Болыс болдым, мінеки...

«Болыс болдым, мінеки...» - Абайдың 1889 ж. жазған өлеңі. Көлемі 148 жол. Ақын бұл шығармасында малын шашып, болыс болған пенденің әлеуметтік-психологиялық кескінін жасайды. Өлеңнің мағыналық құрылымында бірнеше тұлға бар: а) болыс; ә) ояз; б) ел. Бұл үш тұлғаның бастысы - болыс. Шығарманың алғашқы бөлігінде жаңадан болыс болған адамның болыстық мансапқа жету жолы мен көңіл-күйі көрсетіледі. Малын шашып, шығынға батса да, оның бар тілегі болыс болу. Болыстыққа қолы жеткен соң да оның көңілі орнықпайды; езінен күштілерге құлдық ұрып, әлсіздерге ыңғай бермей, қырын қарайды. Сыртқы жұртқа сыр бермей, сырбаз жүргенмен, сыяз бар деген хабарды құлағы шалса-ақ, жүрегі суылдап, мазасы қашады. Өйткені сыяз болса, елге ояз келеді. Елге ояз келсе, болыстан тыныштық кетеді: ылау дайындау, үй тігу, сый-сияпат жасау, бағып-күту - бәрі де болыстың не өзі жасайтын, не елге жасататын ісі; егер оязға не ісі, не өзі ұнамай қалса, онда болыстықтан түсіп қалуы да қиын емес. Өлеңнің екінші мағыналық бөлігінде болыстың сыяз үстіндегі іс-әрекеттері мен ой-толғаныстары баяндалады. Оязбен оңаша қалған болыс елін мақтарға сөз таппай, ықылас танытпай, өлдің ел болып отырғаны өзінің, қала берді - ояздың арқасы екендігі туралы ойды шиырлай беретін болса, елімен, жұртымен бетпе-бет келгенде, оязға өзі сенімді, сөзі өтімді кісімсіп, ел мүддесін қорғай жүрген адамға ұқсап маңызданып, сыртқы жүнін қампитып шыға келеді. Алайда сыяз үстінде болыс та, ояз да ел ішіндегі дау-шардың бірқатарын халықтың, халық билерінің қатал талабы бойынша әділ шешуге мәжбүр болады. ;оның нәтижесінде болыстың өз малым, оз мүлкім деп иеленіп қалған мал-мүлік иелеріне қайтарылып беріледі. Сөйтіп, болыстың арты шөмейіп, шыға келеді. Өлеңнің келесі мағыналық бөлігіңде болыстың сыяз бітіп, ояз кеткеннен кейінгі хәлі бейнеленеді. Әуелден артының қуыстығын білген болыс сыяз бітсе де, елінің ұрысы мен қарысын тиып, телі мен тентегін жөнге саларлық ірі іске бара алмайды. Ел алдында ояз барда жасаған қылығын ояз кеткеннен соң жасай алмай, кәкір-шүкір, көр-жерді пайда керіп қала береді, келесі сайлауда бүл күніне де зар болып қалардай қиналады. Ақын болыстың өз күйін әзіне баяндатып қана қоймайды, оның ел туралы ойларын да аша түседі. Болыс өзі билеп отырған еліне көңілі толмайтынын айтудан да тайынбайды. Табанынан тозып, жүгіріп жүруі, ел ішіндегі істерге ояздың разы болмай, шартылдап ашу білдіріп жатуы - бәрі де, оның ойынша, елінің бұзықтығынан. «Қайтіп көмек болады, Антұрған өңкей ұры-қары?»-деп күйіне отырып, болыс өзінің бұл елді ұстарлық кісі еместігін де айтып салады, өзін бүл азапты, рақатсыз істен құтқарушы іздейді. Сөйтіп ақын ел басқарған кісінің ісі мен ойының барша маңызы мен мәнін толық ашып береді. Іс, оқиға желісі мен ой жүйесін болыс болған кісінің өз атынан баяндау тәсілі ақын шығармасының көркемдік-эстетик. бітімін әрлеп, көркейте түскен. Өлең 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған. Алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Басылымдарында бірқатар текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1909 жылғы жинақта 20-жол «Жүрек кетті дуылдап», 1945, 1954 жылғы басылымда «Жүрек кетті лүпілдеп» делінсе, 1933, 1957, 1977 жылғы жинақтарда бүл жол Мүрсейіт қолжазбаларының негізінде «Жүрек кетті дүпілдеп» ретінде алынған. 1933, 1939 жылғы басылымдарда 31-жол «Қамқор жансып айламен» болып берілсе, қалған жинақтарда Мүрсейіт қолжазбалары, 1909 жылғы басылым бойынша «Қайраттысың, қамқорсың» болып басылған. Бұрынғы жинақтарда 34-жол «Мақтаймын елімді» деп берілсе, 1945, 1954, 1957, 1977 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары негізінде «Мақтамаймын елімді» болып түзетілген. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1909 жылғы жинақта 43-жол «Қазақты жеген қайратты ел» делінсе, қалған басылымдарда «Қазақты жеген қайратты «ер» деп басылған. 1957, 1977 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары, 1909 жылғы жинақ бойынша 48-жол «Ноқтаға басы керілді» деп алынса, қалған жинақтарда «Ноқтаға басы кірілді» делінген. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1945, 1954 жылғы жинақтарда 75-жол «Күлкісі бөлек қарқылдап» болса, қалған басылымдарда 1909 жылғы жинаққа сәйкес «Күлкісі жақсы қарқылдап» түрінде алынған. 1909 жылғы басылымда 100-жол «Еш кісіні тыймаймын» болса, 104-жол «Жақсы ақыл»-деп құптаймын», қалған жинақтарда Мүрсейіт қолжазбалары бойынша «Еш кісіні теппеймін», «Жақсы ақыл» деп, «құп» деймін» делінген. Өлең араб, әзірбайжан, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, ұйғыр т. б. тілдерге аударылған.

Өлең

Болыс болдым мінеки,

Бар малымды шығындап.

Түйеде қом, атта жал

Қалмады елге тығындап.

Сөйтсе-дағы елімді

Ұстай алмадым мығымдап.

Күштілерім сөз айтса,

Бас изеймін шыбындап.

Әлсіздің сөзін салғыртсып,

Шала ұғамын қырындап.

Сыяз бар десе жүрегім

Орнықпайды суылдап.

Сыртқыларға сыр бермей,

Құр күлемін жымыңдап.

Жай жүргенде бір күні,

Атшабар келді лепілдеп:

«Ояз шықты, сыяз бар»,

«Ылау» деп, «үй» деп дікілдеп.

Сасып қалдым, күн тығыз,

Жүрек кетті дүпілдеп.

Тыңтуяқ күнім сүйтсе де,

Қарбаңдадым өкімдеп.

Старшын, биді жиғыздым:

«Береке қыл» деп, «бекін» деп,

«Ат жарамды, үй жақсы

Болсын, бәрің күтін» деп.

Қайраттанып халқыма

Сөз айтып жүрмін күпілдеп:

«Құдай қосса, жұртымның

Ақтармын осы жол сүтін» деп,

Қайраттысып, қамқорсып,

Сайманымды бүтіндеп...

Оңашада оязға

Мақтамаймын елімді,

Өз еліме айтамын:

«Бергенім жоқ,- деп,- белімді».

Мақтанамын кісімсіп,

Оязға сөзім сенімді.

«Көрсеттім» деймін, ымдаймын

Кәдік қылар жерімді.

Сөз көбейді, ұлғайды,

Мақтанның к... көрінді.

Қазақты жеген қайратты «ер»,

Ұрынды да берінді.

Әрлі-берлі тартысып,

Ісі арамы жеңілді.

Алқыны күшті асаулар

Ноқтаға басы керілді.

Үлкен-кіші ақының

Бәрі сөз боп терілді.

Қайрауы жеткен қатты би

Қайрылып нетсін көңілді.

Өз малым деп қойған мал

Иесіне берілді.

Ақылы жандар қамалап,

Кептірді сонда ерінді.

Арызшылар көбейді,

Болыстың к... шөмейді,

Қайтсін байғұс демейді.

Бір кептірмей терімді,

Күн батқанша шабамын

Әрлі-берлі далпылдап.

Етек кеткен жайылып

Ат к... не жалпылдап.

Оязға жетсін деген боп,

Боқтап жүрмін барқылдап.

Кейбіреуге таяғым

Тиіп те кетті бартылдап.

Пысықтың көбі бұғып жүр,

Беттесе алмай шаңқылдап.

Ашылып омырау, күн ыстық,

Қойын кетті алқылдап.

Елі жөнді болыстар

Мақтанып жүр тарқылдап.

Күлкісі жақсы қарқылдап,

Үні бөлек сартылдап.

Сөйлесе кетсе бір жерде,

Ағыны қатты аңқылдап.

Оязға кірсе, өзгеден

Мерейі үстем жарқылдап.

Елің бұзық болған соң,

Ояз жатыр шартылдап.

Табаныңнан тозасың,

Құр жүгіріп тарпылдап.

Антұрғанмын өзім де,

Бір мінезбен өтпеймін.

Момындық күшті екенін

Көрсем-дағы, күтпеймін.

Сыяздан соң елімді

Қысып алып кетпеймін.

Әуелде к... бос кәпір,

Мықтыға не қып беттеймін?

Жуанды қойып, жуасты

Біраз ғана шеттеймін.

Ояз бардағы қылықты

Ояз жоқта етпеймін.

Кәкір-шүкір, көр-жерді

Пайда көріп ептеймін.

Мынау арам, тентек деп,

Еш кісіні теппеймін.

Өзімдік бол деп ел жиып,

Құрастырып, септеймін.

Бұзақының бүлігін

«Жақсы ақыл» деп, «құп» деймін.

Сүйегім жасық, буын бос,

Біраз ғана айлам бар.

Айлам құрсын, білемін –

Болыстықтың жолы тар.

Қайтіп көмек болады

Антұрған өңкей ұры-қар?

Көргенім әлгі, ойлашы,

Ұят, намыс, қалды ма ар?

Ендігі сайлау болғанда,

Түсе ме деп тағы шар,

Бұл күніме бір күні

Боламын ғой деймін зар.

Ақыл айтар туғандар,

Бұл сөзімді ойлаңдар.

Кәтелешке көбейді,

Сөгіс естіп, тозды ажар.

Мынау елді ұстарлық

Кісі емеспін, кел, құтқар!

Қолдан келмес қорлыққа

Неге болдым мұнша іңкәр?

Ел жайылды, жетпей ме,

Оязға да бір хабар?

Тағы бүйтіп кеттің деп

Қозғау салар, қолға алар.

Қатты қысым қылған соң,

Басым сотқа айналар.

Кірлі болып түскен соң,

Көрген күнім не болар?

Өзіне мәлім, тентектер

Өз бетімен не табар?

Қағаз берер, қарманар,

Аяғында сандалар.

Бұрынғыдай дәурен жоқ,

Ұлық жолы тарайды.

Өтірік берген қағаздың

Алды-артына қарайды.

Өз қағазы өз көзін

Жоғалтуға жарайды.

Тауып алып жалғанын,

Қылмысыңды санайды.

Өзі залым закүншік

Танып алды талайды,

Көрмей тұрып құсамын

Темір көзді сарайды.