Будандастыру

Будандастыру — тұқым қуалаушылық (нәсілдік) қасиеттерінде өзгешелігі бар екі организмді шағылыстыру арқылы будан алу. Б. з. б. 2-мыңжылдықта белгілі болған, 18 ғасырдан бастап ғылыми жолға қойылды. 1760 ж. неміс ғалымы И.Г. Кельрейтер темекінің екі сортын қолдан Будандастыру арқылы олардың буданын алған. Будандастыру өсімдіктер мен жануарлар селекциясында жиі қолданылады. Будандастырудың екі жолы (қарапайым және күрделі) бар. Қарапайым Будандастыру — екі түрді бір-бірімен шағылыстыру. Мысалы, жылқы мен есекті Будандастыру арқылы қашыр алу, бір өркешті түйемен қос өркешті түйені Будандастыру арқылы нар алу. Күрделі Будандастыру сатылы және қайыра (беккросс) болып екіге бөлінеді. Сатылы Будандастыру селекциялық процестерде бірнеше ата тектік формалардың қасиеттері мен белгілерін біртіндеп, буданды ұрпаққа жинақтау. Кейбір будандарда 4 — 5 ата тек формаларының қасиеттері жинақталынады. Филиппиндегі халықар. ғыл. күріш институтында жоғары өнімді ИР-52 сортын алу үшін 12 мемлекеттен күріштің 39 ата тектік формасын алып будандастырған. Саратов-29, Саратов-210, т.б. көптеген жұмсақ бидай сорттары мен Безостая №1 күздік бидайы күрделі сатылы Будандастыру жолымен алынған. Жоғарыда аталған Будандастыру жолдарымен көптеген мал, құс тұқымдары және өсімдік сорттары шығарылды. Қазақстанда тек бидай селекциясында күздік бидайдың 20-дан астам, жаздық бидайдың 30-дан астам сорттары мен түр формалары шығарылып, олар Қазақстанның көпшілік облыстарында аудандастырылған. Қазақстанның мал шаруашылығында жиі қолданылатын Будандастырудың 4 түрі бар: сіңіре Будандастыру — тұқымы нашар, өнімі аз мал тұқымдарын жақсарту үшін тұқымы жақсы аталық малмен (айғыр, бура, бұқа, қошқар, т.б.) шағылыстыру. Жергілікті жағдайға бейімделгіштігі, дене бітімі және өнімділігі белгіленген талапты қанағаттандырғанша, алынған будандар жақсартушы тұқымның аталық малымен бірнеше рет қайта будандастырылады. Қойылған талапқа сай келетін әрі жақсы ұрпақ беретін 4- не 5-ұрпақтың (кейде 3-) будандары таза тұқымды мал ретінде бөлінеді; өндіре (зауыттық) Будандастыру — екі немесе одан да көп тұқымның қатысуымен жақсартушы тұқымның жақсы қасиеттерін бойына сіңірген, ал кейде ерекше қасиеттерге ие болған жаңа мал тұқымын шығару. Бұл көбіне ет үшін өсірілетін сиыр мен шошқа шаруашылығында қолданылады, осы әдіспен бұрынғыдан гөрі ірі, әрі салмақты будандар алынады. Қан шатыстыру арқылы Будандастыру малдың ұнамды тұқымында кездесетін кейбір кемшіліктерді (мүсінінде болатын ақаулық, өнімнің аздығы, т.б.) жойып, мал тұқымын жетілдіру үшін қолданылады. Мысалы, Кавказ қойының жүнінен алатын өнімді арттыру үшін оны Грозный қойымен будандастырды. Сондай-ақ, қойдың тіршілік қабілетін күшейту, тұқымдық қасиетінің нашарламауы үшін Будандастырудың қан жаңарту тәсілі қолданылады. Мыс., Солтүстік қазақ мериносы (Бесқарағай мериносы) Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында өсіріледі. Атап айтқанда, Шығыс Қазақстан облысында осы қойлар ұзақ жылдар таза өсірілсе, оның ұрпағы бірте-бірте азғындай бастайды. Оны болдырмау үшін осы шаруашылықтардың саулықтары Павлодар облысынан әкелінген сол қойдың қошқарларымен шағылыстырылады.