Байкөкше Балғынбайұлы

Байкөкше Балғынбайұлы (1813-92) - суырып салма ақын. Абайдың замандасы.

Шыққан тегі Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Матай руынан.

Сөзге шешен, тапқыр да тура айтатын Б-ні Абай құрмет тұтып, уытты өлеңдерін жоғары бағалаған. Абай оның есімін атамай Байкөке дейді екен. Байкөкше де жастайынан ісі орнықты, сөзі салмақты Абайды ерекше құрметтеген. Сондықтан да ол Құнанбайдың бата оқырында дүйім жұрттың көзінше: «Құнан кетті - алдынан жарылқасын, Артында алтын қалды ат басындай...» деп, Абайға сенім арта сөйлейді. Екі ақынның пікірі көп ретте бір жерден шығып отырған. Керей, Найман елінің Бақанаста өткен жесір дауында Абайдың: «Тақыр жерге қауымдап шөп бітеді, Кей адамға мал мен бас көп бітеді» деген ойын Байкөкше «Толықсыған жігітті болыс қойсаң, Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді...» деп іліп әкетеді. Байкөкшенің Абай туралы көрген түстері мен оның жоруы да оның ұлы ақынға деген ыстық ықыласын, адал тілегін танытады, Абайдың бүкіл қоғамдық, әлеум. саладағы қызметіне бағдарлама жасап бергендей болады. Ол тағы бір өлеңінде, Жидебайға ояз келгенде соған жеткіз деп Абайға айтқан арыз-өлеңінде: «Меңгерсең елді жөңдеп меңгер, Абай, Аз бен көпті салмақтап теңгер, Абай. Сүрінген, сүйеп аттан нашарларды Сүйе де, сүйемелдеп дем бер, Абай. Туысының зорлығын тыяды деп, Тілеуіңді тілеп жүр кемдер, Абай...»- деп, Абайдан әділдік күтетінін аңғартады. Бұл өлең жолдарынан Байкөкшенің Абайға еркін сөйлейтінін аңғаруға болады. Ниеттес, пікірлес, сыйлас адамдардың бір-біріне деген еркіндігі байқалады.

Байкөкше Балғынбайұлы туралы әңгімелер

Байкөкше Балғынбайұлы туралы әңгіме

...Бүгінгі болыстар қонағында, Абай домбыра берген соң Байкөкше әуелі жанынан шығарып, жиынға амандасып сыпайы сөздерді бір жырлап өтті. Қымыздың қызуымен желпініп отырған болыстар: "Бәрекелде!, "Өй, жезтаңдай!", "Сайра бұлбұл!". "Ендігі ақынның алды бұл!", "Баяғы көрі желаяқтардың сарқыты ғой!", "Сөйле, соқ!" десіп даурыға мақтасып еді. Байкөкше ұрты солыңқыраған, қабағы көп ашылмайтын, шоқша сақалды, тұйық жүзді кісі. Мақтауға семірмек түгіл, селт еткен де жоқ. Алғашкы, амандасу сияқты сөз еді. Екінші бір термеге түсіп, текіректеп кеткенде, сөзінің беті ауысып сала берді.

"Ұлық болдың қолың жетті, жақсы деп аталасың. Сонын бәрі рас болса жарлыны жылатпа. Арамға болысып, адал момынды аунатып жеме, береке деген боп, әрекенің қылығын қылма. Алғаныңды аз көріп, елді өзің саралап, көптің құтын шайқама. Көпке масылын артқан көбеген болма!" деп бір жортып өтті. Мынасы, біреуді атап айтпаса да, осы отырған болыстың көбіне жағалай нұсқаған, жәйсіз сөздің ащысы. Алғашқыдай емес, болыстар бұл тұста Байкөкшені қостамады. Молдабай өзінің турашыл, қырыс мінезімен томырыла бастап:

- Байкөкше дегеніңмен, жәй Көкше екен деп жүр ме, бұ қу таңдайды! Жата-жата жамбасқа деп, әр-беріден соң тұнығыңды ылайлап кететін қу болар бұл! - деді.

Асылбек Байкөкше турасындағы Молдабай сөзін ауыр көріп:

- Ақын айтса ашып атайды. Тыңдаушы құлақ сабырлы болса нетер! - деп күліп қана қойды.

Байкөкшенің жырын ұнатпаған кей атқамінерлер, сөзді басқаға бұрғысы келіп, өзара қалжың әзілдерін айтыса бастап еді. Абай Байкөкшені жұртқа елеулі етпек боп, сөзге қатысты:

- Байкөкше сөзінің қасиеті - алғанның мақтауы емес. Тіленші боп - ел ақтаушының сөзі емес. Бұл, ел көргенді бірге көріп, ел айтқанды бұрын айтатын сыншы да болар! - деді.

Төкежан Абаймен бұл жөнінде келіскен жоқ:

- Ел айтқан деп, қай ел осыған: "удай ащы сөзді айт" деп тапсырды дейсің! Өзіне құдай берген қыршаңқылығы десеңші! - деді Ысқақ та, Тойсары да осы сөзді қостап:

- Қотыр атша сүйкене жүрмей нетеді?

- Елден аулақ! Бұның пәлесін елге жұқтырып неғыласың? - деді.

Абай бұл жауаптарға күлді де:

- Тура айтқан сөз, тура қабыл алына ма тегі. Бұларың да сол: "тулап кетеміз, айтпа" дегеннің ишарасы ғой. Бір Байкөкшенің айтқанын көтере алмаймыз, елдің сынын қайтіп көтереміз? - деп, қатты күлді.

- Ел Байкөкше емес! - деп Төкежан дауласты. Осы кезде Байкөкше жүгіне түсіп домбырасын безілдете тартып отырып:

-Уа, ел Байкөкше, болысым! Тыңдамайтын болған соң не керек, болмаса Байкөкше тап ел айтқанды айтады! - деді.

- Кәні, олай болса, елдің айтқанын маған бір-ақ ауыз сөзбен айтып берші осы! - деп Төкежан күле көтеріліп, Байкөкшені мысқылдай бастап еді. Өзге болыстар да Төкежанмен қоса жауланып, Абай мен Байкөкшені мысқыл етуге айналды. Абай осы уақытта күле түсті. Қызына жауланып ол Байкөкшеге қарады да:

- Өй, Байеке, ендеше іркілме шұбыртпа да, шұбылтпа, және мен бір ауыз өлеңнің басын бастайын, соның аяғына болыстар туралы елдің не айтатынын сен қосып жіберші, кәні! - деді. Өзі де бөгелместен, қатты дауыстап өлеңдетіп кетті.

Ойпаң жерге қауындап шөп бітеді,

Кей жігітке мал мен бас көп бітеді,

деп калып еді.

Жүгініп отырған Байкөкше көтеріле беріп, қуана жадырағандай болды, қабағын керіп жіберіп, лезде іле жөнелді:

Кей жігітті пысық деп болыс қойсаң,

Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді.

- Міне, ел сөзі? - деп, Төкежанға қарап, сақылдап күліп жіберді. Үйдің ішіндегі барлық жұрт ду күліп, неше алуан тілмен, таң-тамаша қалғанын білдірісті. Төкежан қып-қызыл боп кетіп, мойнын сырт бұра беріп:

- Өй, тіліңе шоқ түссін, заржақ неме? - деді.

Абай Байкөкшеге сүйсінген бойында, барынша нашаланып, сылқылдап күледі. Қасында отырған Ерболға:

- Байкөкше емес, болыстарыңа көктен түскен "жай көкше" болмады ма!

- деді де, осы күлген бетінде, тысқа шығып кетті. Ербол Абаймен ере кетті. Болыстар алғашкы кезде күлсе де, кейін ее жия, үндеспей сазарып топталып қалды. Тобына тұйғын араласқан: үлкен дуадақ, коңыр қаздардай. Семіз, жуан бойларымен, қысылып, қорғалап қалған сияқты...

Байкөкше Балғынбайұлы туралы әңгіме

Семей қаласынан қырдағы болыс сайламақ болып, съезд ашамыз деп, Жидебайдағы Абай ауылына Лосовский деген ояз келіпті. Ояз келді деген хабарды естіген жан-жақтағы елдерден өтініш-арыз етуші адамдар келе бастапты. Бір күні ояз тілмәші мен Абай, Көкбай, Оспан, Абайдың баска серіктерімен мәжілістесіп отырғанда белгілі Байкөкше ақын сәлем беріп кіріп келіпті. Абай орнынан тұрып:

"Байкөке, төрлет, - депті. Байкөкше:

- Абайжан, менің отыруға мұршам жоқ. Мына келген оязға арыз жазып шағым айтқалы келдім, - депті. Абай:

- Байкөке, өзің мәжілісті бұздың-ау, кәне әкел арызды, - десе. Байкөкше мен орысша білмеймін емес пе, өзіңе арыз жазғызайын деп едім. Абай оған "не күн туды басыңа сонша, әбігерленіп" деп ұнатпаған жағдай көрсетіпті. Көкбай сөзге араласып, "Абай аға Байкөкең арызын өлеңмен айтып түсіндірсін артынан мен өзім орысшалап жазып беремін ғой" десе керек. Абай Лосовскийге "мына кісі төкпе ақын сізге арыз айтуға келіпті, ауызша айтуға рұқсат па" деген екен. Ояз "айтсын, тыңдалық - бірақ толық, переводта" депті. Көкбай: "Ал Байкөке ояз рұқсат етті, өлеңмен айтыңыз арызыңызды",

- дейді. Сонда Байкөкше:

"Елді бүйтіп құрысын меңгергенің,

Аз бен көпті салмақтап теңгергенің.

Күн көргенім осы еді қызыл тілім,

Оған да сынап-мінеп жол бермедің,

Мәмбетұлы Кішіктің баласына,

Бақ күндес ағайынның баласына,

Кұнанбай мен Кұланбай сәнге басып,

Түсер кісі болмады арасына.

Көзіңнің қыры түссе, қырын қарап,

Бекбембет, Жапал менен Қабасына.

Сен болмасаң еліңе өсек кірген,

Кім тұтқа бола алады аласына,

Малын берді қүн тартты Қабас күйді,

Бәжейдің кісі өлтірген жаласына.

Қабасқа жуандықпен жапқан жала,

Көре-тұра түспедің соған ара.

Ерім серік, ат ортақ, жорық емес,

Айдан анық ақ іске жақты қара.

Әділдігін қанеки айтшы, Абай,

Толып жатыр арманым айтсам талай,

Қүне-екем маңдайымнан сипаушы еді,

Ұдайы болмаса да,әлдеқалай.

Кеткен соң ортамыздан Қараменде,

Салар кісі болмады кезін кемге.

Кеңгірбайдың қыңырық мінезінен,

Қараменде би кетті алтын көмбе.

Сонан соң Мәмбетұлы Кішік билеп,

Аздың йін қандырды теріше илеп.

Олжабай, Ибақ, Шорман қанішерін,

Ұрлық-қарлық істесе Қабас күймек.

Құлық бен Орыс қаржау, Жуантаяқ,

Мәмбетей тұқымына қойды таяп,

Шеңгел кіріп тікенек қаны шығып,

Есім менен Текебай екі саяқ.

Ащы-суда иттей ұлып Манай отыр,

Сондай нашар атаның талайы отыр.

Оны айтуға бармайды менің аузым,

Байқара, Әнетпенен қалай отыр.

Маңайында елдерғе маза бермей,

Ойбас ұры, тиымсыз Мамай отыр,

Мырзаның қазанбұзар үй тентегі,

Бекенбетпен Қабасты Сабай отыр.

Асаубай, білседағы, білмей отыр,

Шиқаны сыздаса да тілмей отыр.

Ордадан аса қарап, хан тауына,

Абайжан көзіне оны ілмей отыр.

Меңгерсең елді жөндеп меңгер, Абай,

Аз бен көпті салмақтап теңгер, Абай.

Сүрінген, сүрен аттап нашарлады,

Сүйеде, сүйемелдеп дем бер, Абай.

Туысының зорлығын тияды деп,

Тілеуіңді тілеп жүр кемдер, Абай.

Нашарлап ер мойнына тақалғаны

Есе тиіп жуаннан ақы алмады.

Шабақ жұтқан шортандай

Мырза, Мамай,

Қабасты жұтсадағы қақалмады.

Жөкеңді жақын жерден шаба торып,

Ізге түскен шабуыл, күнде жорық.

Айналада торыған аш қасқырдан,

Момын ел, ала алмады малын қорып.

Олжабайды бастыққып аттандырып,

Мыңға жатыр үйінде түбін жорып,

Мыңқ етіп анда-саяда, бірақ айтып,

Дүйсен жатыр борсықтай

құйрық сорып.

Ұрлап сойған биенің етін мақтап.

Қорқақ отыр аузымен орақ орып.

Ырғызбай, Өскенбай би ата тегің,

Жоқтап еді әр уақытта елдің кегін.

Ашса алақан,

жұмғаяда жұмырығында,

Тобықтының сол көрген ағын, көгін,

Құнанбай артына үлгі қалдырыпты,

Қу құсты, құладынға алдырыпты,

Қазақтын баласына тәлім беріп,

Мекеден тақиятам салдырыпты.

Сен солардын бірінен астым дедің,

Таразының салмағын бастым дедің.

Асып туған кезіңде сенсің, Абай,

Еліңнін басып қалды, басқын денін.

Асыл тусаң нашарға көзіңді сал,

Тентекті тый, терісті тексеруге ал,

Кедей-кепшік ұшырап сергелдеңге,

Барымта сапырылып, сабылды мал.

Жұмағұл мен Кішіктің зорлығын тый,

Ел бұзды Атақандай парақор би.

Мұнан қатты айтуға бара алмадым,

Аз ауыл Қабас саған жетерлік сый.

Менің сөзім түсіндір орысыңа.

Ел басқарған би мен бек болысыңа.

Шыдай алмай мен келдім саған шауып.

Бай жуандар зорлық қып қонысыма.

Ояз, тілмәш, үйінде қолында тұр.

Абайжан, шамаң жетер болысуға.

Абай көзіне жас алып, ақынға өте риза болыпты, орнынан ұшып түрып:

- Байкөке, мен ағайындар арасындағы өсек шығар деп анығын біле алмай жүр едім. Енді сізге сендім. Жайланып отырып ашуынды бас, - деп жанына отырғызыпты. Ояз Досовский "бұл ақын ғажап адам екен, өте ашулы жәйттарды айтқан сияқты, жақсылап маған перевод жаса" деп тілмәші Омарбек Оспановқа бұйырыпты "Омарбекті Мұхтар Әуезов Самалбек деп "Абай жолы" романында атын өзгертіп жазған" Омарбек "ақынның арызын басынан аяғына дейін өлең екен және көптеген халыққа жағымсыз зорлықшыл адамдарды айтады, оларды мен жете білмеймін, мына отырған Көкбай аударсын" депті Сонан соң Абай өзі жайланып отырып, оязға толық түсіндіріп беріпті, Досовский: "енді ақын менен не тілейді", - депті.

Байкөкше "Балық басынан шіриді" деген қазақ халқының данышпандық мақалы бар. Осы сиезде қанаттас отырған үш болыс ел бар, сол елдерге болыстыққа ояз қабылдаса: "Мұқыр еліне Дұтбай Уандықов, Қызыладыр еліне - Тәуірбек Жаманқұлов, Шыңғыс болысына Оспан Құнанбаев сайланса екен" депті. Ояз Досовский түсініп Абайға бет бұрып, "Сіз қалай қарайсыз?" дегенде Абай "Осы кісінің ұсынысы қонады", - депті. Байкөкшенің ұсынысы бойынша, сол сайлауда жоғарыдағы үш кісі болыстыққа сайланыпты. Кейін сайланған үш болыс бастарын қосып. Байкөкшенің өлең арызы бойынша, ел ішіндегі телі тентек, зорлықшыл - көп ру елдердің басқарушыларына қатаң соққы беріп тыйым сала бастапты. Зорлықшыл Мырза деген көп рулы елдің Бөжей деген мықты бай адам болыпты. 4 баласы (Абыз, Мыңға, Қоқақ, Олжабай) шетінен батыр, жауынгер, барымташы болыпты. Оларға қосыла Найман Барақ төре шөбересі Есімхан деген ақын да Бөжей баласының серігі болып жүріпті. Соларды жоғарыдағы сайланған үш болыс (Оспан, Тәуірбек, Дұтбай) бірігіп қаулы шығарып Бөжей балаларын шет жерлерге жер аударуға бекітіпті.

Байкөкше Балғынбайұлы туралы әңгіме

Жөкен деген кісіге Байкөкше ақын сәлем беруге барыпты. Жөкен мырза ақ көңіл мейірімді адам екен. Көп жылқылары отарда болып, ауылда тұрған арық болса да бір атты жетегіңе ала кет депті. Ол ат - белгілі жақсы аттың бірі болса керек. Аулына келген соң біраз күннен кейін ат "өкпе" болып өліп калыпты. Байкөкше екінші жылы барса: - "баяғы торы атты неге мініп келмедің, ол өзі белгілі жүрісті ат еді гой" - депті, Байкөкше:

"Жөкем бір маған берді маңқа торы,

Ол өзі тәуір де емес малдың коры.

Барған соң маңқа торы өліп калды,

Сау ат бермесе, алмаймын осы жолы...

дегенде байдың Нұрбай, Байбатыр деген екі баласы шапан кигізіп қайтарған екен.