Тама

Тама
Тарақ, әліп, көсеу
Ұраны	Қарабура
Лақап атауы	{{{лақап_атауы}}}
Шығу тегі	{{{шығу_тегі}}}
Жүзі	Кіші жүз
Тайпасы	Жетіру
Бөлімдері	Құрақ Жабал Жөгі Құрақ Есенгелді
Тараулары	Дәулеткелді Аташал Жәнеке
Ақсақалы	{{{ақсақалы}}}
Қыстаулары	{{{қыстаулары}}}
Жайлаулары	{{{жайлаулары}}}
Веб-торабы	{{{торабы}}}

Тама — Кіші жүздің Жетіру бірлестігіне кіреді. Негізгі жері Ақтөбе, Орал облыстары, Ресей Федерациясының Орынбор облысы. Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында және Жамбыл облысының Сарысу ауданында, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданында тамалар шоғырлана орналасқан. Орыс деректемелерінде тама руы туралы алғаш рет 1748 және 1762 жылдарда айтылады. Ол жөнінде А. И. Тевкелевтің тізімінде және П. И. Рычковта, сонымен қатар Ларионовтың рапортында да кездеседі.

Бұл рудың неғұрлым ертеректегі тарихын анықтау үшін, біздің ойымызша, Рашид ад-диннің моңғол тайпаларының ішінде баргубурут бөлімдерінің бірі Енисейдегі қырғыздар арасында мекендеген тума (тумэте) болғаны туралы мағлұматы қызықтырарлық болып табылады. Жорамал ретінде бұл тума - тама руының ата-бабалары болып табылады деп санауға толық мүмкіндік береді. Және де бұл арада мәселе үндестікте болып отырған жоқ, қайта туманың қазіргі қырғыздарда да, наймандар арасында да кездесетіндігінде болып отыр. Қырғыздың сару тайпасы арасында ахынай (ақынай) руы бар, оның тегі қазақтардан шыққан делінеді. Шынына келгенде, қазақтың тама руында да ахынай бөлімшесі бар. Тумалардың әлдебір бөлігінің дербес ру ретінде алшындар құрамына енуі әбден мүмкін.

Тама руының шежіресін қарастыра келгенде, біз онда әліп және жөгі деген екі тармақ бар екенін көреміз. Рудың таңба белгісі: қос әліп (архив деректері, Гродеков, Мейер және басқа деректемелер бойынша). Тамалар таңбасы қазақтың қыпшақ тайпасының таңбасынан еш айырмасы жоқ екенін атап өту керек. Оның үстіне Тама руы ертедегі қыпшақтардың ежелгі жерінде, яғни Оңтүстік Оралда, Жайық және Тобыл өзендерінің жоғарғы ағысында үнемі мекендеп келген.

XIV-XVI ғасырларда батыр Шора бастаған тама тайпасы Дешті-Қыпшақта, Қазан хандығының, Ноғай ордасының саяси өмірінде зор рол атқарды. Осының бәрі тамалардың Дешті-Қышпақпен тығыз байланысын, олардың қыпшақтармен этникалық жағынан туыс екенін көрсетеді. Тама руының ұраны «Қарабура».

Тарихы

Тама руының шықңан тегі тарихи әдебиетте ешқандай корініс таппаған. Орыс деректемелерінде тама руы туралы алғаш рет 1748 және 1762 жылдарда айтылады. Ол жөнінде А. И. Тевкелевтің тізімінде және П. И. Рычковта, сонымен қатар Ларионовтың рапортында да кездеседі.

Рудың неғұрлым ертеректегі тарихын анықтау үшін, Рашид-адиннің моңғол тайпаларының ішінде баргубурут бөлімдерінің бірі Енисейдегі қырғыздар арасында мекендеген тума (тумэте) болғамы туралы мағлұматы қызықтырарлық болып табылады. Жорамал ретінде бұл тума тама руының ата-бабалары болып табылады деп санауға толық мүмкіндік береді. Және де бұл арада мәселе үндестікте болып отырған жоқ, қайта туманың қазіргі қырғыздарда да, наймандар арасында да кездесетіндігінде болып отыр. Қырғыздың сару тайпасы арасында ахынай (ақынай) руы бар, оның тегі қазақтардан шыққан делінеді. Шынына келгенде, қазақтың тама руында да ахынай бөлімшесі бар. Тумалардың әлдебір бөлігінің дербес ру ретінде алшындар құрамына енуі әбден мүмкін.

Тама руының шежіресін қарастыра келгенде, онда есенгелді, жабал және жөгі деген үш тармақ бар екенін көреміз. Рудың таңба белгісі: қос әліп (архив деректері, Гродеков, Мейер және басқа деректемелер бойынша). Тамалар таңбасы қазақтың қыпшақ тайпасының таңбасынан еш айырмасы жоқ екенін атап өту керек. Оның үстіне Тама руы ертедегі қыпшақтардың ежелгі жерінде, яғни Оңтүстік Оралда, Жайық және Тобыл өзендерінің жоғарғы ағысында үнемі мекендеп келген.

XIV-XVI ғасырларда батыр Шора бастаған тама тайпасы Дешті Қыпшақта, Қазақ хандығының, Ноғай ордасының саяси өмірінде зор рол атқарды. Осының бәрі тамалардың Дешті Қышпақпен тығыз байланысын, олардың қыпшақтармен этникалық жағынан туыс екенін көрсетеді. Тама руының ұраны «Қарабура».

Рашид-ад-диннің екі томдық «Жылнамалар тарихы» кітабында Алтай-Саян тауларын мекендеген көне түркі тайпаларының бірі «Тумат» тайпасын, біздің замандағы зерттеушілер Тама тайпасының бастауы деп қарайды. Оның сол жерден бастау алып, кейінгі Қара теңізге дейінгі өңірді жайлаған Тама тайпасының дәл өзі деп қазір ғалымдар мығым сөйлей алады. Ал, башқұрттың белгілі зерттеушісі Р. Г. Кузеев Тамьян-Тума-Тумат руы Алтай-Саяннан жылжи-жылжи VІІ-VІІІ ғасырларда Сырдария, Амудария аңғарларына және Арал бойына қоныстанғанын нақты айтады. Содан кейін барып VІІІ-ІХ ғасырларда Еділ-Жайық бойына келгенін дәлелдеген. Тіпті, ол өзінің салыстыру әдістемесін жасап, ол арқылы моңғолда – Тума, алтайлықтарда – Қаратума, Тумат, тувалықтарда – Тумат, өзбектерде – Тама, Қаратума, қарақалпақта – Тама, қазақта – Тама, қырғыздарда – Қаратума, Ақтума руларының, башқұртта Тамьян, Тама руларының кездесетінін түсіндірген.

Әбіш Кекілбаевтың зерттеуінше шығыстан келіп, Жетісуға қоныстанған Тама мен Табын Үйсіндердің құрамына еніп, Қарахан хандығын құруға атсалысқан. Башқұрттағы Қара Табындар өзінің шежіресін: «Майқы биден Елек би туған. Елек биден Бура /Боғра/ би туды, одан Қара хан туды» дейтінін алға тартып, Тама мен Табынның тарихын осы тұстан іздегенді жөнге балайды. Башқұрттар «Бұрын Жетісуда тұрғанбыз, Тамьян үйсінбіз» деп есептейтіні қоса айтылады. VІ-VІІ ғасырларда Тама мен Қаңлы тайпаларының қатар отырып, шаруашылығы, қарым-қатынасы бір болғандығын екеуінің де «көсеу» таңбалы болғандығымен дәлелдеген ғалымдар да баршылық. Тіпті, олардың бірге Шу өзені бойынан Сыр бойына көшіп, одан әрі башқұрт ұлтын құраған рулардың қатарынан табылғандығымен дәлелдейді. Ал, ХІ ғасырда өмір сүрген Махмұт Қашқари: «Таман – Қашқарды ортасынан ағып жатқан дарияның аты» деп, Тама тайпасы осы тұстан өрбіп шыққан жоқ па екен деген сауалға шоқ тастайтыны бар.

Тұлғалар

1. Ықылас Дүкенұлы Сүттіабыз - Шақа
2. Есет Көкіұлы Аташал - Көкі
3. Боранқұл Көшмағамбетұлы Шағыр - Әлсейіт
4. Шора Нәрікұлы
5. Өмірбай Жүздібайұлы Құрақ
6. Мұрат Ерғалиев
7. Досжан Қожбанұлы Кенжебай - Жылти
8. Ерубай би Жолдыбайұлы дәулеткелді
9. Әбілда Хасенов көзей
10. Балабек Шопанұлы шағыр
11. Барақ Бигелдіұлы Дәулеткелді
12. Бегұлы Көшекұлы Дәулеткелді
13. Құлшыораз Бигелдіұлы Дәулеткелді
14. Көшек Ерубайұлы Дәулеткелді
15. Бақ Назарұлы Дәулеткелді
16. Берік Шаханұлы Дәулеткелді
17. Амангелді Нақыпұлы Сембин Дәулеткелді
18. Тынышбай Жаңабайұлы Рахимов Дәулеткелді
19. Сәуле Стаханшылқызы Жанпейісова Дәулеткелді
20. Болатбек Көрпебайұлы Төлепберген Дәулеткелді
21. Бұзау Жарасұлы Дәулеткелді
22. Баян Байболатұлы Дәулеткелді
23. Ақай Оңғарбайұлы Оңғарбаев Молдас
24. Жанбек Торжанұлы Жабал
25. Қылыш Итемгенұлы Шағыр
26. Сарыбас мерген Шақа
27. Сатыбалды Жәлелұлы Нарымбетов Кенжебай
28. Тәңірберлі Молдабай Аташал
29. Жидебай би Жарылқапұлы Молдас
30. Аяпов Керейдин Жақсылықұлы Молдас
31. Жарылқап би Өтепұлы Молдас
32. Тәңірберді Аяпұлы Молдас
33. Жақсылық Аяпұлы Молдас
34. Аяпов Төреқұл Жақсылықұлы Молдас
35. Ер Бегіс Сүйінішұлы
36. Дулыға Досмахамбетұлы Ақмолда