Бурят Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы

Бурят Автономиялы Советтік Социалистік Республикасы (Буряадай Автономито Совет Социалис Республика), Бурятия (1958 жылдың 7 шілдеге дейін Бурят-Моңғол АКСР-і) – РКФСР-дің құрамына кіреді. 1923 ж. 30 маусымда құрылған. Оңтүстігінде Моңғолия Халық Республикасымен шектеседі. Конституциясы 1937 жылы 11 тамызда Бурят-Моңғол АКСР-і Кеңестерінің Төтенше 7-съезіне қабылданып, 1940 жылы РКФСР Жоғары Кеңесінің 3-сессиясында бекітілген. Жері 351,3 мың км². Халқы 812 мың (1970). Әкімшілік жағынан 18 ауданға (аймаққа бөлінеді), 5 қала, 13 қ.т. поселке бар. Астанасы – Улан-Удэ.

Бурят Автономиялы Советтік Социалистік Республикасы Буряадай Автономито Совет Социалис Республика
Байрақ Елтаңба
мемлекеттік әнұраны
Тарихы
Құрылды	30 мамыр 1923 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	орысша және бурятша
Елорда	Улан-Удэ
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы	351 300 км²
Жұрты • Сарап (1989) • Тығыздығы	1 041 119 адам 2,9 адам/км²
Экономикасы
Қосымша мәліметтер

Табиғаты

Рельефінің сипатына қарай 4-ке бөлінеді:

• Селенга орта биік таулары (Цаган-Дабан, Цаган-Хуртэй, Заган жоталары, 1200-1700 м);
• Шығыс Саян (ең биік жері Мунку-Сардык, 3491 м);
• Байқал тауы өлкесі (Хамар-Даба, Улан-Бургасы, Баргузин, Байқал т.б. жоталар, 2000-2500 м);
• Витим таулы үстірті (1000-1200 м).

Бұл тау жүйелерінің арасында байтақ қазан шұнқырлар бар (Баргузин, Удэ, Жоғары Апгара т.б.); олардың кейбіреулері ауыл шаруашылығына пайдаланылады.

Селенга

Қазынды байлықтары: түсті және сирек кездесетін металдар (алтын, вольфрам, молибден), боксит, апатит, көмір және марганец рудалары, графит, слюда және т.б. Минералды бұлақтар көп. Климаты тым континенттік. Қаңтардың орта температурасы -24°С, -25°С, шілдеде 17°С, 18°С, Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250-300 мм. Үлкен өзендері: Селенга, Баргузин, Жоғарғы Ангара, Витим, Иркут. Байқал көлі акваториясының көпшілік бөлігі осы республикаға жатады. Топырағы әр түрлі: жері негізінен күлгін топырақты, ал дала мен орманды жерлері қара және қызғылт топырақты. Жерінің 70%-ы орман (қарағай, шырша және т.б.).

Халқы

Негізгі тұрғындары буряттар (135,8 мың адам 1959), орыстар (502,5 мың адам), украиндар (110,2 мың), татарлар (8 мың). Орта тығыздығы 1км² жерге 2,3 адамнан (1970). Халқының 45%-ы қалаларда тұрады. Үлкен қалалары: Улан-Удэ (254 мың адам, 1970), Кяхта, Бабушкин. Кеңес өкіметі жылдары Гусиноозерск, Закаменск қалалары пайда болды.

Тарихы

Бурят жерін адам ерте палеолит дәуірінде қоныстанған. Б.з.б. ІІІ ғасырдан б.з. XI ғасырына дейін Бурят жерін әр түрлі көшпелі тайпалар: ғұндар, ұйғырлар, эвенкілер және т.б. бірінен кейін бірі ауысып мекендеумен келген. XIII ғасырдың басында Байқал маңын түгелдей және одан сыртқы жерлерді де Моңғол тілдес бурят және эвенк тайпалары қоныстанған. XVII-XVIII ғасырларда олар халық болып қалыптасып, ортақ тілде сөйледі, бірақ мемлекет құра алмады. Буряттар негізінен мал өсірумен айналысты. Кейбір аймақтарда егін екті, аң және балық аулады және т.б. кәсіптер істеп, көршілес Сібір халықтарымен, Қытаймен, Моңғолиямен айырбас сауда жасады, баспанасы киіз үй болды. XVII ғасырдың бас кезінде буряттар тапқа бөлініп, алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, патриархтық-феодал құрылыс дами бастады. XVII ғасырдың аяғында Бурятқа буддизм (ламаизм) еніп, ол XVIIІ-XIX ғасырларда кеңінен тарады.

Ленин ордені

XVII ғасырдың басында Бурятқа алғашқы қазақ-орыс отрядтары келді. Буряттың Ресейге қосылуы – негізінен осы ғасырда аяқталды. Мұның өзі елдің экономика, саяси, мәдени жағынан онан әрі дамуына прогрестік ықпал жасады. Феодализмнің дамуы тездеді, шұрайлы жерлерді билеуші топтар мен байлар басып алды. Патша әкімшілігінің жергілікті халық пен орыс шаруаларын қанауы барған сайын күшейе түсті. Еңбекшілер бұқарасы бұған шыдамады. 1958 жылы Балаган даласында буряттардың бірнеше толқуы болды. 1696 жылы көтеріліске шыққан орыс шаруалары мен буряттар Братск бекінісін алды. Сол жылы Байқал сыртының қазақ-орыстары мен стрелецтер Иркутск бекінісін қоршады, бұған буряьтар да қатысты.

XVIIІ ғасырдың 2-жартысы мен ХІХ ғасырдың 1-жартысында Бурятта тауарлы-ақшалы қатынастар өрістеді. Буряттар енді салықты ақшалай төлей бастады. Орыстардың көптеп келуіне байланысты өнеркәсіп пайда болды, ішкі және сыртқы сауда өсті. 1760 жылы Ресейдің Азия елдерімен жалпы сауда айналымының 67%-ы осында болды. ХІХ ғасырдың 2-жартысында Бурятта алтын шығару мөлшері артты (жылына 24-34 пұт). Сібір темір жолының салынуы өнеркәсіптің онан әрі өркендеуіне, ауыл шаруашылығын дамытып, оның тауарлығын арттыруға игі әсер етті. Жергілікті халық біртіндеп отырықшылана бастады. Сібір мен Байқал сыртына патша үкіметі жер аударған декабристер, петрашевскийшілер, халықшылдар, социал-демократтар бұл аймақта төңкеріс қозғалыстың өрлеуіне ықпал жасады, ХІХ ғасырдың 1-жартысында қала кәсіпшілерінің, шаруалар мен алтын кендері жұмысшыларының толқулары болды. 60-70 жылдары Сібірде ереуіл басталды, 80-90 жылдары алтын кендерінде көптеген стачкалар болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында болыстық реформалар жүргізіліп, әкімшілік-полициялық езгі күшейді, буряттардың жер пайдалануы әрбір адамға шаққанда, 15-ші бөлігіне дейін қысқартылды, қалғаны, яғни барлық жердің 36-53%-ы отаршылық қорға алынды. Патша өкіметінің реакциялық шаралары буряттардың қатты толқуын тудырды. 1905-1907 жылдары төңкеріс кезінде жұмысшылар мен шаруалардың күресіне большевиктік топтар басшылық етті. Забайкалье темір жолы станцияларында ереуіл комитеттері мен жұмысшы жасақтары құрылды. Орыс және бурят шаруалары қазынаның, шіркеудің жерлерін басып алды. Буряттардың ұлт-заттық қозғалысы басталды. Ақпан төңкерісі кезінде Верхнеудинскіде (1934 жылдан Улан-Удэ), Троицкосавскіде (1934 жылдан Кяхта), Тарбағатай кеңдерінде, Мысовкіде (1941 жылдан Бабушкин) жұмысшы және солдат депуттарының Кеңестері құрылды. Ауылдарда болыстық, селолық, станицалық комитеттер ұйымдастырылды. Қазан төңкерісін әзерлеу және оны өткізу кезінде большевик буряттар РСДЖ(б)П Иркутск комитетінің жұмысына белсене қатысты.

Бурят-Моңғол АССР-і 1925 ж.

1918 жылы ақпанда Бурятта Кеңес өкіметі орнады. Бірақ сол жылдың жазында контрреволюция күштер Сібірде Кеңес өкіметін құлатты. Забайкальеде интервенттердің қол шоқпары – атаман Т.М.Семеновтың билігі орнады. 1918 жылы тамызда Бурятты жапон интервенттері, 1919 жылы сәуірден бастап американ әскерлері басып алды. Ақ гвардияшылар мен басқыншылр террор тәртібін орнатты. Бурятта партизан қозғалысы өрістеді (П.С. Балтахиновтың бурят отряды т.б.). 1920 жылы 2 наурызда Қызыл Армия бөлімдері партизандардың қолдауымен Верхнеудинскіні азат етті. Батыс Бурят РКФСР құрамына, шығыс жағы – Қиыр Шығыс республикасы (ҚШР) құрамына енді. 1921 жылы 24 сәуірде Бурят-Моңғол АО құрылды (ҚШР құрамында). 1922 жылы 9 қаңтарда Бүкіл одақтық Орталық Атқару Комитетінің (БОАК) қаулысымен РКФСР-дің Бурят-Моңғол АО құрылды. Интервенттер Қиыр Шығыстан қуылғаннан кейін 1922 жылы қарашада ҚШР ажыратылды да, 1923 жылы 30 мамырда буряттың екі автономиялы облысы Бурят-Моңғол АКСР-і болып құрылып, орталығы Верхнеудинск болды.

Социалисттік құрылыс жылдарында Бурят индустриялы-колхозды республикаға айналды. Соғыстан бұрынғы бесжылдықтар кезінде ірі өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылғымен салыстырғанда 20 есе артты. 1923-1937 жылдары халық тұтынатын өнімдер шығару 17 есе өсті. Бурятта мәдениет революциясы жасалды, ұлттық интеллигенцияөсіп жетілді. Буряттар социалист ұлт болып қалыптасты. Ұлы Отан соғысы кезінде Буряттың 33 жауынгері Кеңес Одағының Батыры атағын алып, 35 мыңнан астам адам орденімен және медальдармен марапатталды. 1960 жылы ірі өнеркәсіптің жалпы өнімі 1913 жылғымен салыстырғанда 68 есе артты. Жалпы өнеркәсіптің республика халық шаруашылығынан алатын үлес салмағы 1923 жылғы 10%-дан 80%-ға дейін өсті. 1958 жылы 7 шілдеде КСРо Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығы бойынша Бурят-Моңғол АКСР-і Бурят АКСР-і болып аталды. Шаруашылық пен мәдениет құрылысындағы табыстары үшін және Буряттың Ресей құрамына өз еркімен қосылуының 300 жылдығы құрметіне 1959 жылы 3 шілдеде Бурят АКСР-і Ленин орденімен марапатталды.

Денсаулық сақтау ісі

Қазан төңкерісіне дейін Бурят жерінде не бары 6 емдеу орны, 41 дәрігер болған еді. 1969 жылы 9,1 мың төсектік (мың адамға 11,3 төсек) 146 аурухана, 176 амбулатория мен поликлиникалар, 453 фельдшер-акушерлік пункт, 1,6 мың дәрігер (494 адамға 1 дәрігер), 6,3 мың орта білімді медицина қызметкерлері жұмыс істеді. Бурятта Аршан, Горячинск т.б. курорт орындары, санаторийлер мен демалыс үйлері бар. Байқал көлі еңбекшілерінің орнына айналған.

Халық шаруашылығы

Өнеркәсібі

Өнеркәсібінің басты салалары: кен өндіру, машина жасау, ағаш өңдеу, балық және терісі бағалы аң аулау. Витим өзені алабында алтын, Гусиноозерск атрабында қоңыр көмір өндіріледі. Гордокқаласында Джида молибден-вольфрам комбинаты бар. Улан-Удэдэ машина жасау (авиациялық, локомотив-вагон, кеме, станок, электр машиналары, технологиялық бақылау приборлары зауыдтары), тамақ (әсіресе ет өндірісі басым), құрылыс материалдары (шыны, цемент т.б.) кәсіпорындары шоғырланған. Байқал көлінен ауланған балық оның жағалауындағы қалаларда (Усть-Баргузин т.б.) өңделеді. Уда, Селенга өзендері мен Байқалдың шығыс жағалауында ағаш дайындау, оны өңдеу орындары бар. ағаш шикізат ретінде Кузбассқа, Қазақстан мен Орта Азияға жіберіледі. Селенга целлюлоза-картон комбинаты салынды (1969).

Улан-Удэ темір жол вокзалы

Ауыл шаруашылығы

Бурят жерінің 9%-ға жуығы ауыл шаруашылығы үлесіне тиеді. Мал шаруашылығы ауыл шаруашлығы өнімдерінің 2/3-ін береді. Биязы жүнді қой, етті, сүтті ірі қара мал өсіріледі. 1970 жыдың басында 440 мың ірі қара мал, 1706 мың қой мен ешкі, 153 мың шошқа болды. Басты дақылдары: бидай, сұлы, қант қызылшасы т.б. Аң шаруашылығыныңда терісі бағалы қара қоңыр түлкі, қара күзен, уссури жанаты өсіріледі, ормандарынан бұлғын, тиін, ондатра ауланады.

Транспорты

Тасылатын жүктің 90%-ға жуығы темір жол (жалпы ұзындығы 646 км) транспортының үлесіне тиеді. Республика жерінің Сібір темір жол магистралы өтеді. Ұзындығы 10,5 мың км-ден астам автомобиль жолы бар. Негізгілері: Улан-Удэ – Кяхта, Култук – Монды, Улан-Удэ – Романовка – Чита, Улан-Удэ – Иркутск т.б. Байқал көлі мен Селенга өзенінде кеме жүзеді.

Архитектурасы мен бейнелеу өнері

Бурят жерінде өте ерте кезде жасалған керамика, мыс бұйымдар жартасқа қашап салынған адамдар мен аңшылықты бейнелеген көріністер сақталған. Киімді, ат әбзелдерін, қару-жарақтарды т.б. әшекейлеуге арналған алтын, күміс өрнектер, халық шеберлерінің жыртқыш аңдарды бейнелеген қиял-ғажайыпоюлары Буряттың ертедегі бай өнерін танытады. Әйтсе де, феодал мешеулік кезінде өнердің көркеюіне шамандық бөгет болды. XIII ғасырда ламаизм Бурятқа будда және тибет өнерінің формасын әкелді. Будда символикасының элементтері қол өнер бұйымдары мен діни архитектура ескерткіштерінде айқын көрініс тапты. Тек Ұлы Қазан социалистік революциясынан кейін ғана бурят халқының ұлттық өнері шындап дамыды. Бурят халық шеберлері творчествосында түбегейлі идеялық өзгерістер жасалды. Бурятта кескіндеу, график, мүсін, сән өнері пайда болды. Улан-Удэ бейнелеу өнері музейі ашылуы, Суретшілер одағының құрылуы (1933) және республика көркемсурет көрмесін ұйымдастыру (Октябрь революциясының 20-жылдығына, Бурят АКСР-інің 10, 15, 20, 25, 25 жылдықтарына арналған Мәскеудегі он күндіктер) – Бурят өнерінде үлкен оқиға болды. Бурят халық өнерінде әшекейлі ою-өрнектермен қабат тұңғыш рет реалистік шығармалар да тұды. Буряттың көрнекті суретшілері – Ц.С.Сампилов, А.Е.Хангалов, А.И.Тимин, Д.Д.Тудупов, Р.С.Мэрдыгеев т.б. Олардың шығармалары тарихи-төңкеріс тақырыптарға арналды. Еңбек, социализм қайта құрылыс тақырыбына Р.С.Мэрдыгеевтің «Түнгі жр жырту», Ц.С.Сампиловтың «Сауыншылар» картинасы арналса, совет адамының портретін, табиғат көрінісін бейнелеуге А.И.Тиминнің (Б.АКСР-інің еңбек сіңірген артисі Ч.Гениновтың портреті), Ц.С.Сампилвтың («Жарғалаңтой жазығында») шығармалары туды.