Қарқаралы сыртқы округі

Қарқаралы сыртқы округі
	Сыртқы округ
	Қарқаралы сыртқы округі
Әкімшілігі
Ел	Ресей империясы
Кіреді	Сібір Қазақтарының аймағы, Омбы облысы
Енеді	20 болыс (1831)
Әкімшілік орталығы	Қарқаралы
Тарихы мен географиясы
Құрылған уақыты	1824—1868
Жер аумағы	135 320,0 км²
Тұрғындары
Тұрғыны	58 828 адам (1858)
Ұлттық құрамы	тұрғындарының көпшілігі Арғын тайпасының Қаракесек (арғындар) руының, сонымен қатар Тобықты
Ресми тілі	қазақ

Қарқаралы сыртқы округі (Қарқаралы дуаны) – 1824 жылдан Батыс Сібір қазақтары шекара басқармасының әкімшілік бөліктерінің бірі. Жер аумағы 2,728 мың км². Халқы 59744 адам (1862 ). Әкімш. жағынан 18 болысқа, 147 ауылға бөлінді, 16 пошта бекеті болды. 1868 ж. Қ. о. Семей облысы

Құрылуы

XVIII ғасырдан, әсіресе, осы ғасырдын ортасынан басталған саяси оқиғалардың негізі — Қазақстанға деген Ресей протекторатынын орнығуы мен бекуі болды. Мұның ішінде, протектораттың бағындыруға негізделген элементтері бар формасы орнықты. XVIII-ғ. мен XIX-ғ. ғасырдың басындағы Қазақстан мен Ресей арасындагы қарым-қатынастың осы түрі Қазақстанды Ресейге бағындыруға әкелген көпір болып саналады.

Кейінірек, "Уақытша Ереженің қабылдануымен", қазақтарға жалпыресейлік заңдардың таралуымен, басқарудың жаңа жуйелері және ортақ салық жуйесінің енгізіліуімен, 1860-жылдардан Ресей бодандығына ену кезеңі басталады.

Протекторат кезеңінде қазақтарды империялық билікке толық бағындыруға бағытталған аса маңызды саяси, әлеуметтік-экономикалық, әскери-стратегиялық сипаты бар шаралар бірте-бірте, сатылай жүргізілді. Патшалық әкімшіліктің Орынбор мен Сібірдегі отаршылдық мекемелері арқылы жүргізген хандық билікті әлсірете отырып, кейін оны жоюға бағытталған жоспары алдымен қазақ жерлерінің әкімшілік-аумақтық тұрғыдан өзгерулеріне әкелді.

Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан (Орта жүз) үшін бұл өзгерістер Сібір мекемесіне қаратылған сыртқы округтердің ашылуы түрінде жузеге асырылды.

Хандық биліктін жойылуы оның алғы шарттары болып саналатын осы институттын беделі мен мәнін түсіруге бағытталған сан алуан шаралардан құралған бірнеше жылғы іс-шара еді. Хандар ресми бекітілуі керек болды, беделі төмен, қабілетсіз, айтқанмен жүретін хандар сайланды, ақылды, күшті хандар жоққа шығарылды, бағынбайтын, дербес хандар биліктен аластатылған сияқты т.б. қитұрқылықтар қолданылды.

Мұндай іс-шаралардың қатарында қазақтың жекелеген билік басындағылар арасындағы бәсекелестікті қыздыра түсу, билік үшін ішкі саяси күрес туралы жалған көзқарас туғызу, бір өлкеден бекітілетін хандардың санын жасанды жолмен көбейту сияқты тәсілдер де болды.

1822 жылы Александр I жарлығымен Орта жүздегі хандық билік жойылады.

1822 жылы, ұзақ дайындықтан кейін, Орта жүз аумағын басқарудың жаңа ережесін белгілеп, айқындайтын ерекше құжат — "Сібір қазақтары туралы Жаргы" қабылданды.

1822 жылдың 22 шілдесімен белгіленген "Жарғының" өзі 10 тараудан құралатын көлемді құжат болды. Онда барлығы 319 тармақ бар.

Мұндағы 1-тармақтың кіріспесі "Сібір қазақтары көшпелі бұратаналар табына жатқызылады және олармен тең құқылы" және "Сібір қазақтарының мекені Омбы облысының сыртқы округтерінен құралады" дегеннен басталады. Құжатты жасаушылар, әсіресе 19 ғасырдың белгілі ресейлік қайраткері М.Сперанский мен әріптестері "Жарғы" әрекеттерімен жаңа қабылданған халық өмірінің сан алуан қырларын мейлінше жан-жақты қамтуға тырысады.

Жарғы басында округтік приказдар тұратын сыртқы округтердің құрылуын негіздеді. Округтегі басқарма мен сот ісін облыс басшысы тағайындайтын аға сұлтанның екі орыс қазысының "құрметті қазақтардан"билер мен старшындар сайлайтын тағы екі қазының, басқа шенеуніктердің қатысуымен округтік приказ жүзеге асырды. Округтік приказдың канцелияриясы мен аудармашылары болды. Округ болыстық басқармасы бар болыстардан, болыстар старшиналар басқаратын ауылдардан құралды.

Сөйтіп, округ—болыс—ауыл деген жаңа әкімшілік-аумақтық үштік жүйе енгізілді. І-тараудың 5,7 тармақтарында олар төмендегіше белгіленді: ауыл 50-70 түтіннен, болыс 10-12 ауылдан, округ 15-20 болыстан құралды.

Округтер ашылмас бұрын-ақ Жарғы қазақ тіліне аударылып, алыс ауылдардағы танымал адамдарға таратылған. Бөкей мен Уәли хандардың иелігіндегі Қарқаралы мен Көкшетау өңірлеріне ерекше мән беріліп, осы өлкелерде алғашқы сыртқы округтерді ашу көзделді.

Алғашқы сыртқы округ Қарқаралы 1924 жылдың 8 сәуірінде ашылды. Онда шамамен 20 мың отбасы бар еді. Тұрғындар саны мөлшері 60 мыңдай ер адам бар деген есеп бойынша жүргізілді.

Округ әлдеқашан құрылған, шенеуніктердің барлық құрамы жұмыс істеп тұрған Қарқаралы қонысында приказ орнатылған болса да, Қарқаралы округін ашу туралы жарлық біраз уақыт өткен соң, яғни 1824 жылдың 24 шілдесінде ғана бекітілді.

Омбы әкімшілігінің талпыныстары нәтижесінде Орта жүз қазақтарының ішінде ашылған мекемелердің қатарында Қарқаралы приказы алғашқысы болды. 21 күн өткеннен кейін 1824 жылдың 29 көкегінде екінші — Көкшетау приказы ашылады. «Сібір қазақтары туралы Жарғы» бойынша жалпы 8 округ ашылуы тиіс болатын.

Ашылу уақыты бойынша ең соңғысы, осы тізімге енбей қалғаны — 1844 жылы ашылған Көкпекті округі болды.

Қаркаралы округі Сібір басқарылуындағы барлық 8 округтін ішіндегі ең үлкені болды. Ашылу кезінде округте шамамен 20 мың түтін және барлығы 60 мыңдай тұрғын бар деп есептеу қалыптасқан.

Осы мәліметке Красовскийдің де жазғаны жуық келіп, ол: жаңа ашылған Қарқаралы округінде «18 болыс, 147 ауыл, 18 320 түтін» болған дейді. Тұрғындар саны өсіп отырғаны байқалады. 1850-жылдары П.Кеппен мәліметі бойынша мұнда 146 655 адам тұрса, XIX ғасырдың соңында (Ресей империясы тұрғындарының бірінші жаппай санағының мәліметі бойынша) уез аумағында 171 655 адам тұрып, оның 169 656 қазақ болған.

Қарқаралы және Көкшетау округтерінен кейін 7 жыл бойы. 1831 жылға дейін жаңа округ ашылмады. Осы екі округ орналасу мен іс жүргізілу мәселелерінде алғашқы қиындықтарды бастан кешті.

Қарқаралы округіндегі болыстардың негізгі де тұрақты құрамы 1830-жылдарға таман қалыптасты. 1841-жылдың қазан-қарашасындағы жағдай бойынша округ төмендегі 17 болыстан құралды:

Негізінен Қарқаралы сыртқы округінің құрамын 17-18 болыс құрап отырған.

Округ 1840-жылдардың соңына қарай бір жобаға келіп, негізгі үш бекеттік желі (бекет жолдары) тартылады:

Баянауыл арқылы Омбыға өтетін ең алғашқы желі;
Қу, Едірей арқылы Омбыға баратын - жаңа (қосымша) желі;
Қарқаралы — Ақмола желісі. 1840-жылдары «онша маңызды емес құжаттарды таситын» пошташы қазақтар пайда болады.

1860-жылдары уез ашылған соң, Қарқаралыны Семеймен жалғастырған атақты Майлығара трактысы пайда болады.

XIX-ғ. аяғы мен XX-ғ. басында (төңкеріске дейін) уезге жалпы саны 22 болыс қарады.

Қарқаралы уезінде 19-ғ. соңына қарай барша Қазақстан жеріне тән күрделі әлеуметтік-экономикалық, т. б. үдерістер мен өзгерістер орын алды. Қазақ дәстүрлі шаруашылығы мен қауымы өзгерістерге түсті, сауда, кәсіпшілік, өндірістік бағыттар өрістеді, Қарқаралы қаласы саяси оқиғалардың орталығы сипатын ала бастады, қырдағы қалың қазақтың нағыз жанашырлары — қазақ зиялылары қалыптасты.^[1]

Әкімшілік бөліні

№	Қарқаралы сыртқы округі болыстарының атауы	Болыс басшысы	Киіз үй саны
1	Қара-Әйтімбет болысы	сұлтан Тәуке Бөкеев 14 шілде 1824 жылдан бастап бастап	713 үй
2	Қарауыл болысы	сұлтан Әбілғазы Бөкеев 14 шілде 1824 жылдан бастап бастап	240 үй
3	Әлтеке-Сарым болысы	сұлтан майор Ғазы Бөкеев 14 шілде 1824 жылдан бастап	1048 үй
4	Әлтөбет болысы	сұлтан Әбілмәмбет Бөкеев 14 шілде 1824 жылдан бастап	493 үй
5	Кәрсен-Керней болысы	сұлтан Құдайменді Ғазин 14 шілде 1824 жылдан бастап	1081 үй
6	Көшім болысы 3 ру тіркелген	сұлтан Қуғадай Маманов 31 января 1825 жылдан бастап	460 үй
7	Тарақты болысы құрамында 4 ру	сұлтан Урмак Әбітеев 29 қазан 1826 жылдан бастап	790 үй
8	Қояншытағай болысы 3 ру	сұлтан Шаңқай Ішімов 26 қараша 1826 жылдан бастап	544 үй
9	Дүйенбай-Шекшек болысы	сұлтан Жолды Шыңғысов 26 қараша 1826 жылдан бастап	798 үй
10	Керей болысы	сұлтан Жәңгір Шыңғысов 2 қазан 1826 жылдан бастап	1045 үй
11	Жалықбас болысы 3 ру	сұлтан Рүтем Батырев 19 қыркүйек 1831 жылдан бастап	1021 үй
12	Шаншар болысы 16 ру	таршины порутчик Алшынбай Тіленшин мен Қазанғап Мучакин, бірақ басшылар мақұлдамады.	3044 үй
13	Байбөрі болысы 11 ру	сұлтан Ағадай Маманов, бірақ басшылар мақұлдамады.	1823 үй
14	Қамбар болысы 4 бөлімше	бұл болысты басқарушы сайланбады	490 үй
15	Қырғыз болысы 4 ру	сұлтан Батыр Бөкеев 14 шілде 1824 жылдан бастап	752 үй
16	Тобықты болысы 9 ру	сұлтан Бірәлі Тоқов, бірақ басшылар мақұлдамады.	2978 үй
17	Төлеңгіт болысы 3 ру	сұлтан Мұрат Болатханов 26 қараша 1826 жылдан бастап	857 үй
18	Дадан-Тобықты болысы 3 ру	сұлтан Датанбек Көшімов 19 желтоқсан 1831 жылдан бастап	931 үй
19	Бура-найман болысы 5 ру	сұлтан Әли Көкшалов 9 қараша 1826 жылдан бастап	1215 үй
20	Алысай болысы 4 ру	сұлтан Арслан Бөленев, бірақ басшылар мақұлдамады.	781 үй

1851-1855

Қарқаралы округі тұрғындары, ауылдарының саны (1851-1855 жылдарғы деректер бойынша) ^[2]

№№	болыстар	ауылдар	шаңарықтар	ерлер	әйелдер	барлығы
1	Дүйсенбай-Шақшақ	13	798	2394	3192	5586
2	Қара Әйтімбет	11	713	2139	2852	4991
3	Қарауыл	4	240	720	960	1680
4	Дадан тобықты	16	931	2793	3274	6067
5	Тарақты	9	590	1170	2326	4096
6	Көшім	8	460	1380	1840	3220
7	Жалықбас	19	1021	3063	4084	7147
8	Байбөрі	28	1823	5469	7292	12761
9	Айбике-Шаншар	31	1761	5283	7044	12327
10	Нұрбике-Шаншар	22	1273	3819	5092	8911
11	Қарсен-Керней	18	1081	3243	4324	7567
12	Әлтеке-Сарым	15	1048	3144	4192	7336
13	Қояншытағай	11	544	1632	2176	3808
14	Тобықты	50	2978	7934	11912	10846
15	Алысай	14	781	2343	3124	5467
16	Қамбар	10	490	1470	1960	3430
	Барлығы:	279	16532	49696	65644	115240

Дереккөздер

↑ История Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., - 2000, Т.3.
↑ Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – Алматы: Атамұра, 2000. – 287 бет.

[1] История Казахстана с древнейших времен до наших дней. А., - 2000, Т.3.

[2] Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – Алматы: Атамұра, 2000. – 287 бет.

[1]

[2]