Руанда
Руанда Республикасы(Руанда Repubulika y'u Руанда, Ағылшын Руанда Республикасы, Франц. République du Ruanda, суахили Джамхури я Руанда; 1991 жылға дейін - Руандалық Республика) — Шығыс Африкада орналасқан мемлекет. Руанда батысында Конго Демократиялық Республикасымен, солтүстігінде Угандамен, шығысында Танзаниямен, оңтүстігінде Бурундимен шектеседі.
| Руанда Республикасы Republika y'u Rwanda Republic of Rwanda République du Rwanda | |||||
| |||||
| Әнұран: «Rwanda Nziza» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 1 шілде 1962 жыл (Бельгиядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | Kinyarwanda, Ағылшын тілі, Француз тілі және Суахили | ||||
| Елорда | Кигали | ||||
| Ірі қалалары | Кигали, Рухенгери, Гисеньи | ||||
| Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
| Президенті Премьер-министрі |
Поль Кагаме Анастас Мурекези | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті |
Әлем бойынша 144-ші орын 26 338 км² 5,3 | ||||
| Жұрты • Сарап (2015) • Санақ (2012) • Тығыздығы |
11 262 564 адам (76-шы) 10 515 973 адам 445 адам/км² (29-шы) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2017) • Жан басына шаққанда |
24,717 млрд. $ 2,090 $ | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2017) • Жан басына шаққанда |
8,918 млрд. $ 754 $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,524[1] (төмен) (158-ші) | ||||
| Валютасы | Руанда франкы | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .rw | ||||
| ISO коды | RW | ||||
| ХОК коды | RWA | ||||
| Телефон коды | +250 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC+2 және Africa/Kigali | ||||
Этимология өңдеу
Мемлекет 1962 жылы БҰҰ-ның сенімді территориясын - Руанда-Урундиді екі тәуелсіз мемлекетке - Руанда және Бурундиге бөлу арқылы құрылды. «Руанда» топонимі Руанда (Ньярванда) этнонимінен шыққан - елдегі ең көп адамдардың аты[2]. Елдердің төбелі ландшафтына байланысты ол «Мың Төбенің елі» деген лақап атқа ие.
Географиясы өңдеу
Руанда Африканың орталығында, экватордан оңтүстікте орналасқан. КДР-мен батыс шекарада Шығыс Африка Рифт аңғарының бөлігі болып табылатын Киву көлі мен Рузизи өзені орналасқан. Елдің орталығында оның астанасы - Кигали қаласы орналасқан.
Руанда рельефі негізінен аласа төбелерден құралған, батыс шекарасында биіктігі Киву көлі мен Рузизи өзенінің жағасында кенеттен төмендейді, шығыста негізінен аңғарлар мен батпақтар орналасқан Танзанияға қарай біртіндеп төмендейді. Нілдің кейбір бастаулары Руанда.
Ніл және Конго бассейнінің өзендері. Ең үлкен көл - Киву, Африкадағы қолтырауындар өмір сүрмейтін жалғыз көл. Елдің оңтүстігі мен шығысында шағын көлдер тізбегі орналасқан (қолтырауындар бар).
Климаты субэкваторлық, маусымдық ылғалды, айтарлықтай биіктігіне байланысты жұмсақ. Кигалиде (1550 м биіктікте) орташа айлық температура жыл бойы 17-21 ° C құрайды. Жауын-шашынның жылдық мөлшері шамамен 1000-1500 мм. Құрғақ маусым маусымнан қыркүйекке дейін.
Өсімдік жамылғысы - көбінесе саванна, тропикалық ормандардың баурайында.
Жануарлар дүниесі жойылып кетуге жақын. Ірі жануарлар (бөкендер, керіктер, зебралар, арыстандар, пілдер, бегемоттар, қолтырауындар, гориллалар) тек қорықтарда ғана тіршілік етеді.
Тарихы өңдеу
Колонияға дейінгі кезең өңдеу
Руанданың байырғы халқы пигмейлер болды, олар аң аулау және терімшілікпен өмір сүрді. 11 - 15 ғасырлар арасында банту тілінде сөйлейтін хуту тайпалары, егіншілер, Руандаға оңтүстіктен келді. Егістікке арналған ормандарды кесіп тастаған хуту пигмияларды джунгли тереңдігіне итеріп жіберді. XVI ғасырда нилотикалық тутси тайпалары, көшпелі малшылар солтүстіктен шыққан. Тутси хутуды да, пигмияны да басқара бастады, бірақ тутси хуту тіліне көшті. Алайда тутси, хуту және твастардың аралас некелеріне жол берілмеді. Твалар не джунглиде өмір сүрді, әлі де аң аулап, терісті, немесе хуту мен тутсидің қызметшісі болды. Хуттар салық төлейтін шаруалар болды. Тұтсылар өздерінің ар-намыс кодексіне сәйкес, әскери күштерді қоспағанда, дене еңбегімен және қолөнермен айналыса алмады. Тутсилер Руандадағы барлық мал мен егін алқаптарының иелері болды. Тек тутси лидерлері бола алады, сонымен қатар шенеуніктер.
Отарлық кезең өңдеу
1890 жыл - Брюссель конференциясы (1890) Руанда жерін Германия протекторатына беру туралы шешім қабылдады.
1899 жыл - Тутси патшалары жергілікті автономияны сақтай отырып, Герман Кайзерінің күшін мойындады. Неміс отарлаушылары жолдарды, ғимараттарды және басқа құрылыстарды күштеп салуды енгізді. Кофе мен мақта егіншілікке күшпен енгізілді. Неміс отарлаушыларының көмегіне сенген хуту тутси билеушілеріне қарсы көтерілістер ұйымдастыра бастады, бірақ нәтиже болмады.
1915 жыл - Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Бельгия әскерлері Бельгиялық Конгодан Руандаға басып кіріп, 1916 жылы оны толығымен басып алды.
1918 жыл - Руанда Ұлттар лигасының шешімімен Бельгияның протектораты болды. Тұтшылар өздерінің артықшылықтарын сақтап қалды. Католик шіркеуінің ықпалы күшейді.
1952 жыл - Бельгия отарлаушылары тутсидің артықшылықтарын қысқартты, жергілікті кеңестерді сайлауды енгізді, олардағы орындардың көпшілігін хутулар иеленді.
1959 жыл - тутси патшасына қарсы хуту көтерілісі. Қатты қақтығыстар он мың тутсидің өліміне және босқындардың үлкен топтарының көрші елдерге қоныс аударуына алып келді. Бұл босқындардың көпшілігі 1990 жыл жылдардың басына дейін айдауда болды. Бірінші және екінші буындардағы босқындар арасынан кейіннен РФФ-ға жеке құрам алынды.
1960 жыл - Руандадағы монархияның құлатылуы. Ұлттық жиналыстағы орындардың көпшілігін Грегуар Кайибанда бастаған хуту ұлтшыл партиясы - Пармехуту алды.
Тәуелсіздік кезеңі өңдеу
1962 жыл, 1 шілде - Руанданың тәуелсіздігі. Президент Кайибанда бірпартиялық жүйені енгізді.
1973, 5 шілде - путч, нәтижесінде қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік министрі генерал-майор Жювеналь Хабьяримана билікке келді. Ол Кайибанданы тұтқындады, партиясын таратып, өзінің Ұлттық-революциялық қозғалысын ұйымдастырды. Хабяримана «жоспарлы либерализм» бағытын белгіледі - бұл мемлекеттік реттеудің еркін жеке бастамамен үйлесуі. Елдің дамуы сыртқы қаржыландыру көздері есебінен жоспарланған болатын (Батыс әлемі елдерінен).
1988-1990 - бірпартиялық жүйені бөлшектеу.
1990 - Угандадағы тутси эмигранттары Руанда патриоттық майданының (РПМ) бүлікшілер тобына біріктірілді. Сыртқы саясат саласында оларАҚШ пен Ұлыбританияға назар аударды, дегенмен бұл топ кадрларының негізгі бөлігі 1980 жылдары Уганда ұлттық қарсыласу армиясының қатарында болған, оның басшылығы, оның ішінде Йовери Мусевенидің басшысы марксистік көзқарастарды ұстанған. 1 қазанда Поль Кагаме бастаған РПМ әскерлері Угандадан Руандаға басып кірді. Келесі үш жыл ішінде ұрыс қимылдары анда-санда жалғасып, бітімгершілік келісіміне қол қоюмен аяқталды, оның шарттары тараптар үнемі елемеді.
1994, 6 сәуір - 16 шілде - Руандадағы геноцид. РПМ-ның билікке келуі. Хуту Пастер Бизимунгу мемлекетке президент болды.
1994-1997 жж. - Руанданың солтүстік-батысында РПМ күштері мен хуту экстремистерінің арасындағы ұрыс қимылдар.
2000 - Президент Бизунгу Кагамені сынай бастады және ол өзі президент болды.
2003 - Кагаме президенттік сайлауды өткізді, оған одан басқа тағы 2 үміткер қатыс ады. Президент Кагамені 95% дауыс алды деп жариялайды.
2005 ж., 31 наурыз - Руанданы азат ету үшін демократиялық күштер бүлікшілер тобы, олар хуту құқығын қорғауға міндеттеме алғандығын және Руандадағы геноцид фактісін жоққа шығаратынын мәлімдеді, қарулы күрестің аяқталғанын жариялады және геноцидті айыптады.
2010 ж., 9 тамыз. Екінші президенттік сайлау геноцидтің қиын кезеңдерінен кейін өткізілді.
Қарулы күштері өңдеу
Жалпы саны 35-45 мың адам (әр түрлі мәліметтер бойынша), оның 7 мыңға жуығы жандармерия, ал 1 мыңы әуе күштері [3]. Ерікті негізде шақыру, 18 жастан кейін. Руанданың қорғаныс шығындары 1990 жылы ЖІӨ-нің 3,75% -ын, 2000 жылы ЖІӨ-нің 3,53% -ын, ал 2010 жылы ЖІӨ-нің 1,91% -ын құрады [3].
Дереккөздер өңдеу
- ↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ Поспелов, 2002
- ↑ a b http://www.inafran.ru/sites/default/files/page_file/shlenskaya_ruanda.pdf