Датқа - Қоқан және Бұқар хандығы және өмірлік жүйесінде қалыптасқан лауазым. Датқа билік жүйесінде билерден жоғары, сұлтандармен шендес дәреже болып саналған. Тек ханға немесе әмірге ғана бағынышты болған. Датқа - парсы сөзі, дад+хаһ «тілек, әділдік», соттың әділдігін талап етуші деген мағынаны білдіреді.

Қоқан хандығындағы датқа дәрежесін иеленгендер әкімшілік қызметпен қатар, әскери қызмет те атқарған. Датқалар хандық билікке өз ықпалын тигізіп, хан сайлауда, хандықты басқаруда үлкен рөл атқарған. Ферғана өңірінде 1804-1876 жылдары аралығында датқа атағын алған тұлғалар саны 100-ге дейін жеткен. Орыс зерттеушілері датқа дәрежесіндегі адамдарды генералға, генерал-губернатор лауазымына тең дәрежеде санаған. Датқалар ханнан жылына 700 батпан (65,2 кг) астық, 1000 теңге көлемінде ақшалай сыйлық алып отырған. Қоқан хандығына Үйсін, Қаңлы, Қоңырат, Қыпшақ, Кіші жүздің кейбір рулары қараған. Осы қазақ қауымын саяси-әкімшілік тұрғыдан датқалар басқарған. Зерттеуші А.Махаева өз еңбегінде қазақтын Үш жүзінен шыққан датқалардың аттарын атап өтеді. Олар: Ұлы жүзден шыққан датқалар - Шымыр руынан Байзақ Мәмбетұлы, Сіргелі руынан 17 жасында датқа атағын иеленген Батырбек Рысбекұлы. Ошақты руынан - Сапақ Байшуақұлы, Жалайыр руынан - Бекбау, Үйсінен Момынбек, Шанышқылыдан - Молда Қошық, Ұлы жүздің Үштаңбаларын бастаған - Құдайберген. Орта жүз датқалары - Қыпшақтың Малай-Құтылымынан - Тұрғанбай Сіргебайұлы, Қоңыраттан - Қанай, Қоныс, Жайымбай, Тұрысбек, Асқарқожа, Шоқай, Көктіңұлы Сапақ датқа, Саяқ, Құрымбай, Торғай. Алғидан - Қожамұрат. Кіші жүздің Тамасынан ел арасында «Кедей датқа» аталған Айгелді және т.б.

Атақты Мұстафа Шоқайдың атасы Торғай датқа араб және парсы тілдерін жетік меңгерген сауатты адам болған, екі рет қажылыққа да барып қайтқан.

Майлықожа ақын «Датқалардың Петірбор барғаны» атты өлеңінде сол заманда қазақ жерінің оңтүстік өңірінде болған датқалардың атын атайды.

...Әулеті Үйсін Төле - Момынбек датқа, 
Көрмеген жамандықты жеті тегі 
Дулаттың баласы еді дегдар затқа. 
...Датқасы шанышқылының Молда Қошық, 
Қайтпаған ерегісте тәні шошып. 
...Датқасы Әулиеатаның Құдайберген,
Ұлы жүзде үштаңбалы соңына ерген. 
Жүз мың үйлі қырғыздан Бәйтек датқа 
Солармен мүсәпірлі бірге көрген.

Датқалар Ресей отаршылдығына қарсы күрес жүргізіп, мұсылман халықтарының ынтымақты болуып уағыздаған. Жазушы С.Бақбергенов «Алтын құс» атты кітабында Батырбек датқаның генерал Черняев әскеріне қарсы күрескендігін, Ш.Уәлихановты отаршылдардан іргесін аулақ салуға үгіттегендігі туралы жазған. Датқалар ислам дінін насихаттап. мектеп-медреселер аштырған. Егіншілікпен шұғылдануға жағдай жасап, арық-тоған қаздырған.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2