Ақпан батыр Келімбердіұлы

Арыс атасы Ақпан - айтулы батыр, құралайды көзге атқан мерген, қыран топшылы аңшы, көңілі шалқар, жүрегі қобалжып тайсалмас, өзгелерден секем алу, сезіктену білмес, ешкімнен тепкі көрмей өскен жан.

Ақпан батыр Келімбердіұлы
суреті
Өмір сүрген жылдары	1531-1605
Туған жері	Түркістан аймағындағы қасиетті Қазығұрт тауы маңында
Қайтыс болған жері	Ақтөбе облысы, Хромтау ауданы, Ор өзенінің бойы
Мемлекет	Қазақ хандығы
Әскер түрі	Атты әскер
Атағы	Беклербегі, қолбасшы
Басқарды	Он мың әскер
Шайқасы	Қазақ пен қалмақ соғысы

 Басқа мағыналар үшін Ақпан деген бетті қараңыз.

Ақпан батыр Келімбердіұлы тарихи таңбасы, нақты дәлелі бар тұлға. Бұл туралы есімі елге мәшһүр әйгілі ақын Қашаған Күржіманұлы өзінің «Атамекен» атты жыр-дастанында:

Ақпан деген қарт батыр,

Ел басына қос атты,

Жетелетіп жүргізді,

Жауға мінер бос атты...

Бес жүз әскер-ауыр қол,

Бастығы Ақпан батыр сол,

Көпті көрген көнеге,

Қараңғы тұман ол жүрсе,

Табылады екен сара жол.

– деп, Ақпан батырдың ел қорғаудағы ересен ерлігі мен еңбегін, мадақтап жырға қосқан.

Ыбырай-ахун Құлбайұлы да өз жырында былайша таңбалаған:

Сөз айтайын Ақпаннан,

Сырдағы құба ақ талдан,

Ақпан деген ауылым

Аумайтын басқа бақ қонған.

Қарсыласы Ақпанның

Табанға түсіп тапталған,

Неше түрлі халыққа

Ерлігі артық мақталған,

Ғұмыры тамам болғанша

Жері жоқ жаудан тоқталған .

Бірі даңқты жырау, екіншісі ғұлама ахун осындай деп Ақпан батыр туралы дерек қалдырған.

Өмірбаян

Ақпан батыр Келімбердіұлы - 1531 жылы Түркістан аймағындағы қасиетті Қазығұрт тауы маңында дүниеге келген.

Ақпан жастайынан далалық өмірдің қыр-сырына қанығып өсіп, жан-тәнін шымырландыра, шынықтырар ұлттық сын түрлерінен, бес сайыс, жеті сайыстарды жетік меңгеруімен, ептілік, ерлік қасиетімен көзге түсті. Әкесінен, аталас туыс ағаларынан сарбаздықты үйреніп, садақпен мылтық ата жүріп, мергендікті меңгере, қайтпас қайсарлығы қалыптасты.

Ақпан батыр, Қазақ хандары – Хақназар, Шығай, Тәуекел, еңсегей бойлы ер Есім хандар билеген дәуірде, 1531–1605 жылдары өмір сүріп, жорықпен, жортуымен аттан түспеген, жерін-елін ерлікпен қорғаған батыр.

Келінбердіұлы Ақпан батыр Амандәулетқызы Айшамен тіл табысып, шаңырақ құрады. Айшадан Қаракүшік атты бір ұлды болады. Бұл қуаныштары ұзаққа созылмай, 1592-ші жылы, Ақпанның жары Айша сырқаттанып, бірнеше күн ауырып, жалғызы Қаракүшігін Ақпанға аманаттап бақиға өтіп кетеді. Осыдан кейін Ақпан Жаппас ауылының аруы Алтынға бас қосады. Ақпан батыр, Алтын арудан Қармыс, Сармыс атты екі ұлды болады.

XVII ғасырдың басында соғыста, Ақпан батыр басшылығымен Еділ, Жайық, Сағыз, Қобда, Елек, Ор, Жем, Ырғыз, Тобыл арасында қалмақты талқандап жеңіске жеткенімен, Ақпан батыр 74 жасында улы қарудан ажал құшып, 1605 жылы кәзіргі Ақтөбе облысы Хромтау ауданы, Ор өзенінің бойынында жерленеді.

Ел алғысына бөленген ерлік жорығы

Ақпанның ерекше ел алғысына бөленген ерлік жорығы - Хақназарұлы Бозғыл Баһадүрдің басшылығымен, Қазақ Елін шауып кеткен Баба сұлтанға қарсы соғыста көрінді. Сол соғыста, Адай немересі Ақпан батыр таңдаулы жүздікті басқарды. Келесі бір жорықта, Баба сұлтанның Арыслан есімді мыңбасы сардарын жекпе-жекке шақырған Ақпан батыр Келімбердіұлы жеңіске жетіп, жауының басын наркескен қылышымен кесіп алып, ақ найзасының ұшына шаншып, жауларға сес көрсетеді.

Тарихи деректерде қалмақтардың, Ноғай әмірлігі мен Қазақ хандығына қарсы соғысы 1525 жылы басталса, 1571 жылы күшейе келе, «200 жылдық қалмақ пен қазақ соғысы» аталып, 1771 жылы аяқталған.

Қалмақтар 1598-ші жылы Ресейге ант беріп, бодан болғандықтан, білтелі мылтықпен зеңбіректер алып, орыс патшалығына арқа сүйеп, ноғайлар мен Кіші Жүз қазақтарын тосын тонағандарымен, қазақтар соғыс амал-айласын шебер пайдалана, жауын жасқап, үнемі жеңіске жетіп отырған.

Беклербегі атағы

1599-шы жылы желтоқсан айында, Ер Қосай Құдайбердіұлы (Құдайке) Бестөбедегі қыстауында, билігіндегі аз Алшын мен Кеншін ұрпақтарынан бекітілген алты алқабилерінің келісімімен Адай немересі Ақпан батырды өз орнына, беклербегілікке, Қазақ ханы «Еңсегей бойлы ер Есім–Есмұхаммедпен ақылдаса бекіттірді. Осы соғыстарда Ақпан батыр Кіші Жүз сарбаздарын басқарды.

XVII ғасырдың басында соғыста, Ақпан батыр басшылығымен Кіші Жүз сарбаздары Еділ, Жайық, Сағыз, Қобда, Елек, Ор, Жем, Ырғыз, Тобыл арасында қалмақ әскерлері талқандалып, жеңіске жетті.

Жерді жаудан азат ету жолындағы шайқас

Қосай Құдайкеұлы Тәуекел ханның өтінішімен қоныс аударып, Сауранды бір айналып, Сырдан өтіп, билігіндегі аз Алшын мен Кеншін ұрпақтарын бастап, Әмударияның шығысы, Қаратау-Бестөбе арасын қыстау еткен. Қосай ата сол кездері, Қазақ ханы Есмұхаммед («Есім») ханмен және Харазым ойын, билігіндегі аз Алшын – Кеншін ұрпақтарымен қыстайтын болғандықтан, Хиуа ханы Хажымұхаммед(«Хажым») пен достық қарым-қатынаста болған. 1600-ші жылдары жүз он жасында, Қосай Құдайберді («Құдайке»)ұлы өз ажалынан бақиға аттанғаннан кейін, Хиуа ханы Хажымұхаммед («Хажым»), «Мал салыққа қосымша жан салық - қыз салық» салады. Харазым шахтың мұрагері Хиуа хандығымен соғысып, берекет таппайтынын, жүйелі сөзбен түсінген, Алшын Кеншін ұрпақтары, ақыл, сабырмен шешу жолын ойласады.

69 жасар қарт Ақпан батыр Харазымды қыстаған билігіндегі аз Алшын - Кеншін ұрпақтарын бастап, «Жібек жолы» арқылы көшіп, Қырға, Үстіртке шығады. Төрт түлігін Үстіртте төлдетіп, «қозыкөш» жылжи қонып, Сам құмынан Шағырлы жолында үйкті айнала қонып, ерулейді. Жағалай қонған көштің ортасындағы, есте жоқ ескі дәуірден қалған Сақ обасы үйік төбені, ерулегенде қарауыл төбе етіп пайдалануы үшін, 500 үйден, 500 батыр сарбаздар қоржындап құмды тас тасып, үйікті биіктетті. Көпшілік ұйғарымымен, 1600-жылдан бері «Адайнемересі Ақпан үйігі» аталуда. Сол кездері, Хиуа ханының билігі жүріп тұрған Маңғыстаудың үш түбегіне көп бөгелмей, Каспий теңізін жағалай, Жемге бағыт ала көшеді.

1600 жылдары өз елінен орын таппаған қалмақтардың алғашқы көші шығыстан батысқа Ертіс, Есіл, Торғай, Ырғыз, Мұңалжар, Ор, Елек, Қобда, Сағыз, Жем, Маңғыстау, Еділ, Жайық арасына келіп, елден тасалау жерге жайғасып, қазақтардан ата мекенін тартып алуға кіріскен болатын. Хажым ханның «Қыз салық» қысымына шыдай алмаған аз Алшынды бастап келген Келінбердіұлы Ақпан батыр Жемді жағалай келіп, жігіттерін барлауға жібереді.

1605-жылы, күз басында, Ақпан батыр Қазақ елі мен жер тұтастығы үшін, «Үш Жүздің» әскери көмегімен, ізіндегі аз Алшын-Кеншін баһадүр сарбаздары бірлігінде, аянбай, арыстанша алысып, Атамекен-Қазақ Жерінен жауларын ығыстырып жеңіске жеткен.

1605-жылы, қыркүйек айының соңында Ақпан батыр шаһид болып, Құнанырыс батыр, қазан айының басында бақилық мекені шамамен, Қобда - Ырғыз арасындағы қос мазарға жерленген.

Ақпан батыр және оның ұрпақтарымен байланысты жер-су атаулары

Сурет:Aqpan uyigi.jpg

Ақпан үйігі

Ғалым Серікбол Қондыбай өзінің еңбектерінде Маңғыстауда Ақпан есімімен аталатын бірнеше жер, құдық аттарын атап көрсеткен. «Сеңгір құмының (Қарақия ауданы) оңтүстік-шығысында Ақпан сор, Жабайұшқан тауының оңтүстік ернеуінде Ақпан тауы бар. Тау ішінде көрік ұстап, кеуекті ұстахана қылып пайдаланған Ақпан үңгірі, одан 3 шақырым жерде Ақпансордың жағасында Ақпан құдығы бар.

Ақпан - тау Сеңгірқұмның (Қарақия ауданы) оңтүстік-шығысында, биіктігі — 224 м. Ақпан сорынан оңтүстік-шығыста 4 км жерде, Сенектен солтүстік-шығыста 47 км, Қызылсу аулынан шығыс-солтүстік-шығыста 37 км жерде. Жабайұшқан қырының оңтүстiк ернегiнде.

"Ақпан үйігі" - Бейнеу ауданының Сам құмы, Шағырлы бетінде, Тұрыш ауылының солтүстік жағында 45 км. жерде «Ақпанның үйігі» деп аталатын тарихи қорым бар. Бейнеуден Шағырлы жолымен 60 км, күншығысқа 14 км, барлығы 74 км. Бұл жөнінде Маңғыстауға белгілі шежіреші қария Естерек Жаманбаев 1993 жылы «Жаңа өмір» газетінде: «...Доңызтау жағында Ақпанның үйігі деген қорым бар. Ол-Келінбердінің Ақпаны үйген үйік» - делінген. (Е.Жаманбаев, «Жаңа өмір», 10.03.1997 ж.)

Бірінші Адай болысының құрамындағы Ақпан ауылы жазда Жем өзенінің екі жағын жағалап, Оймауыт, Сам құмын, қыста Бостан құмы мен Сахар тауы етегінде, Шерқала тауына дейін келеді.

Қазіргі Ақтөбе облысы Хромтау ауданының оңтүстік шығысындағы Қопа елді мекенен 45-50 шақырым жерде Ақпансай, Ақпантөбе деген жер-су атаулары күні бүгінге дейін ешкандай өзгеріссіз, байырғы атаулары сақталып қалған жерлер.

Ақпан батырдың ұрпақтарынан шыққан тарихи тұлғалар

• Жұмағали Қалдықараев екінші дүниежүзілік соғыста өшпес ерлік көрсетіп, Кеңес Одағының Батыры атағын алған. Ол Беларусь елінің Мозырь қаласыда каза болып, сол жерде жерленген. Мозырь қаласында және Бейнеу кентінде Жұмағали батырдың есімін иеленген мектептер, Жаңаөзен қаласында көше, Бейнеу және Ақтау қаласында кеудемүсіндері бар.
• Алдияр Ниязұлы (ишан) - көріпкелдігі мен тәуіпшілдігі бар, діни сауатты, 40 жасында "Ишан" атанған. Ақтөбе обылысы Байғанин жерінде мешіт ұстап, бала оқытқан. Қасиетті, зайырлы кісі болған.
• Берман Құлманбетұлы - Орта Азияға белгілі қасиетті сынықшы. Ерекшелігі өзінің білімін мойындатып, медицинамен бірге емшілік жасаған.
• Тәжібай емші - Емшілігімен қазақ, өзбек, түркмен, қарақалпақ елідеріне сыйлы емші.
• Діни сауатты молдалар: Сапақұлы Жақып, Айғұл, Жұбандық, Яхудаұлы Өмірзақ, Атаберді, Бөпеш, Жұбанияз, Ізмағанбет, Сәрсенбай, Смағұл, Қыдырмағанбет, Ыбырайым, Есназар, Тойғұлы, Жарылқасын, Шоңбай, Анапия, Өмірзақ, Садық, Аблен
• Қазақ өнерін дамытуға өз үлестерін қосқан жыршылар мен күйшілер: Бисенғали, Сағын, Есенғали, Ідірейіс, Қарақұл, Қауханұлы Айтмағанбет
• Жауырыны жерге тимеген, алып күш иелері: Атанбекұлы Қайырқожа - Су ішсе он түйе қанатын тас астауды арқалап жүретін балуан. Нәдірқожа, Өтеген, Өтенбет, Тілеумағанбет балуандар.
• Атақты ұсталар: Өтебайұлы Жылыс, Айтбайұлы Үмбет, Сүйіндікұлы Байторы, Кенжеқара Байділдаұлы, Ияғұл Тәңірбергенұлы, Шабай Тәңірбергенұлы, Төлеміс Шабайұлы, Құттымұрат Ияғұлұлы, Мұқан Қалдығұлұлы, Құдайберген Тәкібасұлы, Көнебай Сарыұлы, Шалабайұлы Сапар, Аймағамбет Тәкібасұлы, Сабыр Сарыұлы, Құдайберген Қожабергенұлы, Қауқан Байманұлы, Нұрғали Мақсымұлы, Жұмағанбет Қарағұлұлы, Ермекбей Бекпенбетұлы, Ержан Кенжеқараұлы, Айдарұлы Сапар ұста.
• Билeр: Отыншы би Шахмардан(Түймеші) ұлы- Отыншы би Жeм , Сағыз бойында  өмір сүргeн,жастайынан ұшқыр ойлы ақыл-парасатымен көзге түскен. Шешімсіз дау қалдырмай, қиын түйінніңжігін тауып, бойындағы сөз маржанын жерінежеткізе, қызыл тілдің шебері, айтыс-тартыста озыпшыққан жүйелі сөздің жүйрігі, тайынбай, тайсалмай, шындықты, әділетті жақтаған абзаладам болған.    Eл бірлігі, мемлекет басқару, Отан қорғау, сыртқы жаулардың шабуылдарына тойтарыс берумәсeлeлері туралы, кіші жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрған.  Ол әділ би, аузы дуалы шешен, ағайын-туыс, ру арасындағы дау-дамайлар, жер-су дауы, ішкі және ру аралық көптеген күрделі мәселелерді шешуде төрелік еткен. Отыншы Шахмардан(Түймеші) ұлы1851 жылы 12 тамыз  Жем өзені бойында Бакашы қауымында өткен Сакал сыпар бітімге катыскан Адайдың игі жаксыларының бірі.
• Тарихшы, шежірешілер: Отарұлы Қонысбай

Ақпаннан ұл туса, темірге күн туады

Ақпанда екі адамның бірі ұста-шебер болған. «Ақпаннан ұл туса, темірге күн туады» - деген сөздер ел аузында содан қалса керек. Ұсташылық өнері Ақпанның баласы Қаракүшіктен қалған дейді көне көз қариялар. Қаракүшік 13-14 жасында ұста дүкенінің иесі болған. Қаракүшіктен кейінгі аты аңызға айналған ұстаның бірі - Жылысұлы Мыңбай ұста. Мыңбай ата Қыдыр көрген қасиетті, шаңырағына Хазіреті Дәуіт орнап темір мен алтын-күмістің ұстасы және зергер болған. Кенжеқара және Қаражан ұсталар бес атар винтовканы қолдан жасаған шеберлер.

Дереккөздер

• Қазақ ССР ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты. "Бес ғасыр жырлайды" Жазушы баспасы 1989ж.
• Ж.Жылқышыұлы, «Адай шежіресі», Алматы, 2011 жыл.
• Өмірзак Озғанбаев. Ақпан батыр //Ақтөбе газеті, 22.09.2022 жыл.
• Қазақстан тарихы Жалпы білім беретін мектеп оқулығы. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т. Алматы: Атамүра, 2008ж.
• Қаржаубай Медиханұлы «Жеті баулы Беріш ұрпақтары шежіресі»
• Қаржаубай Рейімбайұлы. Арқалы Ақпан батырым. Алматы: 2011 ж.
• Өмірзак Озғанбаев. Ғылыми-тәжірибелік тарихи-танымдық конференция материалдары. Ақтөбе қаласы, Баишев университеті 2022 жыл.
• Қашаған Күржіманұлы. «Атамекен» жыр-дастаны «Бес ғасыр жырлайды» Алматы, 1989ж.
• Ыбырай акұн Құлбайұлы «Алтынды Орда қонған жер», «Арыс» баспасы. Актобе:1994 ж.
• Серікбол Қондыбай. «Маңғыстаудың жер-су атаулары», «Арыс» баспасы. 2010ж.
• Естерек Жаманбаев. «Жаңа өмір» газеті, 10.03.1997ж.
• Қ.Сүлейменов. Жаңа өмір газеті, 21.12.1991ж.
• Сайын Назарбекұлы «Алашқа айбын болған Ақпан батыр» Ғылыми-тәжірибелік тарихи-танымдық конференция материалдары. Ақтөбе қаласы, Баишев университеті 2022 жыл.
• «Особенности сельского хозяйства Адайского уезда», под руководством М.В.Ларина, Б.К.Щелокова, «Лениздат», 1928 г.
• Аманғалиева Нургул Жолмуратовна . Ғылыми-тәжірибелік тарихи-танымдық конференция материалдары. Ақтөбе қаласы, Баишев университеті 2022ж.
• Есберген Іңірбайұлы "Маңғыстау батырлары" Сардар баспасы. 2010ж.
• Есберген Іңірбайұлы "Есімдері елдің есінде" Үш қиян. Алматы қаласы. 2020ж.
• Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза генералам, офицерскому, сержантскому и рядовому составу Красной Армии» от 15 января 1944 года // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1944. — 23 января (№ 4 (264)). — С. 1
• Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — Т. 1 /Абаев — Любичев/. — 911 с Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997ж.; «Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972 – 1978 ж.;