Дарғындар
Дарғындар (дарг. дарган, дарккван; көп. түр. дарганти, дарккванте) — Орталық Дағыстандағы (Ресей) дағыстан халықтарының бірі. Олар Бұйнақ ауданының оңтүстігінде, Левашы ауданында, Гунибс ауданының солтүстік-шығысында, Қарабұтақкент ауданының оңтүстік-батысында, Ақуша, Сергоқала, Дахадай аудандарында, Қайтақ ауданының оңтүстігінде, Агул ауданының солтүстігінде тұрады. 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 589 386 дарғын тұрды. 2020 жылғы халық санағы бойынша - 626 601 адам болды. Оның ішінде Дағыстанда 490 мың адам (2010, халық санағы), Ставрополь өлкесінің шығысында (49,3 мың), Ростов облысында (8,3 мың), Қалмақстанда (7,6 мың), Астрахан облысында (4,2 мың) адам тұрды. Антропологиялық жағынан дарғындар еуропоидтық нәсілдің кавказдық тобына жатады.[1][2]
| дарган, дарккван | |
| Дарғындар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
700 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
626 601 (2020) |
 Қырғызстан |
3 300 |
 Түрікменстан |
2 700 |
 Өзбекстан |
2 400 |
 Украина |
1 500 |
 Әзербайжан |
1 200 |
 Қазақстан |
826 (2013) |
 АҚШ |
161 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі өңдеу
Дарғындар Солтүстік Кавказ тілдер отбасының Нах-Дағыстан тармағына жататын дарғын тілінде сөйлейді. Дарғын тілі көптеген диалектілерден тұрады.
Дарғын әдеби тілі Акушин диалектінің негізінде қолданылады. Халық арасында орыс тілі де кең тараған. 20 ғасырда тілдің жазба тілі екі рет өзгерді. Алдымен дарғындар үшін дәстүрлі араб әліпбиі 1928 жылы латын әліпбиіне, кейін 1938 жылы орыс жазуына ауыстырылды. 1960 жылдары дарғын әліпбиіне Пl пI әрпі қосылды. Бүгінгі күні әліпбиде 46 әріп бар.
Мектептерде оқу бүкілресейлік бағдарлама бойынша дарғын тілінде жүргізіледі. Әдебиет, орыс және шет тілдерінен барлық оқулықтар дарғын тіліне аударылған.[3]
Діні өңдеу
Дарғындар сүнниттік исламды ұстанады, бұл олардың мәдениеті мен дәстүрлерінің негізгі элементтерінің бірі. Олардың пайымдауынша, Дағыстанда ислам діні VII ғасырда көршілес Парсы елінен миссионерлер келген кезде қабылданған. Дегенмен, Дағыстанда сунниттік исламнан басқа шииттік ислам, православие, яһудилік және пұтқа табынушылық сияқты басқа діндер де таралған.[4]
Тарихы өңдеу
Қайтаг пен Зирихгеран (Кубачи) туралы араб авторларының алғашқы дәлелдері 9 ғасырға (6-7 ғасырлардағы оқиғаларға байланысты) жатады.
Дарғындар этнонимі туралы алғаш рет 15 ғасырда айтылған. 14 ғасырда ислам қалыптасты. 19 ғасырдың басында Дарғындардың аумағында Кайтаг уцмиизмі, бірқатар ауылдық қауымдастықтар одақтары (таулы ауылдарда), ішінара тарков шамхализмі болды.
Дағыстан Ресей құрамына кіргеннен кейін (1813 ж.) дарғындар Шәмілдің (1834-59) басшылығымен Дағыстан мен Шешенстанның таулы аймақтарының азаттық күресіне қатысып, 1877 жылғы отаршылдыққа қарсы көтеріліске белсене қатысты. 1921 жылдан бастап, дарғындар Дағыстан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының, 1991 жылдан Дағыстан Республикасының құрамында.[5]
Кәсібі өңдеу
16 ғасырдан бастап үш шаруашылық-мәдени аудан пайда болды:
- 1) төменгі тау етегі (жазықтың бір бөлігімен) – егіншілік (арпа, бидай, тары, жүгері, бұршақ дақылдары) және мал шаруашылығы (ірі қара);
- 2) орта таулы – егістік және мал шаруашылығы (күзде) қой шаруашылығы;
- 3) биік таулы – шалғындық (көктемдік) қой шаруашылығы және егістік шаруашылығы.
Тұрмыстық қолөнер негізінен таулы аймақтарда дамыған, әсіресе жүнді өңдеу (мата, кілем, тоқылған бұйымдар), металл, ағаш, тас, былғары өңдеу. Ең танымалдары, қару-жарақ, Кубачи зергерлік бұйымдары, ауылшаруашылық құралдары, Харбуктан жасалған қару-жарақ, Амузга жүздері, Сулевкенттен жасалған қыш ыдыстар, Хаджалмахи матасы, Сутбук пен Холаядан ойылған тас, ағаш құралдар, Кайтагтан жасалған ыдыс-аяқ, цудахар терісі, Сафян және Губденнің әйелдер аяқ киімі және т. б.[6]
Тұрмыс салты өңдеу
Дарғындардың қоғамдық ұйымының негізін ауылдық қауым – жамағат құрады. Қауымдастықтар ауылдық қоғамдардың одақтарын құрады. Дарғындардың көпшілігі Акуша, Цудахар, Мекеги, Усиша, Ураха, Муга және кейде Сирха қауымдарының одақтарын біріктіретін Акуша конфедерациясының құрамына кірді. Басым отбасы шағын, бірақ 20 ғасырдың басында да бөлінбеген отбасылар болды. Тухумдар – бір атадан тараған әулеттердің рулық топтары сақталған.
Дарғындардың таулы ауылдары негізінен шоғырланған, террасса тәрізді, тау етегінде елді мекен үйлерінің аулалары бар. Ең көне тұрғын үй бір бөлмелі, ортасында ошақ бар. Таудағы тұрғын үйлердің негізгі түрі екі және көп қабатты тегіс шатырлы үйлер, тау етегінде екі қабатты және бір қабатты үйлер бар. Кеңес өкіметі жылдарында жаңа қоғамдық ғимараттар мен кеңірек көшелер, темір және шатырлы төбелері бар үйлер (әдетте екі қабатты, веранда) пайда болды.
Ұлттық киімдері: ерлер-жеңсіз шапан (бурка), жүнін сыртына қаратып қой терісінен тіккен жамылғы тон, киізден және теріден жасалған етік, әйелдерді кең немесе тар балақты шалбар, архалука аталатын көйлек,теріден тігілген аяқ киім киеді. Бастарына күміспен әшекейленген кестелі жамылғы (чухта)тартады.
Ұлттыық тағамдарында ұн, ет пен сүт жиі қолданылады.
Дарғындар фольклоры өте бай. Сондай-ақ, егіншілікке, тұрмыс-тіршілікке, үйленуге байланысты әр-алуан салт-дәстүрін сақтап қалған.[7]
Қазақстандағы даргиндер өңдеу
Даргиндердің алғашқы толқыны 1877 жылғы патшалық Ресейге қарсы көтерілісі жеңілгеннен кейін Солтүстік Қазақстанға жер аударылған. Келесі толқын 1933-34 ж. кулактарды жер аударуға байланысты, үшінші толқыны соғыс жылдары және соғыстан соң, тың игеру кезінде қоныстанған. Қазақстандағы даргиндердің саны - 826 адам (2013).[8]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5633127?ysclid=ls07c9gonw127713996
- ↑ https://nazaccent.ru/nations/dargins/
- ↑ https://travelask.ru/articles/dargintsy-blagochestivyy-i-muzhestvennyy-narod?ysclid=ls0ayyenk1500039635
- ↑ https://genetik.pro/nacionalnosti/dargincy/?ysclid=ls0b0txm66971230941
- ↑ https://travel-journal.ru/ethno/32/635/
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/173
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=DARG
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 161-бет ISBN 978-601-7472-88-7