Ар (мораль)

Ар (ағылш. Conscience) — ерекше когнитивті-этикалық феномен болып, жеке адамның өз морал философиясына сай, немесе ұстанған құндылықтар жүйесі негізінде қалыптасқан эмоциялары және рационалды ішкі бұйрықтары мен ережелері. "Ар" сөзі әдетте адамда тума әрі түпнұсқа ізгілік негізі ретінде айтылса, ал "намыс" сезімдік күш ретінде сол ішкі арға сай іс-көруге, батыл өмір сүруге талпыну, біртүрлі ішкі белсенділік пен қайрат көрсетуді білдіреді. "Ұждан" ардың сезімдік күйі. Орталық жүйке жүйесінде болатын жанашырлық реакциялар секілді шұғыл сенсорлы сезінімдер мен рефлексиялық жауаптар әдетте ардан өзгешелікке ие. Жалпы айтқанда, "ар-намыс" және "ар-ұждан" ұғымдары әдетте өз моралдық құндылықтарын басқалар бұзғанда пайда болған намыстану сезімін, сондай-ақ адам өз моральдық құндылықтарына өзі қайшы әрекеттер жасаған кезде пайда болған өкініш сезімін сипаттауға қолданылады. Мысалы, "ары жаншылу", "ары шыдамау", "ар-намысы тапталу", немесе "ар-ұжданы шыдамау", "ұжданы күйю", тб. Ар әдетте іс-әрекет алдында адамға моральдық тұжырым жасауды, өз ісін ар таразысынан өткізуді талап етеді, дегенмен мұндай моральдық тұжырымдар ақылға негізделуі керек пе, әлде тылсым рухқа ма, жоқ әлде сезім бе деген мәселе бойынша антикалық дәуірден ортағасырға дейін талай дискуссиялар болып өтсе, ал қазіргі замандағы адамзаттың моралдық тұрмысында Ар ұғымы әлі де романтизмдік, немесе реакциалы қозғалыстардың таласты тақырыбы болып келеді.

Діндер әдетте ар-намысты барлық адамдарға тән ішкі моральмен, игілікке толы ғаламмен және/немесе әсіресе табиғаттан тысқары құдіретпен байланыстырады. Діндердің түрлі ритуалистік, мифтік, доктриналық ерекшеліктері ардың қалыптасу мен орындалу тәжірибесімен, туғызған эмоциямен, рухани киелілік сезімімен және толғаныспен сай келе бермейді.^[1] Жалпы зайырлы, немесе ғылыми көзқарастар ар қабілетінің негізін генетикалық белгіленген деп есептейді, ал оның мазмұны мәдениеттің маңызды бөлігі ретінде үйрену мен дағдыланудан қалыптасқан дейді.^[2]

Ар ұғымы қазақ мәдениетіндегі қазық ұғымдардың бірі есептеледі. “Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы”. "Ар бұйрығы", "арға сын"... Ар туралы ежелгі дүниетанымдық ойлардың жаңғырығы ретіндегі мақал-мәтелдерді айтпағанда, Абай, Шәкәрім еңбектерінде жиі қарастырылған. Шәкәрімнің "Үш анық" философиялық еңбегіндегі үшінші анық осы Ар ұғымы болып, "ар ілімі" идеясын ұсынған.

Ар туралы жиі қолданылатын метафоралар көп: "ішкі дауыс", "ішкі бұйрық", "ішкі жарық",^[3] немесе мысалы, гректер "даймондық белгі" (daimōnic) деп атаған, философ Сократ сүйенген нәрсе, ол әдетте адам қателесер, адасар кезде белгі беретін, адамды жамандықтан жалтартатын (ἀποτρεπτικός), тоқтататын ішкі дауыс. Қазақта "Жүрегіңді тыңда", Арыңды басшылыққа ал", "Арға қиянат", "Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді", "Ер мойнында қыл арқан шірімейді", "Бетінің арын белбеуіне түйіп" ... секілді көптеген әдеби сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер бар. Төмендегі сипатталғандай, ар-намыс ұғымы әлемде жаппай қолданылатын^[4] ұлттық және халықаралық құқықтық ұғым болып,^[5] әлеуметтік жақсылықтар үшін игілікті істерге жетелейді,^[6] әрі әдебиет, музыка және кино секілді көптеген шығармашылық салаларының маңызды тақырыбы болып келеді.^[7]

Көзқарастар

Ардың жалпы адамзаттық қабылданған мағынасы, немесе оның этикалық шешім қабылдаудағы рөлі туралы әмбебап ортақ келісімді анықтама жоқ, дегенмен ол туралы үш түрлі көзқарас жүйесі бар:

Марк Аврелийдің қола мүсінінің қалдығы, Лувр, Париж: "Құдайды ескере отырып, бір риясыз әрекеттен екіншісіне өт. Әне сонда ғана рахат пен тыныштық табасың."

Діни көзқарастар
Зайырлы көзқарастар
Философиялық көзқарастар

Ар туралы діни көзқарастар

Упанишадтардың, Брахма Сутралардың және Бхагавад Гитаның әдеби дәстүрлерінде ар-намыс жақсылық пен жамандық туралы білімнің қасиетін білдіретін белгі есептеледі, оны қайта-қайта туылған адам жаны көптеген замандар бойында белсенді әрекеттерді орындаудан және содан жинақталған жақсы кармадан алады.^[8] Ади Шанкара өзінің Вивекачудамани моральдық дұрыс әрекетінде (яғни, басқалардан материалдық, немесе рухани сый күтпестен кішіпейілділікпен және мейірімділікпен жақсылық жасауды негізгі міндет ретінде ұстану) ар "жүректі тазартуға" және рухты тыныштандыруға көмектеседі, бірақ соған ғана сүйеніп "шындықты тіке қабылдай" алмаймыз дейді.^[9] Бұл білім мәңгілік пен мәңгілік еместі ажыратуды және түптеп келгенде, толғаныс барысында шынайы Мен (self) және таза сана әлемі өзара бірігіп кеткенін түсінуді талап етеді.^[10]

Зороастризм сенімінде өлген соң жан Бөлуші Көпірінде (Bridge of the Separator) сотқа тап болады; онда жаман адамдар өздерінің жоғары табиғаты, немесе арды терістегені үшін жазаланады, әрі "олар Жалғандар Үйінде (House of the Lie) мәңгілік қонақ болады".^[11]

Қытайдың Рын (Ren) ұғымы арды, қоғамдық салт пен дұрыс адамара байланысты білдіреді; ол адамның жақсылық пен үйлесімділікке деген ішкі қабілетін көрсететін өмір моделі ретіндегі Дао (Жол) ережесін ұстануға көмектеседі.^[12]

Ар ұғымы буддизмде де ерекше мәнге ие.^[13] Мысалы, Пали жазбаларында Будда ар-намыстың жағымды аспектісін таза жүрекпен және сабырлы, дұрыс басқарылған ақылмен байланыстырады. Ар мұнда рухани күшке қатысты, әрі "әлемнің бір қорғаушысы". Будда сондай-ақ арды жанашырлықпен сабақтастырып, дүниедегі құмарлықтардың қысымы мен азаптардың жазасына барынша төзіп, дұрыс әрекетіміз ең соңында жүрекке дұрыс бойлау мен дұрыс толғану күйіне жеткенге дейін жалғасуын талап етеді.^[14] Сантидева (685–763) Наландадағы ұлы солтүстік үнділік буддистік университетте жазып жариялаған «Бодхичарйаватара» (Bodhisattvacaryāvatāra, яғни Бодхисаттваның өмір жолына арналған нұсқаулық) кітабында былай деп жазады: жомарттық пен төзімділік секілді кемел ізгіліктің рухани маңызы зор, такапарлық пен нәпсі секілді жаман қасиеттер қаумалаған кезде сананы "жиналған ағаш кесегі" секілді шынықтыру керек, сонда адам толғанысқа шөгу (meditative absorption) барысында дұрыс түсінуге қарай ілгерілей алады.^[15] Ардың буддизмдік нұсқасы барлық тіршілік иелеріне деген риясыз сүйіспеншілік ретінде көрінеді, бұл сезім біртіндеп күшейіп, тіпті де пак сана болып оянады,^[16] онда ақыл-ой түрлі сезімдік қызығушылықтардан алыстап, өзін жеке біртұтастық ретінде таниды.^[17]

Ар туралы Зайырлы қөзқарастар

Ар туралы философиялық көзқарастар

Сілтемелер

Сыртқы сілтемелер

Дереккөздер

↑ Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. pp. 10–21.
↑ Peter Winch. Moral Integrity. Basil Blackwell. Oxford. 1968
↑ Rosemary Moore. The Light in Their Consciences: The Early Quakers in Britain 1646–1666. Pennsylvania State University Press, University Park, PA. 2000. ISBN 978-0-271-01988-8
↑ Booth K, Dunne T and Cox M (eds). How Might We Live? Global Ethics in the New Century. Cambridge University Press. Cambridge 2001 p. 1.
↑ БҰҰ - United Nations. Адам Құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - Universal Declaration of Human Rights, G.A. res. 217A (III), U.N. Doc A/810 at 71 (1948). http://www.un.org/en/documents/udhr/ accessed 22 October 2009.
↑ Amnesty International. Ambassador of Conscience Award Мұрағатталған 26 сәуірдің 2014 жылы.. Retrieved 31 December 2013.
↑ Wayne C Booth. The Company We Keep: An Ethics of Fiction. University of California Press. Berkeley. 1988. p. 11 and Ch. 2.
↑ Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. p. 382
↑ Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. pp. 34–36, 136–37.
↑ Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. p. 119.
↑ John B Noss. Man's Religions. Macmillan. New York. 1968. p. 477.
↑ AS Cua. Moral Vision and Tradition: Essays in Chinese Ethics. Catholic University of America Press. Washington. 1998.
↑ Jayne Hoose (ed) Conscience in World Religions. University of Notre Dame Press. 1990.
↑ Ninian Smart. The Religious Experience of Mankind. Fontana. 1971 p. 118.
↑ Santideva. The Bodhicaryavatara. trans Crosby K and Skilton A. Oxford University Press, Oxford. 1995. pp. 38, 98
↑ Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine (ed) Adventures with the Buddha: A Buddhism Reader. WW Norton. London. pp. 92–93.
↑ Ajahn Thate. Steps Along the Path. Thanissaro Bhikkhu (trans) Theravada Library 1994. http://www.accesstoinsight.org/lib/thai/thate/stepsalong.html (last accessed 11 May 2013)

[1] Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. pp. 10–21.

[2] Peter Winch. Moral Integrity. Basil Blackwell. Oxford. 1968

[autogenerated2000-3] Rosemary Moore. The Light in Their Consciences: The Early Quakers in Britain 1646–1666. Pennsylvania State University Press, University Park, PA. 2000. ISBN 978-0-271-01988-8

[autogenerated2001-4] Booth K, Dunne T and Cox M (eds). How Might We Live? Global Ethics in the New Century. Cambridge University Press. Cambridge 2001 p. 1.

[autogenerated1948-5] БҰҰ - United Nations. Адам Құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - Universal Declaration of Human Rights, G.A. res. 217A (III), U.N. Doc A/810 at 71 (1948). http://www.un.org/en/documents/udhr/ accessed 22 October 2009.

[artforamnesty1-6] Amnesty International. Ambassador of Conscience Award Мұрағатталған 26 сәуірдің 2014 жылы.. Retrieved 31 December 2013.

[7] Wayne C Booth. The Company We Keep: An Ethics of Fiction. University of California Press. Berkeley. 1988. p. 11 and Ch. 2.

[8] Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. p. 382

[9] Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. pp. 34–36, 136–37.

[10] Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. p. 119.

[11] John B Noss. Man's Religions. Macmillan. New York. 1968. p. 477.

[12] AS Cua. Moral Vision and Tradition: Essays in Chinese Ethics. Catholic University of America Press. Washington. 1998.

[13] Jayne Hoose (ed) Conscience in World Religions. University of Notre Dame Press. 1990.

[14] Ninian Smart. The Religious Experience of Mankind. Fontana. 1971 p. 118.

[15] Santideva. The Bodhicaryavatara. trans Crosby K and Skilton A. Oxford University Press, Oxford. 1995. pp. 38, 98

[16] Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine (ed) Adventures with the Buddha: A Buddhism Reader. WW Norton. London. pp. 92–93.

[17] Ajahn Thate. Steps Along the Path. Thanissaro Bhikkhu (trans) Theravada Library 1994. http://www.accesstoinsight.org/lib/thai/thate/stepsalong.html (last accessed 11 May 2013)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]