Желтоқсан көтерілісі

Желтоқсан көтерілісі — 1986 жылы 17 — 18 желтоқсан аралығында Алматыда болған қазақ жастарының КСРО үкіметінің отаршылдық, әміршіл-әкімшіл жүйесіне қарсы наразылық іс-қимылдары. Бостандыққа, тәуелсіздікке ұмтылған қазақ халқы тарихындағы елеулі оқиға болып табылады.

Желтоқсан көтерілісі
Мәскеудің шешіміне наразылық білдіріп, 1986 жылы желтоқсанның ызғарлы күні Брежнев атындағы алаңға шыққан қазақ жастары
орыс. Декабрьские события в Алма-Ате
Орны	Алматы, Қазақ КСР КСРО
Күні	17 — 18 желтоқсан 1986 жыл
Мақсаты	Мәскеудегі орталықтан саяси тәуелсіздікті талап ету.
Сипаттамасы	Бейбіт шеру, көтерілісшілер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері, арнайы әскери күштер тобы арасындағы қақтығыс
Өлгендер	168-200 адам
Жараланғандар	200-ден аса адам
Нәтижесі	КСРО ІІМ-нің бұйрығы негізінде дайындалған “Құйын — 86” операциясы бойынша көтеріліс қатыгездікпен басып жаншылды. Көтерілісшілер сотталып, қатал жазаланды
Тұтқындалғандар	1000-нан аса адам

Себептері

Желтоқсан оқиғаларына арналған Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік монументі

Көтерілістің басталуына Мәскеудегі орталықтың республика халқының пікірімен санаспастан Ресейдің Ульянов облысы партия коммитетінің 1-хатшысы Геннадий Колбинді ҚКОК-нің 1-хатшысы етіп тағайындауы түрткі болды.

Қазақстан тәуелсіздігін алған соң Желтоқсан көтерілісі туралы шындық қалпына келтіріліп, бұл жөнінде “Желтоқсан. 1986. Алматы.” (құрастырылған Т.Өтегенов, Т.Зейнәбілов), “Желтоқсан құрбандарын жоқтау”, “Ер намысы — ел намысы” жинақтары, К.Тәбейдің “Мұзда жанған алау”, Т.Бейісқұловтың “Желтоқсан ызғары” кітаптары мен “Желтоқсан” (бас редакторы Х.Қожа-Ахмет) газеті жарық көрді, “Аллажар” (1991, реж. Т.Теменов), “Қызғыш құс” кинофильмдері түсірілді.

Оқиғаға қатысқандарды саяси тұрғыдан қуғындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқудан шығарылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қаулысы шығып, желтоқсан оқиғасы қазақ ұлтшылдығының көрінісі ретінде бағаланды. Желтоқсан оқиғасы қоғамның саяси өмірін демократияландыруға серпін берді.

Осы күнге дейін мемлекет желтоқсан көтерілісінің тарихи маңызын жоғарлатуға зор үлес қосып келеді. Көтерілісінің құпиялары толығымен ашылған жоқ.

Көтеріліс хронологиясы

Солдан оңға қарай: Түгелбай Тәшенов, Жамбылбек Тайджумаев, Қайрат Рысқұлбеков, Қайыргелді Күзембаев өздеріне шығарылған сот үкімін тыңдап тұр.

Нұрсұлтан Назарбаевтың естеліктері бойынша, ол Колбиннің кабинетінен шыққаннан кейін алаңға бет алды. Бұл сәт ол үшін өмірді «дейін» және «кейін» деп бөлу нүктесі болды. Алаңда қарама-қайшылық қақтығыс басталды, онда екі тарап келіссөзге келуге дайын болмады. Бір тарап наразылық білдірушілерді айыптады, екінші тарап тастар мен мұз кесектерін пайдаланды. Күш қолдану наразылық білдірушілерден басталғанына қарамастан, полиция мен барлау агенттіктері оларды қатаң жазалау шараларын ақтау үшін агрессивті әрекеттерге итермеледі. 17 желтоқсанда кешке жағдай ушығып кетті. Орталық Комитеттің кабинеттерінің бірінің терезесіне зымыран тасығыштан оқ атылды, бұл өрттің басталуына әкелді. Бұл наразылықтарды басу үшін қатаң операцияны бастауға себеп болды. Назарбаев арандатуды арнайы қызметтер ұйымдастырды деп мәлімдейді, себебі олар наразылық білдірушілерге зорлық-зомбылық тудыру үшін қару-жарақ берген болды.

17 желтоқсан күні таңертеңгі сағат 8-де қаладағы Леонид Брежнев атындағы алаңға (қазіргі Республика алаңы) саяси тәуелсіздікті талап еткен ұрандармен алғашында 300-дей адам жиналып, кешкісін көтерілісшілер саны 20 мыңға жетті. Бірақ көтерілісшілердің қойған талап-тілектері аяқ асты етіліп, “бұзақыларды” күшпен тарату мақсатында алаңға құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен арнайы әскери күштер тобы жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұйрығы негізінде дайындалған “Құйын — 86” операциясы бойынша көтеріліс қатыгездікпен басып жаншылды.

18 желтоқсан күні алаңға қайта жиналмақ болған көтерілісшілерге қарсы әскер күші қолданылды. Көтерілісшілердің қалған топтарын ығыстыру үшін жедел отряд, милиция мен жасақшылардан арнайы топтар құрылып, қала көшелеріне аттандырылды.

Осы әскери күштер 19 желтоқсан күні қаланың әр тұсында қайтадан шеруге шықпақ болған 6 топты басып, таратты. Алаңдағы көтерілісшілер таратылған соң ішкі істер бөлімдеріне 2401 адам жеткізілген (Алматы түрмесіне сыймағандықтан, қала сыртына апарып тасталғандарды қосып есептегенде барлығы 8,5 мың адам ұсталған). Желтоқсан көтерілісі құрбандарының қатарында Е.Сыпатаев, С.Мұхаметжанова, К.Молданазарова, Қ.Рысқұлбеков, М.Әбдіқұлов, Л.Асанова сынды ержүрек қазақ жастары бар.

Желтоқсанның 19 — 23 аралығында халықтың наразылық шерулері мен митингілер Қазақстанның Жезқазған, Талдықорған, Көкшетау, Қарағанды, Арқалық, Павлодар, Жамбыл, Талғар, Сарқан, т.б. қалалары мен Сарыөзек, Шамалған, Шелек елді мекендерінде жалғасты.

Тарихи маңызы

Желтоқсан көтерілісіне КОКП ОК-нің қаулысымен “қазақ ұлтшылдығының көрінісі” деген баға беріліп, көтеріліске қатысқан азаматтар қуғын-сүргінге ұшырады. КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына қарсы қазақ жастарының азаттық күресі тарихи маңызы бар үлкен оқиға болды.

Нұрсұлтан Назарбаев мемуарында Желтоқсан оқиғасынан кейінгі бірқатар қорытындыларды атап өтті:

Желтоқсан бұзақы ұлтшылдықтың салдарынан шықпағанын уақыт әлдеқашан дәлелдеді. Қазір кезіндегі ондай айыптауды сөз етіп жатудың өзі артық. Ол оқиғаға әлем саясаткерлері бірауызды баға бергелі қашан. Солардың бірі - Эдуард Шеварднадзе: «Қайта құру басталғаннан кейін, 1986 жылы Қазақстанның партиялық басшылығында болған ауыстыру студенттердің жаппай қарсылығын туғызды. Көтеріліс милиция мен әскер бөлімдерінің күшімен басылды. Қан төгілді. Алайда саяси бюро, әдеттегідей, тәртіпсіздікті бастаушыларды ұлтшылдар имен эксремистер деп санау керек деген қорытынды жасаумен шектелді», деп жазды.

Шынтуайтында, жастардың алаңға шығуы қайта түлеп келе жатқан ұлттық сана-сезімнің стихиялық көрінісі еді. Сондықтан да «астыртын ұлтшылдық ұйымды» немесе оқиғалардың нақты ұйымдастырушысын іздестіру бос әурекетшілік болып шықты. Қаранғы бөлмеден қара мысықты іздеу, әсіресе, ол онда жоқ кезде іздеу абырой әперме"тін іс екені бесенеден белгілі жайт.

Жастардың ұлттық сезімін қатты қозғаған басқа себептер бар еді. Мен студенттердің ұлттық құрамын белгілейтін «пайызқұмарлықты» айтып тұрмын, сонын алдында онымен кейбір басшылар ерекше құлшыныспен айналыса бастаған. Бұл арада ондай ұстаным республикалық дәрежедегі жоғары лауазымды идеологичлық бастықтардың тарапынан мақұлданғанын қоса кеткен жөн.

Желтоқсан көтерілісі туралы

Кино:

• "Аллажар", Желтоқсан көтерілісінің бар көрінісін Қаллдыбай Әбеновтың осы фильмінде керемет баяндалады.

Қаллдыбай Әбенов

1988-89 жылы фильмді бастағанда «маған ешкім кедергі жасамағанда, әлі де болса көптеген ақиқатты жарыққа шығарар ма едім?» деп ойлаймын кейде. Алаңда, алаңнан тыс жерлерде 2000-нан астам шейіт болған жастарымыздың денелерін толық еркіндігіміз болғанда, бәлкім, біз табар ма едік. Ақиқаттың көбі оқиғадан кейін-ақ жойылды. Мен фильмді Желтоқсан оқиғасына қатысқан, түрменің азабын шегіп келген уыз­дай жастарымыздың айтқан әңгімелері, бойынша түсірдім. Қазақтың ұл-қыздарын шырылдата сабап жатқан жерлерін өздерінің айтуларымен жасадым. Толқуды да оқиғаның бел ортасында болған балалардың әңгімесінен алдым.

Әндер:

• Желтоқсан оқиғасына арналған екі ән кең танымал болды: «Желтоқсан желі», «Қарабауыр қасқалдақ».

Әдеби шығармалар

Айқараңғысы - Тұрысбек Сәукетаевтың 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы жайлы романы .

Сыртқы сілтемелер

• Желтоқсан эпопеясы (Жалғасы. Басы өткен санда) ДҮРБЕЛЕҢ Мұрағатталған 27 қарашаның 2016 жылы.
• Желтоқсан эпопеясы (Басы. Жалғасы келесi сандарда) Мұрағатталған 27 қарашаның 2016 жылы.
• Арнайы комиссия құрылса. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТI Н.Ә.НАЗАРБАЕВҚА Мұрағатталған 27 қарашаның 2016 жылы.
• Қазақ зиялыларының ашық хаты
• Желтоқсанға - 25 жыл
• Қайсар қызы сен қазақтың!
• Қайраттың хаты Мұрағатталған 31 желтоқсанның 2010 жылы.