Бұлғын сұмыны (Баян-Өлгей)

Бұлғын сұмын орталығы Жаргалант (моңғ. Жаргалант — «бақытты») — моңғолша топонимі. аймақ орталығынан 290 км, Улаанбаатар қаласынан 2000 км қашықтықта Моңғолияның батыс оңтүстік жағындағы Алтай таулар жүйесідегі Бұлғын өзенінің жағалауына орналасқан. Жер көлемі 497,8 мың га теңіз деңгейінен ең аласа деген жері Үлкен наріннен есептегенде 1517м биік, ал ең биік жері Мөнххайрхан мұз тауы 4362 м. Бұлғын өлкесі ұзыннан 120 км, ені 50км-ге созылып жатыр. Солтүстігі Делүн (моңғ. Дэлүүн) Сұмынымен, шығыс оңтүстігімен Хобда (моңғ. Ховд) аймағының Дуты Мөнххайрхан, Бұлғын сұмындары жерімен 85 км-ге жалғасып жатыр. Батыс оңтүстігімен Қытай ШҰАР Іле Қазақ автономиялық облысы, Алтай облысы, Шіңгіл ауданымен шекараласады. Бұлғын сұмынында қыста -35-40С болса, жазда +30+35С жылы болады. Бұлғын сұмыны 7 баққа бөлінеді. Бұлғын, Ұлақшын, Хұжырты, Уланхус (Қызылқайың), Сайхан, Сөнкөл, Жарғаланты. 1100 үй, 6000 адам, 100000 басты мал тұрақты қоныстанып келеді. Өлкеде қарағай, қайың, терек, тал, ұшқат сияқты ағаш-бұталардың 1000 жуық түрі, сонымен қатар қарақат, тошала, қызылқат, шырқанақ, итмұрын т.б жеміс-жидектердің 150 тарта түрі табиғатта кездесtді, жабайы аң құс, бауырымен жорғалаушылардан: бұғы, марал, арқар, құлжа, тауешкі, жабайы шошқа, ілбіс, аю, қасқыр, сілеусін, сасық күзен, түлкі, 2 түрлі қоян, суыр, тараққұйрық, бұлғын, ақкіс, сусар, түйе құндыз, жылан, қой кесіртке, құны, балық, бақа, шаян, тиын, мәлін, қарсақ, көртышқан, тышқан, бүркіт, құмай, тазқара, кезқұйрық, тырна, сарыалақаз, үйрек, қоңырқаз, ұлар, сұңқар, қаршыға, күйкентай, кептер, қарға, шауғарға, құзғын, ұзақ, сауысқан, шағала, аққұр, тауық, аққу, байқара, құтан. шіл, кекілік, торғай түрлері, үкі, сарықұс, жарғанат, тоқылдауық, бәбісек т.б. кездеседі.

Сум
Бұлғын сұмыны
Булган сум
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Кіреді	Баян-Өлгей аймағы
Әкімшілік орталығы	Жаргалант
Тарихы мен географиясы
Координаттары	46°55′26″ с. е. 91°05′24″ ш. б.46.92389° с. е. 91.09000° ш. б. / 46.92389; 91.09000
Жер аумағы	4977,33 км²
Биіктігі · Ең биік	4204 м
Уақыт белдеуі	UTC+7
Тұрғындары
Тұрғыны	5528 адам (2009)
Тығыздығы	1,11 адам/км²

 Басқа мағыналар үшін Бұлғын (айрық) деген бетті қараңыз.

Сұмын тарихы

1912 жылдан бастап моңғол биілігіне өткен Бұлғын бойына Базарқұл, Тайлақ деген рулық екі әкімшілік болып орналасқан. Шүршіт-Қытай жүйесіндегі елді ру атымен басқарып келген "Базарқұл", "Тайлақ" екі сұмыны қоныс ыңғайымен бірігіп 1938 жылы 8 тамызда Сарыжайлау, Самалтөс, Сайхан деген жерде бір аптаға созылған той өткізіді. Той соңында халық өкілдерінің тұңғыш мәжілісі өтіп, рулық жүйедегі Тайлақ (Орынбай), Базарқұл (Тәшкен) сұмынын біріктіріп, жаңа үлгідегі жергілікті әкімшілікті жер атауымен "Хужирт" (қазақша ащылы деген сөз) деп атауға сұмын орталығын Хужирт болдыруға келіседі. Сұмы бастығы болып Көшекұлы Шафих (базарқұл), партия хатшысы Уалиұлы Мамырхан (хангелді сүйекті Тайлақ жағынан) сайланады. Әкімшілік басқарудағы алғашқы саты "Хорин" дегенді өзгертіп "баг" деген атау беріп 6 баг болып құрылады. Баг бастықтары болып: 1-багқа Төлепбердіұлы Сәбіке, 2-багқа Тұрсынұлы Иманбай, 3-багқа Намжигин Төмөр, 4-багқа Жәрке ұлы Жайырбай, 5-багқа Ұрықбайұлы Ібіке, 6-багқа Мәкілұлы Әбіш сайланады. Сондай-ақ 8 мүшесі бар Партия ұясы (бастығы Батхүү), 4 мүшесі бар Жастар ұясы (Солтанұлы Білал) құрылады. Сөйтіп 1938 жылы 8 тамызда киіз үй баспанада партия, әкімшілік мекемелер ресми іс-қызметке кіріседі. 1938-1940 жылдар Хобд аймағына қарасты Хужирт сұмыны. 1940 жылдың тамыз айынан 1952 жылдың шілде айына дейін Баян-Өлгий аймағына қарасты Хужирт сұмыны. 1952 жылдың 26 шілдесінен бастап Мемлекеттік Жоғары құрылтайдың 66- шешімімен Хужиртты сұмыны: Хужирт және Бұлғын сұмыны болып екіге бөлініп, Хужиртты сұмыны орталығы Ёлтод, Бұлғын сұмыны орталығы Шүвдэрт деген жерге орналасады. 1956 жылдың 13 тамыздағы Монгол Халық Республикасының халық Жоғары Құрылтайының шешіміне сәйкес: Хужирт сұмының Улагчан кезеңінен арғы Жалғыз ағаш (Ганц модны гол) өзеніне дейінгі 2,4 багтарын Баян-Өлгий аймағынығ Делүүн сұмына, Бұлғын сұмының Жоғары тішке су өзенінен (Дээд нарийныгол) төменгі жерлерді 1.2.6 багтарды, "Од" бірлестігімен бірге мал-мүлкімен бірге Хобд аймағының Бұлғын сұмындарына қосады. осы жарлық бойынша басқа сұмындарға берілмеген жерлермен багтарды біріктіріп Баян-Өлгий аймағына қарасты Бұлғын сұмынын құрып, орталығын Туулайт (Қоянды) мен Нарийн жаргалант (Тішке шаттық) өзендер аралығында орналастырады. 1959 жылы Бұлғын сұмынынан Хужирт сұмынын қайта бөліп , орталығын Ёлтод деген жерге орнатады. 1963 жылы Хужирт сұмынын қысқартып, Бұлғын сұмына қайта қосады.

Сыртқы сілтемелер

• Бұлғын сұмыны Студент Жастар Одағы Мұрағатталған 25 наурыздың 2013 жылы.