Абай дәуірі

Абай дәуірі - Абай өмір сүріп, шығармашылық қызметпен айналысқан кезең - 19 ғасырдың 2 жартысы қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өміріндегі түбегейлі өзгерістермен сипатталады. Бұл өзгерістер белгілі деңгейде бір жарым ғасырға созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарында аяқталған қазақ жерінің Ресейге қосылуына байланысты туындады.

XIX ғасырдың 2-ші жартысындағы Қазақ жеріндегі жағдай

Сібір қазақтарының Ресейге қосылуы

Патша әкімшілігіне өлкені отаршылдық тұрғыда игеру үшін қазақ даласына басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу және басқа да шараларды жүзеге асыру арқылы Қазақстанды түгел дерлік бағындыру қажет болды. Хандық өкіметті жойғаннан кейін енгізілген жаңа әкімшілік құрылыс Батыс Сібір губернаторы М. М. Сперанскийдің Сібір (қазақтары) қырғыздары аймақтары үшін 1822 ж. әзірлеген «Сібір қырғыздары туралы жарғысында» негізделгенерал Сібір қырғыздары аймағына Орта жүз жайлаулары, Ұлы жүздің Батыс Сібір губернаторлығының қарамағындағы бөлігі қарайтын. «Жарғыға» сәйкес бұл жерлер округтерге, болыстар мен ауылдарға бөлінді. Округтер қауымның рулық бөліністерін ескере отырып, қысқа қоныстар негізінде ұйымдастырылды. 19 ғасырдың бас кезінде патшалық құрылыстың ең басты тірегі болған сұлтандардың экономикалық және саяси жағдайы үлкен өзгерістерге ұшырады; олардың феодал, билеуші ретіндегі праволары мен ықпалы барған сайын шектеле түсті. Бірте-бірте батырлар да қоғамдағы өз мәнінен айрыла бастады. Сұлтандар өкіметінің құлдырауына байланысты алым-салық жинайтын төлеңгіттердің де қажеті болмай қалды. Жаңа әкімшілік құрылыс бойынша Орта жүз жері аға сұлтандар басқаратын округтарға бөлінді, аға сұлтандар бұрынғыдай мұрагерлік жолымен емес, сайланып қойылатын болды. Сайлау барысына жергілікті патша әкімшілігі бақылау жасады. Бұдан былай билеуші сұлтандыққа бұрынғыдай «ақ сүйек» атанған Шыңғыс әулетінің өкілдері ғана емес, ру феодалдарынан көтерілген дәулетті адамдар да сайланатын болды.
Ру феодалдарының ішінде руларды басқарған билердің ықпалы күшті болды. Экономикалық билікті қолдарына жинақтап, сот ісін жүргізген билер өздері басқарған рулар ішінде көптеген артықшылықтар алды, жерді бөлу билігі солардың қолына көшті, ру аралық қақтығыстар мен соғыстарда саяси белсенділігі артты. «Жарғыда» билер сотына шектеу қойылып, оны бірте-бірте жалпы мемлекеттік сотпен алмастыру көзделді. Ірі байлардың, сондай-ақ, болыстардың, сайланып қойылатын соттардың, ауыл ақсақалдарының ықпалы күшейді. Халықтың басым көпшілігін әр түрлі патриархалдық-феодалдық қанауға ұшыраған қазақ шаруалары құрады.

Право нормалары

19 ғасырдың 2-жартысында өзара кереғар келетін әр түрлі право нормалары: әдет (қазақтардың әдет-ғұрыптық правосы), шариғат (мұсылмандық право нормалары) және жалпыорыстық право нормалары қатар қолданылды. Әдеттегі право деген түсінікке қазақ халқының тарихында ұзақ уақыт бойы қалыптасқан және заң әдебиетінде әдет деген атаумен белгілі заң нормаларының жиынтығы, сондай-ақ сотты жүргізу ісіне өзінің өзгерістерін енгізіп отырған билер соты жатады. Сонымен қатар әдеттегі право нормаларының жекелеген тармақтары билердің тайпалар аралық съездерінде қабылданған ережелер мен толықтырылып немесе өзгертіліп отырды. Тарихи деректерге қарағанда Абай Павлодар, Қарқаралы, Семей, Өскемен уездері мен Семей облысы Зайсан приставтығы билерінің 1885 ж. руаралық Шар съезінде қабылданған ережені әзірлеуге қатысқан. Ол ұсынған жоба 93 баптан тұрады. Онда қазақтардың дәстүрлі праволық заң жүйелері көрініс тапқан, сонымен қатар азаматтық және отбасылықаласынекелік қатынастарға байланысты жаңа дәуір талабы да ескерілгенерал Отарлық саясаттың күшеюіне сәйкес қазақтың әдет-ғұрып заңдарының бірқатар негізгі ережелері бірте-бірте патша өкіметінің қылмысты істер заңдары нормаларымен алмастырыла бастады. 19 ғасырдың ортасында Қазақстанның саяси өмірі ру аралық күреске толы болды. Бұл күресте феод, билеуші топ әдеттегісінше тек қана ездеріне пайдалы экономикалық және саяси мақсаттарды көздеп, ол алауыздық қақтығыстарды бұқара халыққа ру мүддесін қорғау жолындағы күрес етіп көрсетуге тырысты. Мыс., Омбы облыстық мемлекеттік архивінің деректемелерінде (ООМА, 3-қор, 3-тізім, 3649- 3650-іс) негізгі басшыларының бірі Қарқаралы округінің 1849-54 ж. аға сұлтаны болған Абайдың әкесі Құнанбай Өскенбаев ұйымдастырып отырған тобықты тайпасының қоғамдық өміріндегі ірі-ірі феодалдық алауыздықтар тарихы сақталған. Құнанбайдың заңға қайшы әрекеттері туралы істерді қарау ұзақ жылдарға, 1862 жылға дейін созылып, ақыры нәтижесіз қалады. Бұл тергеудің мұнша ұзаққа созылуы - ру аралық күресті бәсеңдету үшін ерекше жағдайларда ғана болмаса батыл шаралар қолдана қоймайтын патша үкіметінің отаршылдық саясатын айқын дәлелдейді. Патша өкіметі әдетте оларды отаршылдыққа қарсы күрестен бұрып әкету үшін жергілікті жерлерде қазақ руларын іштей өзара қақтығыстар жағдайында ұстауға тырысты. Туған жеріне оралып, Көкше-тобықты болыстығының ел билігін қолына алып, болыстық қызметке қайта отырумен аяқталған Құнанбай ісінің ақыры - патша өкіметінің осы саясатының айқын көрінісі.

Шаруашылығы

Қазақ қауымының ыдырауы ұзаққа созылды, оның бойына әбден сіңген патриархалдық рулық сарқыншақтар қазақтардың санасы мен тұрмысына мықтап бекіп алған еді. Қазақ қоғамының рулық-тайпалық құрылымы жер иелену мәселелерінде айқын көрініс тапты: әр рудың жеке дара белгілі маусымдық жайылымдары мен қатаң белгіленген көші-қоныс жолдарының шекарасы болды. Бұл жер тұтастығы - қандас туыстық (бір атаның ұрпақтары) туралы түсінікпен қатар идеологиялық мәселеде көбіне патриархалдық-рулық сарқыншақтарды мүдде тұтып, руды экономикалық және саяси жағынан біріктіруге негіз болды. Халықтың санасындағы патриархалдық-рулық сарқыншақтар еңбекшілердің таптық сана-сезімінің қалыптасуын кешеуілдетті, таптық күрестің дамуына тежеу болып, феодалдардың оны өз мүдделерін қорғау үшін пайдалануына көмектесті. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жайылымдықтарды жылдың әр мезгіліне сай тиімді пайдаланудың маусымдық сипатына байланысты қазақтар ауыл-ауыл болып көшіп-қонып жүрді. Көшпелі ауыл белгілі бір жайылымдық жерлерді сөз жүзінде бірлесіп пайдалануды негізге алған жайылымдық-көшпелі қауым болды. Іс жүзінде жерге қауым жерін қалауынша пайдалана алатын феодалдар ғана иелік етті. Мүліктік бұл айқын жіктелу, қыруар малдың феодалдар қолына топтасуы - олардың шұрайлы да неғұрлым ыңғайлы жайылымдықтарды иемденіп, жеке меншіктеріне айналдырып қана қоймай, сонымен қатар бүкіл қауым жеріне монополиялық иелік орнатуларына қажетті жағдай жасады. Қатардағы қауымдастар өздеріне феодалдар бөлген шағын жайылымдықтарды ғана пайдаланумен шектелді. Қазақтардың әдет-ғұрыптық заң нормаларына сәйкес жерді пайдалану тәртібін зерттеу оның күрделі тарихи даму жолдан өткендігін аңғартады, бұрын бүкіл ру иелігі болған жерлерді іс жүзінде үстем тап өкілдерінің мүддесі үшін жекелеген отбасылар меншігі ретінде тану правосын қолдайтыны байқалады.
Қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық қатынастарындағы бұл ерекшеліктер оның негізгі өндіріс саласы - жайылымдық-көшпелі мал шаруашылығымен тығыз байланысты болды. Қазақтардың бүкіл экономикалық өмірі - жайылымдықтарды маусым сайын үнемі ауыстырып тұруды қажет ететін көшпелі мал шаруашылығының талаптарына сай қыста тебіндеп жайылатын малдың жаңа жайылымдықтары үшін көшіп-қонуға негізделе құрылды. Көшпелі мал шаруашылығы кездейсоқ қырылудан, табиғи апаттардан көп шығынға ұшырап отырды. Әсіресе, ауық-ауық қайталанып тұрған жұттардың зияны елеулі болды.
Патриархалдық-феодалдық өндірістік қатынастарда патриархалдық-рулық идеология сарқыншақтары шешуші қызмет атқарды, бұл идеология феодал-шонжарларға ғана қызмет етіп, рулық көмек деген желеумен феодалдық-тәуелділіктегі шаруаларды қанаудың қатаң түрлерін бүркемелеуге көмектесті. Халық бұқарасы екіжақты, феодалдық-отарлық қанаудың ауыр зардаптарын тартты. 1822 ж. жарғы бойынша қазақ халқы патша үкіметіне жасақ төлеуге (әрбір жүз бас малдан бір мал) міндетті болды. Жасақ пен басқа да қазыналық алымдар көлемін ауылдар үшін отарлық басқару аппаратының жергілікті өкілдерімен бірге елубасылар белгіледі. Қазақ халқы қазынаға төленетін ресми салықтардан басқа болыстардың қарамағына түсетін «қара шығын» деп аталатын алым төлеп отырды. Қазақтың феодалдық билеуші тобы патша үкіметі өкілдерімен бірге жергілікті жерлерде отарлық саясатты жүзеге асырудың негізгі тірегіне айналды.

«Уақытша ереже»

1868 ж. қабылданған «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының дала аймақтарын басқарудағы уақытша ережесі» Қазақстанды отарлық игеруді жеңілдетіп, орыс помещиктері мен өнеркәсіп буржуазиясының экономик, мүддесін көздеді. Оны жүзеге асыру нәтижесінде әкімшілік басқару, жер мәселесі, сот ісі мен алым-салық жүйесі саласында айтарлықтай өзгерістер қалыптасты. Жаңа әкімшілік құрылыс жергілікті ерекшеліктерді жойып, байырғы рулық байланыстарды күйретуге тиісті болды. «Уақытша ережеде» қазақ қоғамын руына қарай бөлу мүлде ескерілмей, оған территориялық принцип негізге алынды. Соның салдарынан Қазақстанның барлық жері үш: Түркістан, Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді де, оларды генерал-губернаторлар басқарып, барлық әскердің және азаматтық өкіметтің билігін өз қолына жинақтады. Әр генерал-губернаторлық бірнеше облыстан құралды. Өз кезегінде әр облыс уездерге бөлінді. Мыс., Батыс- Сібір генерал-губернаторлығына қарайтын Семей облысы Семей, Көкпекті, Зайсан, Баянауыл, Қарқаралы және Өскемен уездерінен құрылды. Уездер жеке-жеке әкімшілік бірлік болып табылатын болыстар мен ауылдарға бөлінді. Бұларға облыс және уездік орыс әкімшілік (генерал-губернатор, облыс және уездік бастықтар) басшылық жасады. Тек болыстар басшылығына ғана қазақ халқының өкілдерінен болыстық басшылар сайланып, әкімшілік ауылдарды сол болыстың басшылары тағайындайтын ауылнайлар басқарды. Ауылнайлар ел ішінде тәртіп сақтау және сая¬си өкімет билігін жүзеге асырып, алым-салық жинаумен айналысты, билер сотының шешімдерін іске асырды. Сөйтіп, болыс басшылары реформаны жүзеге асыру кезеңінде отарлық басқару аппаратының басты тірегіне айналды, әскери күш те солардың қарамағында болды. Реформадан кейін бұрынғы ұлан-ғайыр басқару аудандары (округтер мен ірі болыстар) неғұрлым ұсақ әкімшілік бірліктерге бөлшектеніп, жергілікті жерлерде патша әкімшілігінің билігі күшейе түсті. Патша үкіметі ірі руларды әр түрлі болыстарға ыдырату арқылы бұрын кең-байтақ аудандарда бірегей қожалық еткен ру ақсақалдары билеген қазақ қоғамының рулық негіздеріне қатты соққы берді.

XIX ғасырдың соңындағы Қазақ жеріндегі жағдай

Отарлық саясат

Реформа отарлық қанауды бұрынғыдан да күшейте түсті, алым-салықтың көлемі едәуір ұлғайды: әр үйден жиналатын түтін салығы жер төлемімен. бірге жылына 1,5 сомнан 3,5 сомға дейін өсті. Бұл салықтардың негізгі ауыртпалығы - олардың мөлшері салық төлеушілердің материалдық әл-ауқатына байланысты болмағандықтан, қазақ шаруаларының иығына түсті. Реформа отарлық езгімен қатар феодалдық қанауды да күшейтті, өйткені ауылдар арасында салықтарды бөлу болыс басшыларының қолдарында болды да, олар бар ауыртпалықты қарамағындағы кедей де тәуелді ауылдарға артты. Әсіресе негізінен болыс әкімшілігін ұстауға жұмсалатын, «қара шығын» деп аталған салықты жинау барысында жөнсіз қиянатқа жол берілді, ресми салықтарға ешқандай бақылау жасалмай, олардың көлемі жиі-жиі өсіп кетіп отырды. Патша үкіметі қазақ еңбекшілерін отарлық талау мен қанауға барынша мүмкіндік тудырып, Қазақстан өндіргіш күштерінің дамуына тұсау салып отырған патриархалдық-феодалдық қатынастарды сақтауға мүдделі болды. Отарлық саясат Қазақстанды империяның аграрлы шикізат көзіне айналдыруға бағытталды, оның қоғамдық-экономикалық жағынан жан-жақты дамуына тежеу салды. Соған қарамастан, Қазақстанның жалпыресейліқ экономика жүйесіне қосылуы Ресей капитализмінің артта қалған Қазақстан экономикасына игі ықпал етуіне мүмкіндік тудырып, қазақтардың қарапайым шаруашылығының негіздерін өзгертуге мәжбүр етті, ол бірте-бірте өзінің томаға-тұйықтығынан шығып, тауарлы-ақша қатынастары өрісіне тартылды. Қоғамның патриархалдық-феодалдық негіздерімен қарама-қайшылық барысында Қазақстанда капиталистік қатынастардың ену жолы тым баяу болып, 19 ғасырдың соңында бұл құбылыс аяқтала қоймаса да, шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлері қазақ экономикасын жан-жақты қамти бастады. Феодалдық-рулық билеуші топтың қауымдық жерлерді тартып алуы кең қанат жайған 19 ғасырдың соңғы ширегінде патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырау құбылысының жеделдей түсуі нәтижесінде және сахараға ене бастаған капиталистік қатынастардың ықпалымен қазақ ауылдарында таптық жіктелу одан әрі айқындала түсті. Мал мен жайылымдықтар негізінен байлардың қолында болды. Малмен күнелткен қазақ кедейлерін жерден айырып, қайыршылыққа ұшырату, орта ғасыр кезіндегіден де жедел жүргізілді; олардың көпшілігі мал шаруашылығын тастап егіншілікке ауысты, бірқатары жұмыс іздеп кәсіпшіліктерге шұбырды, батырақтыққа көшті. Міне, осындай отаршылдық қанау кедей шаруалардың еңсесін басып, тұрмыстарының одан ары ауырлап, кедейлене түсуіне әкеліп соқтырды. Патша отаршылдарының халықты қанау саясаты мен ел өкімдерінің шектен тыс зорлық-зомбылықтарын, әділетсіздіктерін Шортанбай, Дулат пен Бұқар жырау өз өлең-жырларында аяусыз сынады.

Шаруашылығы

19 ғасырдың соңғы ширегінде Қазақстанда жалдамалы кәсіпшілік етек алды, бұл капиталистік қатынастардың енуімен, қарапайым көшпелі шаруашылықтың ыдырауымен, мыңдаған отбасыларын үйреншікті мал шаруашылығын тастап, тіршілік қамымен басқа кәсіп іздеуге мәжбүр еткен қазақ қауымында таптық жіктелудің шиеленісіп, тереңдей түсуімен тікелей байланысты болды. Кедейлердің басым көпшілігі байларға, орыс кулактары мен казактарға батырақтыққа жалданып, ауыл шаруашылығындағы жалдамалы жұмысты кәсіп етті. Ерікті жұмыс күші тауарға айналды. Жері мен басқа да өндіргіш құралдарынан айырылған қазақ кедейлерінің басым көпшілігі өздерінің жұмыс күшін сататын жалдамалы батырақтарға айналып, патриархалдық-феодалдық тәуелділіктің қандай түрінен болса да ерікті қазақ ауыл шаруашылық пролетариатының қалыптасуына жағдай туды. Сонымен қатар қанаудың патриархалдық-феодалдық түрлерін сақтай отырып, жалдамалы еңбекті пайдалануға көшкен байлардың да жағдайы нығая түсті. Сөйтіп, кедейлердің батыраққа айналуы қазақ ауылдарында әдеттегі құбылыс болып, барған сайын кең қанат жайды. Мүліктік жіктелу, әсіресе, айтулы жұттардан кейін барынша айқындалып, өндіргіш құралдарынан жұрдай болған мыңдаған шаруалар бұқарасын жалдамалы еңбекке ауысуға мәжбүр етті. 19 ғасырдың соңғы ширегінде Ресей мен Қазақстанның өнеркәсіпті аудандарының арасында товар айырбасы кең қанат жайып, товар өндірісінің өсуіне жағдай тудырды және қарапайым шаруашылықтың томаға-түйықтығын жоюға жол ашты. Қазақтар жәрмеңкелерге мал және мал өнімдерін апарып, олардан Ресейден әкелінген мата, киім-кешек, қант, ұсақ-түйек заттар т. б. алатын болды. Семей облысында Ботов (Қоянды) және Шар жәрмеңкелерінің маңызы зор болды. Бұл аймақта сауда ісінің дамуына Семей облысы арқылы Батыс Қытаймен және Орта Азиямен кең келемде сауда қатынасын қалыптастыруға мүмкіндік берген өте қолайлы географиялық жағдай көп көмегін тигізді. Сауда ісінің мұнша кең қанат жаюы қазақ жерінде сауда капиталының туғандығын дәлелдейді. Товарлы өндіріс жолына түскен мал шаруашылығымен айналысатын ірі байлар дәулетінің артуы, би-феодалдар қолындағы капиталдың өсуі ауылдарға товарлы-ақша қатынастарының одан әрі кең көлемде енуіне қажетті жағдай жасады. Қарызға (үлестіріліп) берілген өнеркәсіп товарлары құнын өтейтін алым-салықтар мен басқа да мал шаруашылық өнімдерін жинау үшін жалдамалы адамдар мен товар сатып алушы-алыпсатарлар бүкіл қазақ даласын аралап қаптап жүрді. Ресей базарының тез ұлғая түскен мал мен мал шаруашылығы шикізатына деген сұранысына тікелей байланысты алыпсатарлар қызметі де кең қанат жайды. Осының барлығы қазақтардың томаға-тұйық көшпелі қарапайым шаруашылығына товарлы-ақша қатынастарының кеңінен енуіне, Қазақстанның Ресеймен сауда-экономиалық байланыстарының нығаюына игі әсер етті. Патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырап, Қазақстан экономикасына капиталистік қатынастардың енуіне мүмкіндік берген Қазақстан мен Ресейдің шаруашылық жағынан жақындасуы 19 ғасырдың 2-жартысында шаруашылықтың түрлі салаларында елеулі өзгерістер мен алға басушылыққа апарып соқты. Мұндай өзгерістер ең алдымен мал шаруашылығы мен егіншілікті қатар дамытып, көп жағдайда жартылай отырықшылық сипат алған Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында айқынырақ көріне бастады.
Қазақ халқының отырықшылыққа көшуі және егіншілік кәсіппен айналысуы 19 ғасырдың соңғы ширегінде одан әрі өрістеді. Бұл жолда жердің байлар қолына топтастырылуының ұлғая түсуі мен өлкені отарлаудың күшеюіне байланысты патша үкіметінің едәуір жерді тартып алуы себепті белгі бере бастаған жер тапшылығы шешуші қызмет атқарды. Байлар ең шұрайлы шабындықтар мен жайылымдықтарды өздері иеленіп, кедейлерді кіріптар тәуелділікке түсірді, қатардағы көшпенділердің жағдайын әлсіретіп, олардың қолдарындағы малын айтарлықтай шығынға ұшыратты. Міне, осының барлығы да кедейлердің бұрынғыша өмір сүрулеріне мүмкіндік бермей, отырықшылыққа көшіп, ендігі күнкөріс көзін егіншіліктен іздеуге мәжбүр етті. Егер бұған дейін егіншілік мал шаруашылығының қосалқы демеушісі қызметін ғана атқарса, енді 19 ғасырдың соңғы ширегі мен 20 ғасырдың басынан ол қазақ шаруаларының тіршілік етуінің негізгі көзіне айналды. Шаруалардың едәуір бөлігі бірте-бірте жартылай отырықшылыққа көшіп, оны егіншілікпен, кәсіпкерлікпен және отырықшы егін шаруашылығымен ұштастыра түсті. Түрлі рулардың өкілдерінен құралған ауылдардың пайда болуы осы кездің өзіне тән құбылысқа айналды. Малынан айырылып, жұтап қалған көшпенділер егіншілікпен шұғылдануды күнкөріс етудің бірден-бір көзі деп біліп, жатақ ауылдарына барып қоныстана бастады. Олармен қатар орта шаруалар мен тіпті жекеленген байлар да жер өңдеумен айналысып, егіншілік пен отырықшылыққа бой ұрды, соның нәтижесінде егіншілік товарлық сипат алды. 19 ғасырдың 80 ж. қазақ шаруаларының жаңа әлеуметтік тобы - қала жатақтары пайда болды, олар рулық байланыстардан қол үзіп, кулактар мен егін шаруашылығымен айналысатын қала халқына өздерінің жұмыс күштерін сату үшін қала мен қала төңіректеріндегі селоларға кіре бастаған қазақ қоғамының мейлінше кедейленген қайыршы бөлігі еді.
Қазақтардың отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысуы тап күресін бұрын болмаған деңгейде шиеленістіріп жіберді. Көшпелі кедейлердің отырықшылық пен егіншілікке ауысуы барысында жер үшін қақтығыстар күшейді. Көшіп-қону еркіндігін шектегісі келмеген, сонымен қатар көшпелі кедейлердің бір бөлігінің басқа топқа қосылып, феодалдар өктемдігінен ішінара болса да азат болуын қаламаған ауқатты адамдар мен ауылдардың ықпалды шонжарлары қатты қарсылық жасады. Орталық Ресейде жер тапшылығының зардабын шеккен орыс және украин шаруаларын Қазақстанға әкеліп қоныстандырудың патша үкіметі үшін маңызы зор болды. Басыбайлылық правоны жоюдың Ресейде аграрлық мәселені шеше алмағаны белгілі. Сондықтан да қайта қоныстандыру патша үкіметінің аграрлық саясатының аса маңызды бір бөлігіне айналды, ол Сібірді, Қазақстанның солтүстік, батыс, орталық және оңтүстік-шығыс аудандарын отарлау арқылы шаруалардың революциялық қозғалысын әлсіретуді мақсат етті. Егер 19 ғасырдың ортасында Қазақстанда не бары жүздеген қоныс аударушы орыс шаруалары ғана болса, 1897 жылғы санақ мәліметтері бойынша қазақ жеріне көшіріп әкелінген, негізінен ауыл шаруашылығымен айналысатын орыстар мен украиндар саны жарты миллионнан асып кетті. Қазақ және орыс еңбекшілерінің ортақ тіл табысуы нәтижесінде бұл қайта қоныстандыру қазақ шаруаларының отырықшылыққа көшіп, егіншілікпен айналысуын тездетті, қазақ диқандарының шаруашылықты жүргізудің неғұрлым озық әдістерін (тәлімді егіншілік, жаңа дақылдар: бидай, арпа, сұлы т. б. өсіру) игеруге ықпал етті. Қазақ шаруалары мен қоныстанушылар арасындағы шаруашылық байланыстар орыс шаруалары үшін де маңызды болды, олар қазақтардан мал бағуды, суармалы егістікке тән байырғы еңбек машықтарын үйренді. Қазақстанда егіншілік кәсібі бұрыннан бар болатын, бірқатар аудандарда орыс шаруалары келуден көп бұрын басталған егін шаруашылығына көшу қазақ қоғамының өз ішінде белгілі бір қажеттіліктер өмірге әкелген өзгерістер еді.Қазақтардың егіншілікпен айналысуға бет бұруы жекелеген аудандарда тікелей орыс шаруаларының ықпалымен жүзеге асырыла бастағанына қарамастан, егін шаруашылығын Қазақстанға сырттан, орыс шаруалары әкелді деуге әсте болмайды, олар бұл саланың дамуын жеделдетіп, бірқатар сапалық өзгерістер ғана енгізді. Сөйтіп, Ресейде капитализмнің дамуына байланысты Қазақстан экономикасында белгілі дәрежеде алға басу байқалған бұл кезеңге көшпелі тұрмыс-салтынан жартылай көшпелі, жартылай егіншілікті немесе толық отырықшылықты егін шаруашылығына ауысу сипаты тән. Тұтас алғанда патриархалдық-феодалдық құрылысқа негізделген көшпелі мал шаруашылығы өте күрделі дағдарыс жағдайын бастан кешкеніне қарамастан, 19 ғасырдың ақырында Қазақстанда өндірістің басым саласы болып қалды. 19 ғасырдың 2-жартысында Ресей өнеркәсіп капиталының Қазақстанға экономика, ықпалы күшейе түсті.

Өнеркәсібі

Отарлық қанау жағдайындағы Қазақстанның өнеркәсібі: ауыл шаруашылық өнімдерін алғашқы өңдеу және Жезқазған, Қарсақбай т. б. пайдалы кен қазбаларын игеру бағытында дами бастады. Ресей капитализмінің Қазақстанды шикізат базасы және империяның өнеркәсіп товарларын өткізу көзіне айналдыруға ұмтылуының нәтижесінде өлкеде ауыл шаруашылық шикізатын өңдейтін ұсақ өнеркәсіп орындарының маңызы артты. Мыс., Семейде тері илеу, сабын қайнату заводтары, қасапхана, қой терісін өңдеу, сыра ашыту т. б. кәсіпорындар болды. Қазақстанда қалыптаса бастаған ұлттық буржуазия өз капиталын негізінен сауда-өсімқорлық операцияларға, ауыл шаруашылық шикізаттарын өңдейтін фабрика-завод кәсіпорындарына жұмсады. Капиталистік кәсіпорындардың пайда болуы қазақ ауылдарындағы таптық жіктелуді одан әрі тереңдетіп, ұлттық жүмысшы табын қалыптастыра бастады. Қазақстан қалаларының одан әрі өркендеуі маңызды қызмет атқарды. Егер бұрын қалалар сауда-әкімшілік пункттері ғана болып есептелсе, 19 ғасырдың соңғы ширегінде ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп орындарының дамуына байланысты олардың көпшілігі өлкенің аса маңызды сауда және мәдени орталықтарына айналды. Мыс., 1860 ж. Семей қаласының тұрғындары 9420 адам болса, ол 1903 ж. үш еседен астам өсіп, 31 мың адамға жетті. 19 ғасырдың соңғы ширегінде басқа да қалаларда қазақ халқының саны едәуір ұлғайды.

Мәдениет және ағарту ісі

Қазақстанның Ресейге қосылуы елге озық ойлы демократиялық орыс мәдениетін енгізуге қолайлы жағдай жасады. Бұған бірқатар уездік қалалар мен селоларда орыс-қазақ мектептерінің ашылуы белгілі дәрежеде ықпал етті, 19 ғасырдың соңғы онжылдығында ғана бірнеше мыңдаған қазақ балалары бастауыш білім алды. Үкіметке сенімді қызметкерлер мен тілмаштар әзірлеуді көздеген патша әкімдерінің отаршылдық мақсаттарына қара¬мастан, халық бұқарасының көзін ашып, білім тарату жолында күрескен орыстың озық ойлы зиялыларының табанды қызметінің арқасында орыс мектептері қазақтың демокр. интеллигенциясын қалыптастыруға жағдай туғызды. 1887 ж. Семей облысындағы 88 оқу орнының 8-і орыс-қазақ мектеп-интернаты, 15-і татар мектептері болып, оларда 854 шәкірт оқып білім алды. Абайдың балалары: Әбіш, Мағауия, қызы Гүлбадан орыс мектебінде оқыған. Далалық өлке мәдениетін өркендетуде ғылыми қоғамдар мен мәдениет-ағарту мекемелері маңызды қызмет атқарды, олар Қазақстан экономикасының дамуын сипаттайтын әр түрлі мәселелер жөнінде ғылыми деректер жинап, қорытып жариялаумен айналысты, өлкенің табиғи байлықтарын, тарихын, этнографиясын, ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеді. Орыс мәдениетін, ғылым мен білімді насихаттауды, қазақтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуді мақсат еткен бұл ұйымдардың қызметі терең прогрессивті сипатта болды. Қазақстанның бірқатар облыстық қалаларында ашылған Орыс географиялық қоғамының жергілікті бөлімдері мен бөлімшелері өлкеде айтарлықтай зерттеу жұмыстарын жүргізді. Мыс., 1877 ж. Омбы қаласында ұйымдастырылған Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөліміне ілесе Семей қаласында оның бөлімшесі ашылды (қ. Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесі). 1868 ж. облыс басқармалар жанынан ашылған статистикалық комитеттер өлке экономикасын зерттеумен айналысты. 19 ғасырдың ақырында барлық облыстар мен уездік қалаларда халық ісімен айналысатын қоғамдар құрылып, 70-80 ж. қоғамдық кітапханалар, оқу залдары, музейлер ұйымдастырыла бастады. 2 класты орыс-қазақ училищелерінің жанынан кітапханалар ашқан қазақтың аса көрнекті ағартушысы және демократы Ы.Алтынсариннің белсенді қызметі де осы кезеңге сай келеді.
19 ғасырдың 2 жартысы - 20 ғасырдың басында Семейдің мәдени өмірінде жер аударылып келген саяси орыс интеллигенциясы - халықшылдар, социал-демократтар маңызды қызмет атқарды. Олардың бірқатары жергілікті халық арасында ағартушылық жұмыстарын жандандыруға белсене араласты (кітапханалар, оқу залдарын, халық үйлерін, музейлер т. б. ашу), бұл Ресейдің артта қалған отар аймақтарына, сөз жоқ, игі ықпалын тигізді. Мыс., Абай үзбей кітап алып, оқып тұрған Семей қоғамдық кітапханасында осы саяси жер аударылған кісілердің табанды еңбегінің нәтижесінде тарихтан, экономикадан, философиядан сол кезең үшін аса құнды саналатын еңбектер, орыс және батыс еуропа әдебиеті мен күнделікті баспасөздің озық үлгілері жинақталды. 1878 ж. Статистикалық комитеттің құрылуы қаланың мәдени өміріндегі үлкен жаңалық болды. Ол негізінен Семей облыс бойынша статистик, мәліметтерді жинап, қорытындылаумен айналысты. Статистик, комитет саяси жер аударылғандардың көмегімен өлке географиясын, тарихын, экономикасын, рухани мәдениетін зерттеу жұмыстарына басшылық жасады. 1886 ж. Е. П. Михаэлистің ұсынуымен Абай Семей облыстық. статистикалық комитетіне мүше болды. Абайдың саяси жер аударылған орыс интеллигенциясымен тығыз байланысы ақынның орыстың революциялық-демократиялық ағартушылық талантының ашыла түсуіне игі әсерін тигізді. Бұл жақындасу Абайдың орыс әдебиетімен, сол арқылы бүкіл әлем мәдениетімен танысуына мумкіндік туғызып, озық ойлы орыс мәдениетін игеруге бағыт сілтеді.