Жүзтыт
Жүзтыт (алт. -Јӱс-Тыт-; Богута) — Алтай Республикасының Қосағаш ауданындағы өзен, Шу өзенінің жоғарғы ағысы.
| Жүзтыт | |
|---|---|
| алт. -Јӱс-Тыт- | |
 Жүзтыт, орта ағыс | |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | ? |
| Су алабы | Шу/Қатын/Об/Кар теңізі |
| Бастауы | |
| • Орналасқан жері | Чихачев жотасы |
| • Координаттары | 49°49′21″ с. е. 89°27′48″ ш. б. / 49.82250° с. е. 89.46333° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Шу |
| • Координаттары | 49°57′00″ с. е. 88°49′06″ ш. б. / 49.95000° с. е. 88.81833° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 49°57′00″ с. е. 88°49′06″ ш. б. / 49.95000° с. е. 88.81833° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Орналасуы | |
| Ел |  Ресей
|
| Аймақ | Алтай Республикасы |
Этимологиясы өңдеу
Өзеннің атауы алтайдың алт. -Јӱс- — жүз, тыт — сағызқарағай және жүз сағызқарағай, көп сағызқарағай, сағызқарағай орманы дегенді білдіреді. Өзен аңғарында ежелгі сағызқарағай орманының қалдықтарын табуда. Орта ғасырда қуатты металлургиялық аймақ Жүзтыт аңғарында орналасқан және металл балқыту үшін ормандар кесілген деп есептеледі[1].
Физикалық-географиялық сипаттамалары өңдеу
Ол Чихачев жотасының батыс беткейіндегі көл жағалауынан Оң Богута деп аталатын 2931,1 м биіктіктегі атауы жоқ көлден бастау алады. Әрі қарай, 15 шақырымнан кейін Сол жақ Богута өзенімен қосылып, Богута көліне құяды және атауы Богута деп өзгереді, содан кейін Адай көлі арқылы ағып, оң жағында Өрістінің кіші тармағын қосып, Көккөлге құяды. Богута көлінің арғы оң жағынан Шағанкөл және Нарынкөл салалары құйып, өзен атауын Жүзтыт деп өзгертіп, батысқа қарай бұрылып, Шу даласына құяды. Онда Жүзтыт көптеген салалармен қосылып, өзінің соңғы атауы - Шуды иеленеді.
Жүзтыт өзенінің су алабы оңтүстікте Орталық өзенінің (Шу тармағы) су алабымен және Шу жолымен шектелген. Сәйлүгім жотасы және Ресейдің Моңғолиямен шекарасы да осы жерден өтеді, ал оңтүстік-шығыс және солтүстік-шығысында Чихачев жотасы орналасқан.
Өзен аңғарында ауылдар: Тожонты, Жаңаауыл, Көкөр, Төбелер, Ақтал, өзен сағасынан алыс емес жерде аудан орталығы — Қосағаш орналасқан. Бірнеше бұлақ- Қалан мен Арқалыдалық бар.
Көрікті жерлері өңдеу
Жүзтыт өзенінің аңғарында көптеген археологиялық орындар бар. Жүздеген тас қорғандар, дуалдар, стелалар, балбалдар орналасқан. Археологиялық орындардың көп бөлігі өзеннің орта ағысында шоғырланған. Олардың ішіндегі ең ежелгісіне - 7 палеолит дәуірі жерлері жатады. Саны 150-ге жуық құрылмасы әр түрлі керексурлар қола дәуіріне кіреді. Олардың ең ірілері Калан бұлағында орналасқан.
1978 жылы Жүзтыт өзенінің орта ағысында, жазда құрғап қалатын көл жарында ашылған ғұн дәуіріндегі қыш-құмыра пеші кешені ерекше болып табылады. Қыш-құмыра пештерінің жанынан темір балқыту пештерінің қалдықтары табылды. Өзеннің қарсы жағасында, Шыңғысханның пеші деген атауы бар шағын таудың етегінде, тағы бірнеше ежелгі темір балқытатын көріктер белгілі.
Аңшылық көріністерін, сонымен қатар жануарлар - тау ешкілері, иттер, бұғыларды бейнелейтін көптеген петроглифтер кездеседі.
Галереясы өңдеу
-
Шыңғысхан кермесі -
Барбұрғазы өзені, оң саласы -
Нарынкөл мен Богута өзендерінің түйісетін жері, Жүзтыт өзенінің бастауы -
Өзен аңғарындағы Шаман-ағаш -
Жүзтыт өзені аңғарындағы қорғандар -
Ирелеңдер -
Кіндіктікөл
Әдебиет өңдеу
- Молчанова О. Т. Таулы Алтайдың топонимикалық сөздігі — Таулы Алтай: Горно-Алтайское отделение Алтайского книжного издательства, 1979. — 395 б. — 5000 таралым.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ ЭКОЛОГИЯ ДРЕВНИХ И ТРАДИЦИОННЫХ ОБЩЕСТВ Мұрағатталған 6 қаңтардың 2022 жылы.