Бөтен елде бар болса...

«Бөтен елде бар болса...» - Абайдың 1886 ж. жазылған өлеңі. Көлемі 168 жол. Тобықтының Мамай атасынан шыққан Жамантайұлы Көжекбай деген кісіге арналған. Бір кезде ақынмен дос-жаран болып, кейінгі кейбір мінездері ұнамағандықтан, Абай соған бағыштай сын өлеңдер жазған. Бұдан бұрынырақ шығарылған эпиграмма түріндегі бір ауыз өлеңі «Жамантайдың баласы Көжек деген» деп басталады. Бұл өлеңнің негізгі мазмұны - Абай заманындағы қазақ қауымында етек алған атқамінерлер арасындағы бас араздық, бақастық, солармен іштей астасып жататын ағайын арасындағы кикілжің, дүрдараздық көріністерін сынау. Өлеңде ел ішінде жақсы аты шығып, беделі артып бара жатқан адамның басына іс түскен кезде, мұнымен алыстан сыйласып жүрген бастасының бұған қарсы айла-шарғы жасап, жауларымен ауыз жаласатыны, онымен де тұрмай, бұған қайта келіп, «Жауыңнан сыр алғалы әдейі істедім» деп, тағы да алдамақ болатын екіжүзділік әрекеттері шенеледі. Басында дос болғансып жүріп, артынан жауығып кеткен мундай адамның қаскөйлігі өте қауіпті. Ол әлі де досыңмын деп жүріп, жымысқы әрекетін жасай береді. Жұртқа мұны өтірікші, аяр етіп көрсетіп, маңайына ел жуытпайды. Одан әрі ақын «жау жағадан алғанда, өздері иттей тақымдайтын» ағайын адамдардың пасықтық қылықтарын тізбектеп сынайды. Олар үйлерінде отырып ауыздарымен орақ орғандай, қосылып алып, жақсы адамдарын даттағанда да бірауызды. Ал, шынтуайтқа келгенде, шынайы азаматтық пен биік адамгершілік сыналар тұста, жақынын сатып күн көретін жансебіл пұшаймандар. Жағдай өзгеріп, жаңағы қыспаққа түскен адамның алды оңала бастаса, бұл жазғандар осы опасыздық тұрғысында табан тіреп тұра алмай, қайта өзгереді, соның сойылын соғар жанашыры болып шыға келеді. Келемді екі шумақтан тұратын ұзақ өлеңнің екінші бөліміне ақын жалған достық пен азғын ағайындыққа жинақты сипат беріп, оны жеке адамдардың басындағы көптен бүкіл қауым арасына кең тараған жалпылама құбылысқа айналдыра баяндайды, халықтың басыңдағы қырсықты қасірет ретінде суреттейді. Жақсының ығыңда жүргенде жаңағы топас ағайын шетінен күйсіген тасыр, томырық мінезді тентек, пәле іздеген жалақор. Соларды қыздырып, арасынан өз есебін түгендеп жүрген болыс, би, старшындар және бар. «Ел бүлігі Тобықты, көп пысыққа молықты» дейтін ақынның әйгілі сөзі осы елеңде айтылған. Бірақ бүл бір ғана рудың, бір ғана аймақтың дерті емес, сол кездегі бүкіл қазақ қауымының басындағы қырсық. Сондықтан да Абай өлеңнің аяғын: «Нанымы жоқ, анты бар, Ел нұсқасы кетті ғой...» - деген ауыр түйінге апарып тірейді. Шығарма жеке адамға арнап жазылғанымен, оның жинақтаушылық сипаты басым, қоғамдық мәні зор, әлеуметтік әуені күшті. Өлең 8, 7 буыңды жыр үлгісінде жазылған, кейде егіз, кейде шалыс, кейде аралас ұйқаспен қиысып, шумақтың ақырына дейін үдеп отырады. Алғаш 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Басылымдарында текстол. өзгерістер кездеседі. 1945 жылғы жинақта 10-жол «Желіккен жауға кез болса», 34- жол, «Аулаққа шығып бірінің», 87-жол «Еркінді жерде ызақор», 96-жол «Егер күші жетпесе», 162-жол «Сенімсіз болды алашқа» деп алынған. 1933, 1957, 1977 жылғы басылымдарда бүл жолдар Мүрсейіт қолжазбалары мен 1909 жылғы жинаққа сәйкес «Желіккен жауың кез болса», «Аулаққа шығып біріне», «Еркін жерде ызақор», «Егер күші жүрмесе», «Сиымсыз болды алашқа» ретіңде қабылданған. Туынды ағылшын, араб, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, ұйғыр т. б. тілдерге аударылған.

Өлең

Бөтен елде бар болса

Ежеттесің, сыйласың,

Сыбырлас, сырлас көп болған,

Көптен тату қимасың.

Басыңа жұмыс түскен күн

Татулықты бұрынғы

Не қылып ол ойласын?

Ашып берер жауыңа

Өзі көрген қоймасын.

Желіккен жауың кез болса,

Араздығы сөз болса,

«Бәрекелді батыр» деп,

«Мықты боп бара жатыр» деп,

Мақтап-мақтап қоздырар.

Ескі досын көргенде,

Есебі жоқ ант ішіп,

Аруақ, құдай айтысып,

«Сыр алғалы айттым» деп,

«Жауыңды алдап қайттым» деп,

Құдайдан қорықпай, антұрған

Иман жүзін тоздырар.

Келіп-кетіп кеп жүріп,

Мен досыңмын деп жүріп,

Дұспандығын оздырар.

Алдайды деп жауыңа,

Ел тарттырмай баурыңа,

Көрінгенді азғырар.

Кеселді болып бітеді

Жақсыға біткен жақындар.

Жау жағадан алған күн

Өздері иттей тақымдар.

Үйде отырып ескенде,

Бәрі шешен қақылдар.

Аулаққа шығып біріне

Бірі сөзін мақұлдар.

Жау көп болса басыңда,

Бірі қалмас қасыңда,

Жетектесең, табандар.

Далаға шығып, өзіңді

Жаудан бетер жамандар.

Жалбарынып күн көріп,

Жақынын сатып, жөн көріп,

Қалтаң-құлтаң амалдар.

Туысқанға кекшілі

Жас баладан бетер-ді,

Ойлау да жоқ, білу жоқ

Келер менен кетерді.

Жақынға еріп, мал салмай,

Жауды көріп, жан салмай,

Қайдан ғана біледі

Ауыр менен жеңілдің

Арасымен өтерді?

Жолдас аз боп сасқанда,

Әуел сонан есітесің

«Ат үстінен көтерді».

Ауыр жұмыс кез болса,

Араздығы сөз болса,

Араз кісі болғансып,

Сылтау етер бекерді.

Үйренбейді кісіден,

Кіржіңдеп жүріп кекер-ді.

Оңалып егер алдыңыз

Әр жерден-ақ көбейер

Ажарлыңыз, малдыңыз.

Пәленшені ұрам деп,

Түгеншені қырам деп,

Таршылықта қайраңдап,

Кеңшілікте ойрандап,

Көп батырға қалдыңыз.

Егер тілін алсаңыз,

Бірі қалмас кісіден,

Егер тілін алмасаң,

Бықсып шірір ішінен.

Әркімде-ақ бар ғой туысқан,

Қайсысы жауды қуысқан?

Күн жауғанда қойныңда,

Күн ашықта мойныңда,

Арылмас міндет болған соң,

Әркімнің көңлі суысқан.

Жақсыға біткен ағайын

Өз үйіңде кезексіз

Шешен келер сартылдап.

Біреу білер жер келсе,

Сөз таба алмас қалтылдап.

Қалжыңға келер шорқақтау,

Жауға келер қорқақтау,

Еркін жерде ызақор,

Томырық келер тарқылдап.

Әдеппенен тамылжып,

Мінезі тәтті болмайды,

Сасық паңдау келеді,

Қырт мақтаншақ оңбайды,

Кісімсініп жалпылдап.

Біреуге өктем іс қылса,

Өз күшім деп ойлайды.

Егер күші жүрмесе,

Бағанағы жақсының

Қылғаны деп қоймайды.

Жат айбынар ісі жоқ,

Жау айдынар күші жоқ,

Өз еркіне жіберсең,

Еш нәрсеге тоймайды.

Қалжыңы теріс, сөзі ұрыс,

Айтқан сөзге көнбейді,

Өз тентегін көрмейді,

Қазан бұзар бір қырыс.

Сондай кесел туысқан

Қай жерінен болады

Көңілге медеу, ол тыныс?

Жалығуды пәледен

Жұрт ұмытты біржола.

Шыныменен тамам ел

Кете ме екен ит бола?

Ішкені мас, жеген тоқ,

Уайым айтар біреу жоқ,

Тым болмаса болмады

«Бұлт ала, жер шола».

Келелі кеңес жоғалды,

Ел сыбырды қолға алды.

Ел ішінде бітімші

Түгел алып қайтпайды

Сұрай келген бір малды.

Ел жамаған билер жоқ,

Ел қыдырып сандалды.

Астыртын барып жолғасқан,

Ақша беріп жалғасқан,

Ақысын әрең сол алды.

Орыс сыяз қылдырса,

Болыс елін қармайды.

Қу старшын, аш билер

Аз жүрегін жалғайды.

Орыссыз жерде топ болса,

Шақырған кісі бармайды.

Бітім қылып бір кісі

Адал малын алмайды.

Қызығы кеткен ел бағып,

Қисыны кеткен сөз бағып,

Ендігі атқа мінгендер

Күнде ертеңге талмайды.

Бас қосылса арысқа,

Кім шабады намысқа?

Жатқа қарар беті жоқ,

Жалынбай тұрар к... жоқ,

Ісі кетер шалысқа.

Ел бүлігі Тобықты

Көп пысыққа молықты.

Малдының малын көре алмай,

Борышын түгел бере алмай,

Көрінгенге обықты.

Қазақтың малын сапырып,

Көп бәлеге шатылып,

Кесепатқа жолықты.

Өзінен шыққан жақсылар

Түзей алмай зорықты.

Бөтен елдің адамы,

Тынбаған соң арамы,

Көңілі әбден торықты.

Саудагер қашты бұл елден,

Несиесін жия алмай.

Бұралқылар сандалды,

Жуандарға сыя алмай.

Сенімсіз болды алашқа,

Барымтасын тыя алмай.

Нанымы жоқ, анты бар,

Ел нұсқасы кетті ғой,

Елмін деген салты бар.

Әлі күнге уайым

Қылған жан жоқ, ұялмай.