жандана түсті. Верный мен Жаркенттегі кәсіподақ ұйымдарының жұмыстарында кейін коммунистер қатарына өткен Ж. Бабаев, А. Розыбакиев, А. Түркебаевтар көрнекті рөл атқарды.

1917 жылдың күзінде жергілікті және соларға тартылған басқа да ұйымдардың тапсырмасы бойынша Әліби Жангелдин, Әлібек Майкотов, Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Амангелді Иманов, Тоқаш Бокин, Нығмет Нұрмақов, Әбдірахман Әйтиев, Ораз Жандосов, Абдолла Розыбақиевтар Ақмола, Торғай, Орал, Жетісу, Семей, Сырдария облыстарына барып, еңбекшілерге елдегі болып жатқан саяси оқиғалардың мәнін ашып берді және Уақытша үкіметке, оның жергілікті органдарына қарсы күресу қажеттігін түсіндірді.

Қоныс аударушылар

өңдеу

Қоныс аударушылар деревнялары мен қазақ ауылдарында революциялық-аграрлық қозғалыстар да жандана түсті. Көптеген өңірлерде кедейлер салық төлеуден, Уақытша үкімет органына бағынудан бас тартты (кейбіреулері олай ете алмады), байлар мен кулактар иелігіндегі мал мен жерді өз беттерінше тартып алып жатты.

Қалыптасқан жағдайды жергілікті большевиктер өз мүддесіне пайдалана білді. Жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестерінде, жергілікті гарнизондардағы солдаттар арасында, жұмысшы және кәсіподақ ұйымдарында олардың қызметі барған сайын белсенді бола түсті. Олар Кеңестердің құрамын жаңартуды, «келісімпаз элементтер» (яғни Уақытша үкіметпен және оның жергілікті органдарымен ымыраға келуге тырысушылар) деп аталатын әсерлер мен меньшевиктер өкілдерін билік органдарынан тазартуды талап етті. Мәселен, петропавлдық большевиктер жұмысшы және солдат депутаттары жергілікті Кеңесінің президиумын қайта сайлауға қол жеткізді. Оның басшысы оңшыл әсер JI. Мурашконың орнына солшыл әсер (большевиктердің жақтасы) С. Хох, ал орынбасарлығына большевик Земкин сайланды. Большевиктер өз қызметтерін Қазақстанның өзге де жерлерінде, жекелеп айтқанда, жұмысшы және солдат депутаттарының Семей кеңесінде жандандыра түсті. Олардың жұмысының Кеңестер көлемінде нәтижелі болғандығы мынадай фактілер келтіруге мүмкіндік береді. 17 қазанда Семей облыстық қазақ комитеті басшылығының Уақытша үкіметтің төрағасы Керенскийге жіберген жеделхатында «жергілікті кеңестін большевиктік жолға түскеніне» қатты алаңдайтындарын білдірді.[2].

1917 жылы тамыздың аяғы мен қазан аралығында көптеген Кеңестердің құрамы большевиктерге бүйрегі бұратын жұмысшылар есебінен толықты. Орынбор және Торғайдың кейбір жергілікті Кеңестерінің құрамында большевиктер мен олардың жақтастары сан жағынан артықшылыққа ие болды. Солдат және шаруа депутаттарының Торғай уездік Кеңесі кезінде таратылғаннан кейін Торғай жұмысшы және шаруа депутаттарының Кеңесі болып қайта құрылды, оның басшылығына большевиктерге іш тартатын О. Асауов сайланды. Кеңестер өкілдерінің Бірінші Орал облыстық съезінде (1917 жылғы қыркүйек) жұмысшы, шаруа, солдат және қазақ депутаттары облыстық Кеңесінің атқару комитеті қайта жасақталды. Оның құрамына большевиктер П.А. Парамонов, П.И. Червяков және большевиктерге іш тартатын Ә. Әйтиев, М. Ипмағамбетовтер кірді.[3].

Қазақстан Кеңестері Ресейді тұтас алғандағы сияқты, халықтың аса кедей бөлігінін саяси ұйымдары ретінде өмір сүрді. Мұндай жағдайда большевиктер «Барлық билік кеңестерге берілсін!» деген ұран тастады. Ұран халықты Уақытша үкіметке қарсы қарулы көтеріліске, елде пролетариат диктатурасын орнатуға шақырды. 1917 жылғы қазан айында большевиктер үстемдік еткен жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестерінде билікті өз қолына күшпен алуға дайындық басталды. Қалаларда Қызыл гвардия отрядтары құрылды.

1917 жылы 11 қазанда жұмысшы және солдат депутаттарының Петропавл қалалық Кеңесі «бүліктерге және контрреволюционерлерге қарсы күресте солдаттармен бірлесе әрекет ететін саналы жұмысшылардан» Қызыл гвардия бөлімдерін ұйымдастыруға шешім қабылдады».[4]. Қала большевиктері жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің осы шешіміне сәйкес жергілікті теміржол депосының, былғары және консерві зауыттарының жұмысшыларын Қызыл гвардияға кеңінен тартты және жергілікті гарнизон мен 33-қосымша атқыштар полкінің арасында үгіт жұмыстарын күшейтті. Петропавл қаласында Қызыл гвардия отрядтарын ұйымдастыруда және қарулы көтеріліске шығу үшін большевиктік партияның бағыт-бағдарымен таныстыруда Омбы жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің жанындағы әскери-округтік комитет мүшелері, большевиктер А. Звездов, Т, Ғладышев және басқалар үлкен көмек көрсетгі.[5]. Жұмысшы және солдат депутаттары Кеңестерінің басшылары құқық нормаларын өрескел бұзды, олар «революция заңдылығына» сүйене отырып «жаңа тәртіпті» орнатуға құқылымыз дегенді ашықтан-ашық айта бастады. Мұндай сөз бен іс-әрекет жұмысшы-теміржолшы Ағапов басқаратын Перовск қалалық жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесінде іске асырыла бастады. Осы Кеңестің басшылығымен 1917 жылғы қыркүйектің өзінде-ақ қалада жұмысшы-теміржолшылардан қызыл гвардияшыл отряды құрылган болатын, біраз уақыттан кейін оған көршілес селолардан кедей-шаруалар келіп қосылып жатты. Большевиктер мен Перовск Кеңесінің талап етуі бойынша қызыл әскерлерге жергілікті арсеналдан 150 винтовка және бірнеше мың патрон бөлінді.[6].

Саны 60-тан 80 адамға дейін жететін Қызыл гвардияның шағын отрядтары Түркістан, Ақбұлақ, Ембі, Шиелі, Арал теміржол стансаларында және Жөлек кентінде құрылды. 1917 жылы Түркістанда болған оқиғалар туралы Мұстафа Шоқай өз естелігінде жазғанындай, «жұмысшы және солдат депутатттары Кеңестерінде большевиктер мен солшыл әсерлердің беделі күннен-күнге өсе түсті. Әсіресе кедей шаруалардан шыққан солдаттардың ортасында большевиктік үгіт-насихаттың әсері ерекше күшті болды. Оларға большевиктердің «Барлық билік Кеңестерге берілсін!», «Жер шаруаларға берілсін!», «Зауыттар мен фабрикалар жұмысшыларға берілсін!» деген ұрандары өте ұнады».[7].

Мұндай жағдай шамамен Қазақстанның басқа өңірлерінен де байқалды. Мәселен, «Свободная речь» («Сөз бостандығы») газеті Павлодарда саны 250 адамдық қызыл гвардияшыл отряд құрылғаны туралы хабарлады. Семей большевиктері Қызыл гвардия мен жұмысшылардың әскери дружинасының бірнеше тобын ұйымдастырған болатын. Зареченская слободада (Жаңа Семей) Абыш Мұсабаев жұмысшы-қазақтардан құралған қызыл гвардияшылар отрядын басқарды.[8].

Ленин мен большевиктер партиясы елдегі саяси құрылысты күшпен құлатып, Кеңестер түріндегі пролетариат диктатурасын орнатуға дайындық ретінде Қызыл гвардия отрядтарын құруға және солдаттар арасында үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге ерекше мән берді. Ленин «1917 жылдың қазан-қарашасы қарсаңында әскердің жартысы большевиктік болып шықты. Онсыз біз (яғни большевиктер. — авт.) жеңе алмас едік» деп тегін айтпаған еді.[9].

Қазан революциясы қарсаңында Қазақстан большевиктері қоныс аударып келген еңбекшілер мен бірқатар қазақ ауылдарының арасында өз қызметтерін белсенді түрде жүргізді. Омбыда шығатын үкіметті жақтайтын «Сибирская речь» («Сібір сөзі») газеті 1917 жылы 17 қазандағы санында былай деп мазасыздана жазды: «Большевизм... тереңдеп еніп барады. Большевизм идеясын насихаттау Павлодар уезінен байқалып отыр. Мәселен, Алексей Колядасы поселкесінің шаруасынан майданда бауырласу және бостандыққа қол жеткізу қажеттігін дәлелдейтін... үндеу хат табылған».

Уақытша үкіметтің жақтастары орталықта және жергілікті жерлерде қарқын алып келе жатқан революцияшыл қозғалыспен күресуге шұғыл түрде күш жұмылдырды. Большевиктердің билікті тартып алу қаупімен байланысты Уақытша үкімет жақтастарының қимылын белсенді ете түсу Қазақстанға да тән құбылыс еді. Мәселен, жергілікті Кеңестің қарсылық білдіруіне қарамастан, Уақытша үкіметтің Семей облыстық атқару комитеті 1917 жылы қазанның басында Барнаулдан Семейге Уақытша үкіметті қорғау үшін 24-Сібір қосымша полкі мен офицерлер құрамасын жеткізді.[10]. Павлодарлық әсерлер органы - «Свободная степь» газеті Павлодарда Қызыл гвардия отрядын ұйымдастыруды «жергілікті гарнизон мен қазақтарға ашық қарсылық көрсету» ретінде бағалап, оларды дереу жазалауға шақырды. Көп кешікпей қалада «большевиктік қауіппен күресу үшін» ерікті дружиналар құрыла бастады.[11].

Қазақстанның бірқатар қалаларында «Құрылтай жиналысын қорғау одағы» деп аталатын ұйымдар құрылды. Мұндай ұйымдардың мүшелері қазақтардың басшы топтары, кадеттер, ірі саудагерлер, Уақытша үкіметтің жергілікті органдары әкімшілігінің өкілдерінен тұрды. Қазақстанның кейбір Солтүстік-Шығыс қалаларында да Сібір кулактарының саяси ұйымы «Сібір ауыл шаруашылығы одағының» бөлімшелері құрылды.[12].

Әсерлер мен меньшевиктер - Уақытша үкімет органдарын биліктен күшпен кетіруге тырысқан жергілікті Кеңестердің депутаттары большевиктік басым көпшілікке үзілді-кесілді қарсы шықты. Мәселен, сегіз әсер және меньшевик депутат Қызыл гвардия отрядтарын құруға қарсы наразылық белгісі ретінде Семей кеңесінің құрамынан шығып кетті.[13].

Бүкіл елдің және Қазақстанның қоғамдық-саяси жағдайындағы бұл ірі өзгерістер Құрылтай жиналысынын сайлауын өткізуге дайындық жағдайында өтті, бұл өлкенің саяси партиялары мен қоғамдық ұйымдарының қызметінен өзіндік дәрежеде көрініс тауып жатты.

1917 жылы 14 маусымда Уақытша үкіметалғаш рет Құрылтай жиналысының сайлауы 17 қыркүйекте, оны шақыру 30 қыркүйекте өткізіледі деп хабарлады. Алайда Ішкі істер министрлігі жергілікті жерлерде дайындық жұмыстарын дер кезінде ұйымдастыра алмағандықтан, бұл мерзімдер өзгертілді. Сайлау 12 қарашаға, шақыру 28 қарашаға көшірілді. Алайда іс жүзінде Құрылтай жиналысына сайлау елде 1917 жылғы қазанның аяғынан 1918 жылғы ақпанның басына дейін созылды.

Қазақстан облыстарында Құрылтай жиналысына сайлау ісі бойынша комиссиялар 1917 жылы маусымның басы мен шілденін аяғында құрылған болатын, ал уездік комиссияларға келетін болсақ, олар бірқатар жерлерде 1917 жылғы қоңыр күзге дейін созылды. Комиссияның құрамына барлық саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, оның ішінде қазақ комитеттері де кірді. Бұл туралы жоғарыда айтылып өткендей, Құрылтай жиналысының депутатгығына өлкенің барлық облыстары мен Орта Азия аумағын (Бұхара, Ферғана, Хиуа) мекендейтін қазақтардың атынан 81 адам 1917жылғы шілдедегі I Бүкілқазақ съезінде Алаш партиясы атынан бекітілген болатын.

Алаш партиясы

өңдеу

Алаш партиясы Құрылтай жиналысына тікелей немесе жанама түрде өлкедегі басқа бірде-бір саяси ұйым ұсына алмаған көлемдегі кандидаттар санын ұсынғанын ерекше атап өту керек. Алаш көсемдері өлкеде ұлт-аралық араздық тудырмауға тырысты. Автономия бостандығын жақтаушы қазақтар өз жағына басқа халықтардың өкілдерін де тартуға ұмтылды. Бірінші кезекте олар қоныс аударып келгендердің арасынан жергілікті халыққа дұрыс ниетпен қарағандарға сенім артты. Сонымен бірге олар алып Ресей империясының он бір қазақ-орыс әскерінің бесеуі қазақ жерінде тұрғанын да есепке алды. Сол себепті-ақ қазақтардың басшылығымен келіссөз жүргізуіне тура келді.[14].

Алаш партиясынан кандидаттар сайлау жұмысымен осы партияның белсенділері ғана айналысып қойған жоқ. Оған 1917 жылы 17 қазанда «Гурьевский вестник» газетінде жарияланған хабар куә, оның мәтіні былай дейді: «Гурьев уездік земство басқармасы қазақтардың жер аумағында тұратын қырғыздарға (қазақтарға. - К.Н.) олар тек № 1 тізімдегі қырғыздар (қазақтар) үшін дауыс беруге тиіс, әйтпесе қазақ халқы депутатсыз қалатынын түсіндіру өз борышы деп есептейді. Тізімге мыналар енгізілді: 1. дәрігер Халел Досмұхамедов, 2. заңгер Жаһанша Досмұхамедов, 3. дәрігер Нұрғали Ипмағамбетов, 4. Ғұбайдолла Әлібеков, 5. Агроном Сәлімгерей Қаратілеуов, 6. дәрігер Ғұмар Есенғұлов, 7. дәрігер Иса Қашқынбаев. Бұлар жоғары білімді адамдар және тікелей қырғыздардың (қазақтардың) мүдделерін қорғайды. Сіздер қырғыз (қазақ) ұлтына жататындарыңызды ұмытпаңыздар».

Құрылтай жиналысына сайлау ішінара және толығымен Қазақстанның бірқатар жерінде 1917 жылы 12-18 қарашада өткізілді. Тек Семей мен Сырдария облыстарында сайлау бұл уақыттан сәл кейіндеу жүргізілді. Сол кезге қарай Қазақстанның барлық саяси партиялары мен қоғамдық ұйымдары өз кандидаттарын ұсынып, қажетті дайындық жұмыстарын өткізді.

Большевиктер ғана Құрылтай жиналысында орын алу үшін тырыспады. Олар билікті қарулы күшпен тартып алуға дайындық жұмыстарына кірісіп кетті.

Зерттеушілердің колындағы толық емес мәліметтерде көрсетілгендей, Құрылтай жиналысының сайлауында жаңа кұрылған, қазақтың бірінші жалпы ұлттық партиясы «Алаш» үлкен табысқа қол жеткізді. «Южный Урал» газеті Алаштың сайлау тұғырнамасын сипаттай келіп, былай деп жазды: «Алаш демократиялық-радикалдық партиясының Халық еркі партиясынан айырмашылығы ол демократиялық федеративтік республиканы талап етті, жерге жекеменшікті теріске шығарды және шіркеудін мемлекеттен бөлінуін құптады».[15].

Қазақстанның әр түрлі өңірлері бойынша дауыс беру қорытындысы мынадай көрініс берді: Торғай облысы (Қостанай уезі) бойынша: «Алаш» - 72 745, әсерлер — 51 245, РСДЖП-меньшевиктер — 3465 дауысқа ие болды; Ырғыз уезі: «Алаш» — 55349, әсерлер — 181, РСДЖП-меньшевиктер - 1516; Ақтөбе уезі: «Алаш» - 28 202, әсерлер - 12 114; РСДЖП- меньшевиктер - 1 736; Торғай уезі: «Алаш» — 54 978, эсерлер - 210, РСДЖП-меньшевиктер — 41 дауыс алды. Қорытындысында Торғай облысындағы бес депутаттық орынның үшеуі «Алаш» партиясына, екеуі әсерлерге тиесілі болды.[16].

Семей уезінде «Алаш» — 59 331, әсерлер — 3 375, қазақтар — 3 136, большевиктер - 1 910, қалған партиялар мен топтар, барлығы 1 300-дей дауыс алды.[17]. Орал облысының Лбищенск уезінде «Алаш» - 75 544, қазақтар - 19 571, солшыл әсерлер — 1325, әсерлер — 126 дауыс алды. Орал қаласында сайлау учаскесіне сайлаушылардың 47%-ы келді. Онда қазақтар алға шықты - 7 248 дауыс, солшыл әсерлер екінші орында — 2 737, «Алаш» - 976, әсерлер - 866 дауыс алды.

Құрылтай жиналысы сайлауында «Алаш» партиясының тамаша жеңіске жеткен себебінің бірі, партия алдымен өз саясатын Уақытша үкіметтің және оның жергілікті органдарының іс-қимылымен үйлестіріп алған болатын, Уақытша үкіметті құлату және социалистік идеяның туы астында большевиктердің шабуылға шығуы тәрізді тез өзгеріп жатқан саяси жағдайларда елеулі қате жіберіп алмау жағында көп еңбектенуге тура келген еді.

Ресейде 1917 жылдың күзінде Кеңестер мен Уақытша үкіметтің арасындағы саяси қарсылық тереңдей түскен жағдайда қазақ қоғамының социалистік бағыттағы өкілдері ұлттық бужуазиялық ұйымдардан іргесін бөліп алды және сонымен қоса олармен күрес жүргізе бастады. Бұл процесс Қазақстанда да орын алды, ол қазақ интеллигенциясының арасында өзіне деген «солшылдардың» көзқарасын нығайта түсуге тырысқан «Үш жүз» партиясының тәжірибесінен айқын көрінеді. «Үш жүз» алғашында «Алаш» партиясымен бірлесіп жұмыс істеуге ниет білдіргенімен, қазақ қоғамының қоғамдық саяси дамуының аса маңызды мәселелері бойынша келісе алмағандықтан іргесін бөлек салып, оның тұрақты қарсыластарының біріне айналған еді. «Үш жүз» партиясының көсемдері адвокат, журналист әрі драматург Қолбай Тоғысов , фельдшер және аудармашы Шаймерден Әлжанов, оқушы Әбілқайыр Досов, жүк тиеуші Исак Қобеков, журналист Мұқан Әйтпенов болды. Ш. Әлжанов, М. Әйтпенов және К. Тоғысов 1912-1915 жылдары «Айқап» журналымен тығыз байланыста болып, оның беттерінде мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау, аграрлық мәселелер бойынша мақалалары жарияланып тұрды. К. Тоғысовқа келер болсақ, ол 1907-1912 жылдары патша әкімшілігі тарапынан қуғынға ұшыраған еді. 1916 жылы ол Ташкентте «Алаш» газетін шығара бастаған.

1917 жылы наурызда К. Тоғысов Сырдария облысының қалалары мен ауылдарында М. Шоқайға «Шура-ислами» партиясын құруға көмектеседі, өзі ташкенттік ұйымның құрамына кіреді. Сол жерден ол Ресей мұсылмандарының съезіне делегат болып сайланып, онда атқару комиетінің құрамына енгізіледі. К. Тоғысовтың қазақ қозғалысы белсенділерінің құрамына неге кіргізілмегені және 1917 жылы шілдеде өткен Бүкілқазақ съезіне неге шақырылмағаны туралы қазір кесіп айту қиын. Ә. Бокейханов пен оның жақтастары К. Тоғысовқа сенімсіздікпен қараған болуы да әбден мүмкін. Қалай болғандада, 1917 жылы күзде К. Тоғысов «Үш жүз»саяси партиясын құруға кіріседі.[18].

Партияны саяси аренада бекіту үшін К. Тоғысов пен оның пікірлестері өз жақтастарын Құрылтай жиналысына кандидаттыққа ұсынады. Олардың бәрі, Семей семинариясының оқытушысы Нұрғали Құлжановтан басқасы, Ақмола облысында тұрды. Депутаттыққа сайланған кандидатгардың ішінде облыстық Ақмола қазақкомитетінің 3 мүшесі: Беккожин Хасенқожа, Торсанов Кази, Әділов Байсейіт, Омбы уездік қазақ комитетінің торағасы Мұқан Әйтпеновжәне Петропавл уездік қазақ комитетінің торағасы Ғалиасқар Қуанышев болды. К. Тоғысовтың өзі Бүкілресейлік шаруа депутаттары кеңесі атқару комитетінің мүшесі ретінде ұсынылған болатын . Тізімге жоғарыда аттары аталғандардан басқа қоғам қайраткері Қасаев Үсен, халық мұғалімі Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин, отставкадағы офицер Махмұд Уәлиханов, Абылаев Сұлтан және Толебаев Ыбырайлар да енгізілген еді. Бұл 13 кандидат бұрын әсерлерге, халықшыл социалистерге, демократтарға бүйректері бұрғанын жасырған жоқ. Бұл аталған кандидаттардың «Үш жүздің» тізімінен неліктен шығып қалғандығы тарихшылар тарапынан әзірше анықтала қойған жоқ. Тізімге енгізілмегенін кезінде С. Сейфуллиннің өзі Кеңес заманында жариялаған еді. Тізімді жариялау «Үш жүз» қырғыз (қазақ) социалистік партиясынын» Орталық Комитетін құру туралы хабармен қабаттас жүрді. «Үш жүз» ОК-нің басшысы болып алдымен Мұқан Әйтпенов, оның орынбасарлығына К. Тоғысов сайланған болатын.[19].

«Үш жүзді» ұйымдастыру кезінде оның бағдарламасының Алаштан қандай да бір елеулі айырмашылығы болған жоқ. «Үш жүз» партиясы «үлкен аға» Алаштан тек соғыс туралы мәселе бойынша алшақтады. Басқа айырмашылықтар таза тактикалық сипатта болды. Бірақ кейінірек, билік үшін күрес өзінің шарықтау шегіне жетіп, елдегі саяси жағдай тым шиеленісіп кеткенде және таптық жіктелу тездей түскен жағдайда «Үш жүз» біртіндеп Алаштан алыстап, солшыл әсерлерге жақындады, Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін Алаш партиясына қарсы ашық күреске шықты.

1917 жылы 24 қазанда (6 қарашада) Петроградта большевиктер дайындаған қарулы көтеріліс басталды. Келесі күні көтеріліске шыққан жұмысшылар, солдаттар мен матростар ел астанасының аса маңызды объектілерін басып алды. 25 қазан (7 қараша) күні таңертең Петроград кеңесінің әскери-революциялық комитеті Уақытша үкіметтің құлағаны және барлық билік толығымен өз қолына өткені туралы хабарлады. Осыдан кейін өткізілген Кеңестердің Бүкілресейлік съезінде Кеңес өкіметінің жоғарғы органы БОАК (ВЦИК) сайланды, В.И. Лениннің басшылығымен алғашқы Кеңес үкіметі — Халық Комиссарлары Кеңесі (ХКК—СНК) құрылды. Петроградта Қазан қарулы көтерілісінің жеңуі және орталықта Кеңес өкіметінің орнауы, сондай-ақ Қазақстанмен іргелес жатқан, сонымен бірге өлкенін жекелеген әкімшілік орталықтары болып табылатын Ташкент, Омбы, Орынбор, Астрахан сияқты ірі қалаларында билік толығымен Қазақстан Кеңестерінің қолына өтуі үшін шешуші мәнге ие болды. Алайда Қазақстанның облыс және уезд орталықтарында Кеңес өкіметін орнату 4 айға 1917 жылғы қазанның аяғынан 1918 жылғы наурызға дейін созылды.

Дереккөздер

өңдеу

Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы. ISBN 978-601-282-055-3, т. 4 ISBN 978-601-282-026-3

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Свободная речь, 1918, 31 қаңтар.
  2. ↑ Басқа бір деректе — 1917 жылы 20 желтоқсанда шыққан «Дело Сибири» газетінде — «Үш жүз» партиясынын Құрылтай жиналысына Ақмола облысынан 13 кандидат тіркегені айтылады. Алайда газеттегі тізімде 9 кандидаттың: Бекхожин Хасанкожа, Әлжанов Шәймерден, Тоғысов Көлбай, Торсанов Қази, Қосанов Үсен, Сейфуллин Сәдуакас, Әділов Байсейіт, Абылаев Сұлтан, Әйтпенова Мұхан есімдері көрсетілген.
  3. ↑ Тоғысовтын арнаулы зандық білімі болмаса да 1905 жылдан бастап Семей облысының Зайсан уезінде адвокаттык жүмыспен айналысты. ' Ленин В.И. Поли. собр. соч., т. 31, 135-6.
  4. ↑ Омский вестник, 1917, 8 марта; Холодков А.А. Петропавловские большевики в трех революциях. А., 1987, 85-6.
  5. ↑ Нурпеисов К.Н. Становление Советов в Казахстане. А., 1987, 27-6.
  6. ↑ Известия Омского Коалиционного комитета, 1917, 27 сәуір.
  7. ↑ Газета «Қазақ», 1917, №233; Данное обращение 15-ти в переводе на русский язык было опубликовано в газете «Бюллетень Семипалатинского областного исполнительного комитета» от 17 марта (№11) 1917 ж.
  8. ↑ Бюллетень Семипалатинского областного исполнительного комитета, 1917, 17 марта, №11.
  9. ↑ Речь, 1917, 19 марта.
  10. ↑ Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 31, 145-6.
  11. ↑ Гурьевский вестник, 1917, 5 сәуір.
  12. ↑ Ленин В.И. Полн. собр. соч., т. 31, 113-115-6.
  13. ↑ Бұл да сонда, 439-6.
  14. ↑ Степная речь, Петропавловск, 1917, 16 шілде.
  15. ↑ Қазақ 1917, №225, 231, 234; Омский вестник, 1917, 22 сәуір, 13(26) мамыр; Сибирская речь, 1917, 24 мамыр; Алаш-Орда. Сб. документов. А., 1992, 21-45-6.; Облыстық уездік қазақ съездері туралы толығырақ қараңыз: Нурпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Койгелдиев М. Алаш қозғалысы.
  16. ↑ Уральские областные ведомости, 1917, 15 сәуір.
  17. ↑ Туркестанские ведомости, 1917, 11 мамыр.
  18. ↑ Земля и воля, Омск, 1917, 30 сәуір.
  19. ↑ В огне революции. Сб. воспоминаний. А., 1957, 154-6.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=1917_ж._күзіндегі_саяси_дағдарыстың_өршуі&oldid=2465789» бетінен алынған