Елді мекендерді жоспарлау гигиенасы

Елді мекендерді жоспарлау гигиенасы – жоспарлау барысында аймақтың экологиялық, микроклимат жағдайлары, сумен қамтамасыз етілуі, санитарлық-эпидемиялогиялық қауіпсіздігі қарастырылатын коммуналдық гигиена бағыттарының бірі.

Қаланы жоспарлау мен көркейтудің гигиеналық негіздері

Елді мекен орындарын топтау, жобалық құжаттар

Қазақстан Республикасы ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжатына сәйкес қалалардың бөліну топтары:

• Өте ірі (халқы 1 млн адамнан көп);
• Ірі (250 мың адамнан 1 млн-ға дейін);
• Үлкен (100-ден 250 мыңға дейін);
• Орташа (50–100 мың);
• Кіші (50 мыңға дейін).

Ауылды елді мекен орындарының топтары:

• Ірі (халқы 3 мыңнан көп);
• Үлкен (1 мыңнан 3 мыңға дейін);
• Орташа (200-ден 1 мыңға дейін);
• Кіші (200 адамнан аз).

Сақтық санитарлық бақылау елді мекендерді жобалау және құрылысын жүргізудің барлық сатыларында жүргізіледі.

Қаланы жобалау негізгі үш сатыдан тұрады:

• Аудандық жоспарлау сызбасы мен жобасы негізінде қаланың бас жоспары жасалады.
• Қаланың бас жоспары негізінде егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы дайындалады.
• Егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы негізінде құрылыс жобасы дайындалады.

Қаланың жоспарлануы мен құрылысын анықтайтын негізгі құжатқа бас жоспар жатады. Халқының саны 500 мыңнан асатын қалалар үшін жобалау екі сатыда жүргізіледі:

1. Қаланың бас жоспарын техникалық-экономикалық негіздеу (ТЭН).
2. Қаланың бас жоспары.

Кішігірім қалалар үшін бас жоспар бір сатыда қарастырылады, ал техникалық-экономикалық негіздеме (ТЭН) жоспарда бір тарау ретіңде қарастырылады. Өте кіші елді мекендер (халқының саны 50 мың адамға дейін) үшін бас жоспар егжей-тегжейлі жоспарлау жобасымен бірге қарастырылады.

Бас жоспарлардың техникалық-экономикалық негіздеме (ТЭН) сатысы ұтымды тәсілді таңдап алу үшін экономикалық, демографиялық, табиғи, жоспарлау және инженерлік жағдайларды талдау негізінде қарастырылады.

• Бас жоспарлар ТЭН сатысына негізделіп құрастырылады, оның құрамына кіретін материалдар:

1. Бас жоспардың алғашқы үлгісі (эскизы). Мұнда сақталынатын және жобаланатын аумақтар (селитебтік, өнеркәсіптік, транспорттық), барлық магистральдық тораптар, жасыл-желектер, инженерлік жабдықталу қондырғылары сипатталады.
2. Тіректік жоспар, мұнда ТЭН құрастырылған кездегі аумақты функционалды аймаққа бөлу және қазіргі кездегі пайдалану көрсетіледі.
3. Жоспарлы ұйымдастыру жоспарлары (пайдалы кендердің, сайлардың орналасу тереңдігінің шекаралары, санитарлық қорғау аймақтары, су құбырларының күзет аймақтары және т.б.). Бұл кезде үш аумаққа бөлінеді: қала маңындағы, қала маңының шектелген жерінде және қаланың маңына жатпайтын аумақ.
4. Транспорттық магистральдардың сызбалары.
5. Инженерлік қондырғылардың сызбалары (су алу орындары, тазарту қондырғылары, жылу электр стансалары, өткізгіш құбырлар).
6. ТЭН-нің түсініктеме қағазы, мұнда қала құрайтын базаларға, тұрғындардың санының өсуіне, функционалды аймаққа бөлуге және т.б. сипаттама беріледі.

Бас жоспарды толық жасап болғаннан кейін, қалаларды жоспарлау мен салу кезінде дайындалатын жобалау құжаттары:

1. Егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы (ЕЖЖ), қаланың жеке бір бөліктері үшін дайындалып қарастырылады. ЕЖЖ-да бас жоспарда көрсетілген жобалар анықталып айқындалады. ЕЖЖ бас жоспар негізінде тұрғын аудандар, демалыс аймақтары, арнайы ғылыми, оқу, медициналық спорттық және басқа да кешендер үшін дайындалады. ЕЖЖ-на қала жүйесіндегі аудандар сызбалары, қызыл сызық және құрылыс салу үлгілерінің жоспарлары, инженерлік тораптарды ұйымдастыру схемалары, транспорт және жаяу жүргіншілер қозғалысын ұйымдастыру және т.б. кіреді. Келесі жобалау сатысы – құрылыс салу жобасы үшін ЕЖЖ-сы қажет.
2. Құрылыс салу жобасы – ықшам аудандар, кварталдар, тұрғын және қоғамдық ғимараттар топтарының учаскелері, қала құрылыстарының кешендері үшін егжей-тегжейлі жоспарлау жобаларына негізделіп қөрастырылады. Кейбір жағдайда егжей-тегжейлі жоспарлау жобасынсыз, қаланың бас жоспарына негізделіп құрылыс салу жобасын жүргізуге рұқсат етіледі.

Құрылыс салу жобасының құрамына кіретіндер:

• жағдайлық жоспар;
• құрылыс салудың бас жоспары;
• тік (вертикалды) жоспарлаудың сызбалары;
• аумақты көркейту мен көгалдандырудың сызбалары;
• сумен қамтамасыз ету, канализация, нөсерлі жауын канализациясы, жылу тораптарының сызбалары;
• сметалық құжаттар;
• түсініктеме қағаз.

Құрылыс салу жобаларын қарастырған кезде (жоба және жұмысшы құжаттары) типтік жобалар, ал кейде тұрғын және қоғамдық ғимараттардың және қондырғылардың қайтадан пайдаланатын жеке жобалар қолданылады.

1. Қажет болған жағдайда қаланың өндірістік аймағын жоспарлау жобасы дайындалады, яғни бас жоспарға қарағанда едәуір ірі масштабта ұсынылады: өндірістік аймақтың шекаралары, сәулет-жоспарлау шешімдері, селитебті аумақпен байланысы және т.б.

Бас жоспарды жасау кезіндегі санитарлық бақылау

Барлық жобалық құжаттардың ішінде тұрғын мекеннің жоспарлануын және салынуын анықтайтын негізгі жобалық құжатқа бас жоспар жатады.

• Бас жоспарды жасау сатылары (СЭС-ның қатысуымен жүреді):

1. Жобалау үшін тапсырманы құрастыру. Жобалау мекемесімен бірге тапсырыс беруші жүргізеді. Бұл құжатта келтірілетін мәліметтер:

• жобаны қарастыруға арналған негізгі дәлелдер;
• халық саны;
• аумақтың көлемі;
• бастапқы мәліметтердің берілу тәртібі мен мерзімі;
• жобалау құжаттарына келісім беру және бекіту тәртібі.

Санитарлық бақылау органдары жобалау тапсырмасын жасау кезінде және дайындық сатысы кезінде де қатысады. Жалпы тапсырманың құрамына енгізу үшін СЭС санитарлық тапсырма жасайды. Онда көрсетілетін санитарлық қызметтің пікірлері:

• табиғи-климаттық жағдайлар мен қоршаған ортаның санитарлық жағдайын есепке ала отырып, қаланың бағыты мен аумақтык өсу шекараларын ескеру;
• қоршаған ортаны қорғау және сауықтыруға арналған шаралар (өте зиянды нысандарды қаланың сыртына шығару, олардың кәсібін, технологиясын өзгерту, тазарту қондырғыларына және т.б. санитарлық қорғау аймағын ұйымдастыру);
• тұрғын, азаматтық және өнеркөсіптік құрылыстар үшін жер учаскесін таңдап алу;
• сумен қамтамасыз етуді жақсартудың келешегі;
• аумақты канализациялау және қатты қалдықтардан тазарту келешегі;
• емдеу-профилактикалық, мәдени-тұрмыстық және жалпыспорттық мекемелер тораптарының даму келешегі;

2. Жобалаудың екінші сатысына бас жобалау ұйымымен және жұмысқа қатысушылармен бірге жасалынатын жұмыс бағдарламасын жасау жатады. СЭС бұл сатыда қаланың санитарлық жағдайын сипаттау бөлімінде қатысады. Санитарлық бақылау мекемелерінің жұмыс бағдарламасының құрамына кіретін шаралар:

• қала аумағын санитарлық тексеру;
• санитарлық-эпидемиологиялық қызмет мекемелерінде болатын, алдыңғы жылдардағы материалдарды жинау, біріктіру және талдау;
• қоршаған орта жағдайына арнайы зерттеулер жүргізу;
• санитарлық көрсеткіштерді сипаттау және сауықтыру шараларын негіздеу;
• жұмыс көлемі өте үлкен болғандықтан, жобалаушы мекеме СЭСпен және ғылыми-зерттеу институттарымен келісім шарт жүргізеді, бұл кезде барлық мүмкін болатын шығындар ескеріледі;
• "Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру" бөлімі бойынша жұмыс бағдарламасын жасауға қатысу.

3. Жобалаудың үшінші сатысы – қаланың бас жоспарының өзін өңдеп шығару немесе қарастыру. Бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес санитарлық қызмет бұл сатыда қаланың санитарлық сипаттамасын жасайды. Қаланы терең кешенді тексеруге санитарлық дәрігер және әр түрлі кәсіптегі мамандар да қатысады. Нысандарды төлқұжаттаудың біріншілік материалдары, сонымен қатар атмосфераның, судың, жер қыртысының жағдайларына жүргізілген көпжылдық байқаулардың нәтижелері, тұрғындардың аурушаңдығы жөніндегі мөліметтері, тұрғын ғимараттардың, қызмет көрсету мекемелерінің, жалпы демалыс орындарының жағдайы туралы мәліметтері қолданылады.

Санитарлық сипаттама бөлімдері:

• табиғи-климаттық жағдайларды және олардың қала ортасының санитарлық жағдайына әсерін бағалау;
• аумақты функционалды аймақтарға бөлуді бағалау;
• қала бойынша және жекеленген аудандар бойынша атмосфералық ауаның, судың және жер қыртысының санитарлық жағдайларының сипаттамасы;
• сумен қамтамасыз етудің санитарлық жағдайы;
• қаланы санитарлық тазартудың және ағынды суларды тазартудың сипаттамасы;
• тұрғын аудандардың шу тәртібін бағалау;
• тұрғындарға қызмет көрсетуді бағалау (медициналық, мәдени-тұрмыстық және жалпыспорттық).

Бас жоспарлар және егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары, әдетте, өзінің ықшам климаты бар, бұрыннан келе жатқан қалаларға арнап жасалады. Сондықтан тек жергілікті жердің климаттық фонына ғана емес, сонымен қатар климатқа әсер ететін қаланың жер бедерінің, құрылыс жүйелерінің, көгалдануының және басқа факторлардың әсеріне де баға беру қажет. Қаланың аумағында қолайлылық дәрежесі және ықшам климаты бар әр түрлі учаскелерді бөліп көрсету керек.

Құрылыс салу үшін атмосфералық жауын-шашынның ағуы үшін жері сәл ылди және жер бедері қолайлы болып келетін аумақ қолайлы саналады. Аумақтың ылдилығы 0,5 пайыздан кем болса, тігінен жоспарлау жұмысы жүргізілуі қажет. Тұрғын аудандар үшін жергілікті жердің ылдилығы 1-5 пайыз аралығында болуы керек, ал қысқа учаскелерде 10 пайызға дейін рұқсат беріледі. Ылдилық 10-20 пайызға дейін болған ретте бұл аумақтың тұрғын-азаматтық құрылыстар үшін жарамдылығы шектеледі, ал 30 пайыздан жоғары болған кезде мүлдем жарамсыз деп есептеледі. Бірақ ҚР ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжаты бойынша, мұндай үлкен ылдилы аумақты учаскелерді пайдалануға шек қоймайды, себебі аумақты техникалық және инженерлік әзірлеу тиімділігі өте жоғары келеді. Бұл құрылыс үшін қордағы учаске болмаған кезде өте маңызды.

Ылдилығы 12 пайыздан жоғары аумақты жасыл-желектерді отырғызу үшін пайдаланады. Сайлы, өте төмен орналасқан жерлерді, әсіресе саябақтардың аумағында орналасқан жерлерді жасанды суаттарды орналастыру үшін пайдаланады. Бұл кезде грунттардың су өткізгіштігін және грунтты сулардың ластану мүмкіндігін ескерген жөн. Мұндай суаттардың тереңдігі 1,5 метрден аз болмауы, яғни масалардың көбейіп кетуіне жол бермеу керек. Дернәсілдерді шайып кетуі үшін судың ағу жылдамдығы 0,3-0,4 м/сек болуы керек, ал су 3-4 рет алмасуына 100 тәулік қажет.

Жер бедерін инсоляцияны жақсарту үшін қолдануға болады. Мысалы, орталық ендіктерде көлденең жер бетіне қарағанда, ылдилық оңтүстікке қарай 4 пайыз болса, онда қыс мезгіліндегі инсоляция 32 пайыздан жоғары болады, ал 8 пайыз болған кезде 73 пайызға көп болады. Жер бедері желдің тәртібіне, сонымен қатар атмосфералық ауада ластаушылардың таралу жағдайына да әсерін тигізеді.

Ғимараттардың инсоляциясының қолайлылығы үшін жер бедерін пйдалану.

"Атмосфералық ауаның, суаттардың және жер қыртысының санитарлық жағдайы" бөлімі негізгі бөлімдердің бірі болып табылады, сондықтан ерекше ұқыптылықпен дайындалуы қажет. Бұл бөлімнің қорытындылары сауықтыру шараларын дәлелді түрде негіздеулері кажет. Орта нысандары жағдайының санитарлық сипаттамасы "Қоршаған ортаны қорғау және сауықтыру" деген тарауға кіруі қажет, ал оны бас жобалау ұйым мекемесі дайындайды.

Қала аумақты электромагниттік алаңдар мен шу төртібін бағалау бойынша бөлім де санитарлық сипаттамаға кіреді. Ол келесі материалдарға негізделіп жүргізіледі:

• Магистралдар, темір жол, әуежай, өнеркәсіптік нысандар маңындағы шу деңгейі туралы СЭС мәліметтері.
• Жергілікті тұрғындардың шуға қатысты шағымы.
• Шу тәртібін есептеу және шу деңгейін болжау. Жобалау мекемесі қаланы немесе бұл тұрғыда оның едәуір қауіпті жекелеген учаскелерін шу картасымен қамтамасыз етуі қажет.

Қаланы санитарлық бағалау үшін сумен қамтамасыз ету, канализация және ағынды суларды тазарту жағдайларының да маңызы өте зор. Бұл бөлімде суды тұтыну, судың сапасы мен шығу көздері, тораптары, оларды тазарту тиімділігі туралы мәліметтер көрсетіледі, сондай-ақ сумен қамтамасыз етудің дамуын болжау туралы мәліметтер де беріледі.

Қаланы қатты тұрмыстық қалдықтардан санитарлық тазарту (жинау, шығарып тастау және залалсыздандыру жүйелері, қалдықтарды тастайтын жерлердің, полигоңдардың, көметін далалық жерлердің және т.б. сипаттамасы) туралы мәселелер жеке бөлімде қарастырылады. Сонымен қатар аумақты санитарлық тазартудың даму келешегі де бағаланады. Қызмет көрсету тораптарының жағдайы мекемелердің саны мен олардың сыйымдылығы туралы, қалада немесе жеке аудандарда олардың біркелкі орналасуы мен жағдайлары туралы мөліметтерге негізделіп бағаланады.

Санитарлық сипаттамаға қала тұрғындарының аурушаңдығының толық және жеке бас топтары бойынша талдау туралы бөлімі да кіруі қажет. Бұл мәселелер туралы мәліметтер денсаулық сақтау мекемелерінің статистикалық бөлімдерінен, ғылыми-зерттеу институттарының және жоғары оқу орындарының салалық кафедраларынан алынады. Мүмкіндігінше, тұрғындардың аурушаңдығының қоршаған ортаның қолайсыз факторларына байланыстылығы туралы мәліметтер де болуы керек.

Қаланың санитарлық сипаттамасының соңында осы қүжатта берілген барлық мөліметтерге негізделіп, СЭС ұсынған сауықтыру шараларының тізімі беріледі.

Қаланың бас жоспарын қарастыру кезіндегі санитарлық бақылау

1. Бас жобалаушы мекеме қалалық СЭС-ке жобаның түсініктеме қағазы мен графикалық материалдарын міндетті түрде әкеліп берулері керек, олардың тізімі:

• жер алаңын тандап алу тәсілдері мен жақын орналасқан ауданның сызбасы;
• тіректік жоспар;
• жоспарлаушы шектеулердің жоспар-сызбасы;
• бас жоспар (негізгі сызба);
• сумен қамтамасыз ету және канализация сызбасы;
• бірінші кезектегі тұрғын құрылыстардың сызбасы;
• қала маңындағы аумақтардың жобасы;
• табиғи жағдайлардың карталары;
• инженерлік қондырғылардың жоспарлары.

Егер материалдар толық болмаса, онда жобаны қарастыруға қабылдамайды. Жобаны қарастыруды СЭС-тың коммуналдық бөлімінің дәрігері жүргізеді, сонымен қатар міндетті түрде басқа бөлімдердің мамандары және инженерлер қатысады.

2. Қаланың бас жоспарын қарастырудың негізі ретінде санитарлық тапсырма және қалалық СЭС алдын-ала дайындаған шаралар тізімі көрсетілген санитарлық сипаттама, сондай-ақ аудандық жоспарлау сызбасының жобаға сәйкестігі және таралып орналасу сызбасы (аумақ мөлшері, кәсіпорын тізімі, қала маңындағы аймақ) алынады.

3. Бас жоспарды қарастыруды "Қаланың экономикалық қоры", "Қаланың қала құрушы қоры", "Өндірістік" бөлімдерінен бастайды. Түсініктеме қағаздың құрамына еңбектік балансқа негізделіп құрастырылған, жобаланған қаланың тұрғындар саны туралы мәліметтер кіреді. Осыларға сәйкес барлық тұрғындар шартты түрде 3 негізгі топқа бөлінеді:

• Тұрғындардың қала құрушы тобы (қала құрушы мәні бар мекемелер мен кәсіпорындарда жұмыс істейтін адамдар). Құрылыстың алғашқы кезегінде бұл топтың үлес салмағы 33-38 % болады, ал болашақта – 25-35 %-ға дейін жетеді. Едәуір жоғарғы көрсеткіштер кіші қалаларға сәйкес, төмен көрсеткіштер үлкен және ірі қалаларға сәйкес келеді.
• Тұрғындардың қызмет көрсету тобы (коммуналдық шаруашылық, сауда, қоғамдық тамақтану, білім беру, денсаулық сақтау, мәдени-тұрмыстық мекемелерде жұмыс істейтін адамдар). Оның меншікті салмағы: ірі қалалар үшін – 23-26 %, орташа және кіші қалалар үшін – 19-22 %.
• Тұрғындардың жұмыс істемейтін тобы (балалар, қарт адамдар, мүгедектер). Бұл топтың үлес салмағы – 46-48 %.

Қаланы құруға және оның өсуіне тікелей әсер ететін негізгі факторлар – қала құрушы факторлар деп аталады. Бұларға қаланың пайда болуына себеп болған кәсіпорындар, жергілікті маңызы бар әкімшілік және ғылыми мекемелер, республикалық маңызы бар шипажайлар, демалыс орындары және т.б. жатады. Мекемелердің тораптарын жоспарлау үшін (балалар, ағарту, денсаулық сақтау) тұрғындар жасының құрылымын білу қажет. Оны анықтау мәліметтері: 3 жасқа дейінгі тұрғындардың барлық санының 5 %; 61 және одан үлкен – 17 %.

4. Көрсетілген тарауларды қарастырған кезде көңіл аударатын мәселелер:

• қала дамуының бағыты және қоры;
• бас жоспар деңгейінде қаланың дамуын реттеу;
• өнеркәсіптік нысандарды сақтап қалу немесе қала сыртына шығарудың мақсатқа сәйкестігі;
• тұрғын қорына мұқтаждылықты дұрыс есептеу.

5. "Табиғи-климаттық жағдай" бөлімінде санитарлық дәрігер қаланың санитарлық сипаттамасы туралы материалдардың толық пайдаланғандығын тексереді, сонымен қатар құрылыс салу мен көркейтудің әсерінен микроклиматтың болжамды өзгеруін тексереді. Бұл бөлімде міндетті түрде грунттық сулардың деңгейі туралы гидрогеологиялық мәліметтер, ашық суаттардың сипаттамасы, ағынды сулардың қуаттылығы және т.б. мәліметтер болуға тиіс. 6. Санитарлық дәрігер бас жоспарда ұсынылған қаланың аумағын функционалды аймаққа бөлудің дұрыстығын бағалауы қажет. ҚР ҚНжЕ 3.01-01-2002 "Қала құрылысы. Қалалық және ауылдық мекендерді жоспарлау және құрылыстарын салу" құжатына сәйкес қала аумағының топтары: селитебтік, өндірістік және ландшафты-рекреациялық. Мұндай болу функционалды пайдалану артықшылығына байланысты, сонымен қатар селитебтік аумақта өнеркәсіптік нысандардың да орналасуы мүмкін. Бұл аумақ аралықтарында бірнеше функционалды аймақтар орналасады: тұрғын құрылыстар, қоғамдық орталықтар, өнеркәсіптік, ғылыми, коммуналдық-қоймалық, сыртқы көлік, жалпы демалыс аймақтары.

Қаланы функционалды аумақтарға бөлу: 1 – селитебті аумақ; 2 – өндірістік аумақ; 3 – сыртқы транспорт аумағы; 4 – коммуналды-коймалық аумақ; 5 – ландшафты-рекреациялық аумақ; 6 – санитарлы қорғаныс аумағы; 7 – резервтік аумақ.

Селитебті аумақ – бұл жерде тұрғын қоры, қоғамдық ғимараттар мен құрылымдар, ғылыми-зерттеу институттары мен олардың кешендері, көшелер, алаңдар, саябақтар, бульварлар, бақшалар орналасады. Бұл аумақта санитарлық-қорғау аймағын қажет етпейтін өнеркәсіптік және коммуналдық нысандарды орналастыруға рұқсат беріледі.

1000 адамға шаққанда селитебтік аумақтың алдын-ала қажеттілік шамасы:

• тұрғын құрылыстардың салынуы 3 қабатқа дейін болатын кезде – 10 га, ал жер учаскесімен бірге – 20 га;
• 4-тен 8 қабатқа дейін – 8 га;
• 9 қабат және одан да жоғары болғанда – 7 га.

Тұрғын құрылыс аймақтарында қазіргі кезде екі негізгі элементті бөледі: ықшам аудан және тұрғын аудан.

Ықшам аудан – жер көлемі 10-нан 60 га-ға дейін, бірақ 80 га-дан аспайтын, магистралды көшелер бөліп өтпейтін тұрғын қүрылыстың элементі болып табылады. Күнделікті тұтынатын сауда-тұрмыстық нысандардың қызмет көрсету радиусы 500 м-ден аспайды, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің радиусы – 300 м, мектептерге дейінгі қашықтық 750 м (бастауыш мектептерге дейінгі қашықтық – 500 м). Ықшам аудандардың шекарасы магистралды және тұрғын көшелер болып табылады.

Тұрғын аудан – жер көлемі 80-нен 250 га-ға дейін құрылымды элемент, қызмет көрсету нысандарының радиусы 1500 м-ден аспаулары керек. Кіші қалаларда барлық селитебті аумақ, әдетте, тұрғын аудан болып саналады. Үлкен қалаларда бірнеше ықшам аудандар тұрғын ауданды құрайды. Бір ықшам аудан аралығында тұрғындар мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудің барлық түрімен қамтамасыз етілулері қажет.

Жоспарлаудың негізгі гигиеналық көрсеткіштері:

• Брутто бойынша тұрғын қордың тығыздығы – 1 га аумаққа келетін тұрғын жер алаңының шаршы метрінің саны. Ықшам аудандарда бұл көрсеткіштер тұрғын аудандарға қарғанда жоғары болады, бірақ ол көбінесе ғимараттардың қабатына және жергілікті жердің ендігіне байланысты. Осы факторларға байланысты 1 га аумаққа тұрғын қордың максималды тығыздығы – 2400 ден 7600 шаршы м аралығында.
• Брутто бойынша тұрғындардың тығыздығы, бұл – 1 га аумаққа келетін тұрғындардың саны. Жалпы қала бойынша бұл көрсеткіш 1 га аумақта 220 адамнан, ықшам аудандарда – 450, ал сейсмикалық аудандарда 300 адамнан аспауы керек. Бірақ санитарлық ережеде бұл көрсеткіштер тұрғын үймен қамтамасыз ету есебі бойынша 1 адамға шаққанда 18 шаршы метрден келетіндігі келтірілген. Басқа аймақтық нормативтерде тұрғын үймен қамтамасыз етуде тиісінше тұрғындардың тығыздық көрсеткіштері де сәйкес өзгереді.

Өндірістік аумақ – өнерәсіптік кәсіпорындарды және олармен байланысы бар нысандарды, яғни тәжірибелі өндіріс орны мен ғылыми мекеме, коммуналдық-қоймалық нысандарды және басқа да нысандарды орналастыруға арналған. Осыған сәйкес функционалдық аймақтар: өнеркәсіптік, ғылыми, ғылыми-өндірістік және коммуналдық-қоймалық нысандар және т.б. Өнеркәсіптік аймақ тұрғын аудандармен тиімді байланыста болуы қажет. Тағам өнеркәсібі кәсіпорындарын коммуналдық-қоймалық аймақта орналастыру керек. Мұнда темір жол бекеттерін де орналастырған жөн. Тұрғын құрылыс аудандары темір жолдардан ені 100 м болатын санитарлық-қорғаныс аймағымен бөлінуі қажет, ал егер темір жол сайлы жерде орналасса 50 м жеткілікті болып табылады. Бұл аймақта автомобиль жолдарын, гараждарды, қоймаларды орналастыруға рұқсат етіледі. Санитарлық-қорғаныс аймағы алаңының 50 пайызы көгалдандырылған болуы қажет.

Ландшафты-рекреациялық аумақ – аумақ құрамына қалалық ормандар, орман парктер, орман-қорғау аймақтары, суаттар, ауыл шаруашылық және басқа да дақылдарды өсіру үшін пайдаланатын жерлер және т.б. кіреді. Қаланың аумағын көгалдандырудың үлес салмағы 40 пайыздан, ал тұрғын аудандардың шекараларында 25 пайыздан кем болмаулары керек.

Бұл тарауларды қарастырған кезде санитарлық дәрігер қаладағы тұрғын, өнеркәсіптік және коммуналдық-қоймалық аймақтардың өзара дұрыс орналасуына, сонымен қатар сол аумақтардың өсу мүмкіндігіне, санитарлық-қорғаныс аймақтарының болуына, тағам өнеркәсібі кәсіпорындарында және шаруашылық қоймаларының орналасуына (улы және жағымсыз иісті заттардың шығу көздерінен алыс орналасуы) баға беруі қажет. Қажетті санитарлық-қорғаныс аймағын ұйымдастыру мүмкін болмайтын кәсіпорындар үшін олардың қаланың сыртына шығарылатын нысандардың тізімінде бар немесе жоқтығын тексеру керек.

7. "Мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету" тарауында тексерілуге қажетті жағдайлар:

• бірқатар нысандарды сақтап қалудың дұрыстығын;
• олардың тұрғындардың демографиялық құрамына сәйкестігін және сыйымдылығын;
• қызмет көрсету радиусын;
• жер алаңының жеткіліктілігін және т.б.

Қызмет көрсету жүйесінің құрамына халық ағарту, денсаулық сақтау, дене шынықтыру, мәдениет, көркем-өнер, сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, байланыс, коммуналдық шаруашылық және т.б. мекемелер кіреді. Сақталу нормативтері:

• балалардың мектепке дейінгі мекемелермен қамтамасыз етілуі 85 пайыздан кем болмауы қажет; ал демографиялық мәліметтер болмаған кезде – 1000 адамға 180 орыннан келеді.
• балалардың 100 пайызы толық емес орта біліммен (І-ІХ сыныптар) қамтамасыз етілулері керек, орта біліммен (Х-ХІ сыныптар) – 75 %, ал демографиялық мәліметтер болмаған кезде – 1000 адамға 180 орын.
• спорт залдары 1000 адамға шаққанда 60-80 шаршы м, жабық және ашық бассейндер 20-25 шаршы м; клубтарда 6 шаршы м, кинотеатрларда – 25-35 орын, театрларда – 5-8 орын болулары қажет.
• дүкендердің сауда алаңдары 1000 адамға шаққанда 280 шаршы м-дан кем болмаулары керек, оның ішінде шаруашылық дүкендерінде – 180 шаршы м, қоғамдық тамақтану кәсіпорындарында – 40 орын, моншаларда 5 орын болу қажет.

8. Жобаға сараптама жүргізген кезде құрылыс салу жүйесіне де көңіл аудару керек. Құрылыс жүйелерінің бөлінуі:

• периметрлік құрылыс – төрт бұрыштың төрт жағы бойынша (тұйықталып жабылған тік бұрыш) бойлай ғимараттардың орналасуы. Олар тұтас немесе үзілісті болуы мүмкін. Бұл жүйенің кемшілігіне кварталдың нашар желдетілуі және бағытталуының (инсоляция) нашарлығы (дұрыс бағытталмауы) жатады.
• тізбекті құрылыс – ғимараттар бір-біріне параллель орналасады. Ғимараттың осьтік бағытталуы өзіндік болып табылады, яғни инсоляция және желдетілу жағдайына байланысты.
• топтық құрылыс – ықшам аудан немесе квартал аумағында бірнеше үйлер тобының бірігуі.
• еркін құрылыс – ғимараттар сәулеттілік жағынан айқындылық, сондай-ақ инсоляция, аэрация, шудан қорғау интервалында еркін орналасады.
• біріктірілген құрылыс – әр түрлі жүйелер элементтерінің бірігуі.

9. Бас жоспардың маңызды бөлімінің біріне қала ішіндегі және қала сыртындағы транспортты ұйымдастыру жатады. Тұрғын аумақты атмосфералық ауаның ластануынан және шудан қорғауды қамтамасыз ету үшін қарастырылған шаралардың қандай деңгейде екендігін анықтау қажет. Транспорттық торап қала тұрғындарының қажеттілігіне сәйкес болуы тиіс. Қала аумағының көгалдаңдырылуына едәуір көңіл бөлу қажет, яғни ол ықшам климатты жақсартады, атмосфераның ластануын және шу деңгейін төмендетеді.

Қалада көк-жасыл желектердің тобы:

• жалпы мақсатта пайдаланатын топ – мәдениет және демалыс саябақтары мен бақтары, қалалық саябақтар, орман саябақтары, скверлер және бульварлар;
• шектеп пайдаланатын топ – мектепке дейінгі балалар мекемелері, мектептер, жоғары оқу орындары, клубтар, ғылыми-зерттеу институттары, емдеу профилактикалық мекемелері және тұрғын үйлер айналасындағы көк-жасыл желектер;
• арнайы мақсатта пайдаланатын топ – санитарлық-қорғаныс және су қорғау аймақтарында, автомобиль және темір жол тораптары бойында отырғызылған көк-жасыл желектер.

Жалпы мақсатта пайдаланатын көгалдандырылған аумақтың ауданы үлкен қалаларда 1 адамға шаққанда 10 м²-дан, орташа қалаларда 7 м²-дан, кіші қалаларда – 8 м²-дан кем болмауы қажет. Ағаштар бағанасы мен трамвай жолынан ағаш бағанасына дейінгі қашықтық 5 м-ден, ал бұталарға дейінгі қашықтық 1,5 м-ден кем болмау қажет. Егер ағаш басының диаметрі 5 м-ден жоғары болатын болса, арақашықтық та ұлғаюы қажет.

Учаске аумақтарының көгалдандыру аудандарының көрсеткіштері:

• қалалық саяжайлар үшін – 15 га;
• жоспарланған саяжайлардың аудандары үшін – 10 га;
• тұрғын аудандардың бақтары үшін – 3 га;
• скверлер үшін – 0,5 га.

Көгалдандырылған учаскелердің жалпы аумақтық балансы 70 пайыздан кем болмауға тиіс.

10. "Қаланы сумен қамтамасыз ету" бөлімін қарастырған кезде, міндетті түрде тексерілуі қажет жағдайлар:

• ҚР ҚНжЕ 4.01-02-2001 "Сумен жабдықтау. Сыртқы тораптар мен ғимараттар" құжатын пайдалана отырып, тұрғындардың жобалық санын есепке алғанда ауыз су, өнеркәсіптік және шаруашылықтық қажеттілік үшін қажетті су мөлшерін есептелуі;
• бұрыннан бар су көздеріне гидрогеологиялық және санитарлық сипаттама және жаңадан су көздерін таңдауды негіздеу;
• сумен қамтамасыз ету көздеріне және су құбыры қондырғыларына санитарлық қорғау аймығын ұйымдастыру жағдайы.

11. "Қаланың канализациясы" бөлімінде міндетті түрде тексерілуі қажет жағдайлар:

• селитебтік аумақтың, өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындардың барлық нысандарының бір жүйеге қосылуы;
• тораптардың және тазарту қондырғыларының даму сатылары бойынша;
• санитарлық бақылау орындарымен алдын-ала келісілген, тазартылған ағынды сулардың суаттарға құю орындары;
• ағынды суларды суаттарға құюда санитарлық ережелерге сәйкестігі;
• тазарту қондырғыларының санитарлық-қорғаныс аймақтарын;
• қаланың канализацияланбаған аудандарынан шығатын сұйық қалдықтарды алып кету жүйесі, арнайы автокөліктердің болуын, құю стансаларының орналасуын.

12. "Қаланы санитарлық тазарту" бөлімінде міндетті түрде дұрыстығын тексеру:

• қалдықтардың мөлшерін есептеу;
• қалдықтарды жинау, сақтау және алып кету жүйелері;
• қалдықтарды залалсыздандыру және пайдаланудағы таңдалған әдістер.

13. Санитарлық дәрігер түсініктеме қағаз бен схема материалдарын қарастырғаннан кейін, "Қаланың бас жоспарының негізгі жағдайлары" бөлімінде танысады. Онда қала тұрғындарының тұрмыстық және демалуда қолайлы жағдайларды қалыптастыру жөніндегі барлық бірінші кезекті шаралар көрсетіледі.

14. Қарастырылған шешімдер "Санитарлық сипаттама" бөліміндегі ұсыныстарға сәйкес келетін болса да, жобаға шартты түрде келісім беруге рұқсат етілмейді, мәселелер санитарлық-техникалық кеңес мәжілісінде талқылануы тиіс.

15. Жобаға терең түрде гигиеналық баға берілгеннен кейін санитарлық дәрігер "Құрылыс жобасы бойынша қорытынды" жасайды, оған қаланың, облыстың, ауданның бас санитарлық дөрігерлері қол қояды. Бұл тұста коммуналдық гигиена бойынша санитарлық дәрігер басқа мамандықтағы гигиена қызметкерлерін жұмысқа қосуы мүмкін.

Жобаны қарау және қорытынды жазу уақыты 14 күннен аспауға тиіс:

• қорытындыда жобаның қысқаша мазмұны, сондай-ақ оның оң және теріс жақтары көрсетіледі;
• ұсынылған барлық материалдар толық беріледі, жобаны қабылдау мерзімі және қорытынды беру уақыты көрсетіледі;
• СЭС-тің оң қорытындысы бас жобалық ұйымға беріледі;
• мемлекеттік санитарлық бақылау мекемелерімен келісілгеннен кейін жобаны қалалық, облыстық әкімшілік және Үкімет бекітеді;
• бекітілген тәртіпті бұзған жағдайда және жобаға келісім беруден бас тартқан ретте жобаны қараған СЭС жоғары санитарлық бақылау өкілдігіне мәлімдеме жасауы қажет.

Елді мекендер орындарын жоспарлау жобасын іске асыруға санитарлық бақылау

1. Бас жоспардың бекітілген жобасы қаланың негізгі құрылыс құжаты болып табылады, оны барлық ұйымдар мен ведомстволар басшылыққа алуға тиіс. Оның негізінде егжей-тегжейлі жоспарлау жобасы, әрі қарай құрылыс салу жобасы жасалады.

2. Сақтық санитарлық бақылау жүргізіледі, санитарлық-эпидемиологиялық қызмет бас жоспардың жүзеге асырылуының барлық сатыларында қатаң түрде орындалуын талап ету қажет:

• бірінші кезектегі құрылыстарды орналастыру;
• тұрғын және өнеркәсіптік аймақтардың егжей-тегжейлі жоспарлау жобалары;
• ықшам аудандар және тұрғын аудандарды салу жобалары;
• көгалдандыру және сыртқы жайластыру схемалары және т.б.

Көрсетілген барлық жобалық материалдар санитарлық бақылау мекемелерімен міндетті түрде келісілуі қажет. Кез-келген аталған құжаттың түсініктеме қағазында бас жоспармен сәйкестігі көрсетілуі қажет, яғни санитарлық дәрігер бұған бірінші кезекте көңіл бөлуі тиіс.

3. Бас жоспарды іске асыруға бақылау кезінде ғимараттың құрылысын бастамастан бұрын ерекше көңіл бөлетін мәселелер:

• аумақтың уақытқа сәйкес инженерлік дайындығы;
• су құбыры және канализациялық тораптардың құрылысы;
• елді мекен орындарының көшелік тораптары;
• тазарту қондырғыларының сәйкестігі.

4. Мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету нысандарының құрылысы тұрғын ғимараттарды пайдалануға беруден бұрын аяқталуы қажет.

5. Бас жоспардың жүзеге асырылуын тексеруді санитарлық-эпидемиологиялық қызмет кемінде жылына 1 рет жүргізеді. Бас жоспардан едәуір ауытқу болғандығын анықтаған кезде мәселе әкімшілікке талқылануға жіберіледі. Талқыланған мәселенің көшірмесі санитарлық бақылаудың жоғарғы тұрған мекемелеріне жіберіледі.

6. Бас жоспардан ауытқу негізделген болуға тиіс (көлемі, мерзімі, аумақ шекаралары) және СЭС-ке қарау үшін ұсынылуы қажет. Егер олар санитарлық жағдайды нашарлататын болса, алдын-алу шаралары жасалып, қаралуға тиіс.

7. "Мемлекетттік санитарлық бақылау туралы қаулыға" сәйкес, бас жоспардың және гигиеналық талаптар бұзылған нысандардың қүрылысы санитарлық бақылау мекемелерінің келісімімен тоқтатылып, жауапқа тартылуы мүмкін.

8. Бас жоспарда көзделген кез-келген мақсатқа пайдалануға жер учаскесін таңдау кезінде СЭС жобалаушы ұйымнан мұндай шешімді негіздеуді және санитарлық қауіпсіздігіне жауап беруін талап етуге тиіс.

Ауылдық елді мекендерді жоспарлау гигиенасы

Ауылдық елді мекендерге тұрғындары тікелей ауыл шаруашылығымен айналысатын елді мекендер жатады. Халықтың жобадағы санына байланысты ауылдық елді мекендер топтарының бөлінуі:

• кіші (200 адамға дейін);
• орташа (200-ден 1000 адамға дейін);
• үлкен (1000-нан 3000 адамға дейін);
• ірі (3000-нан 5000 адамға дейін).

Ауылдық елді мекендер аумағында аудандық орталық және жекелеген өндірістік учаскелер болады. Соңғы жалдары ауыл шаруашылығының өндірістік негізге көшуіне байланысты ірі мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және аграрлық-өндірістік кешендері бар ауылдық елді мекендер дамуда.

Ауылдық елді мекендерді жоспарлауда оларға тән ерекшеліктерді ескере отырып, қала құрылысын жүргізудегі принциптер мен санитарлық талаптар сақталады. Ауылдық елді мекендерді жоспарлау және оны көркейту оның түріне емес, өндірістік базаның ерекшелігіне, атап айтқанда, өндірістік аймақтың сипатына байланысты. Пайдалану мақсатына байланысты қондырғылар топтары өндірістік кешендерге біріктіріледі. Мысалы, мал шаруашылығы, құс шаруашылығы, дәнді, мал азығы, жөндеу-механикалық, ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу жөніндегі, сондай-ақ құрылыс және қойма кешендері және т.б.

Бірқатар жағдайларда ауылдық елді мекендерде арнайы ғимараттары мен құрылымдары бар өндірістік аймақтар болады. Олардың кейбіреулері гигиеналық талаптарға сәйкес ауылдың сыртында орналастырылуы мүмкін. Елді мекеннің өндірістік аймақтарының жекелеген учаскелеріне санитарлық-қорғаныс аймағының мөлшері 300 м-ден аспайтын кесіпорындар орналастырылады. Ал өңдірістік аймақтың өзі темір және автомобиль жолдарымен оқшауланған учаскелерге бөлінбеуі керек. Коммуникациямен қамтамасыз ету үшін электрлік жолмен берілетін байланыс тораптары және жергілікті мақсаттағы тораптар ауыл шараушылығы егістіктерінің, жолдар бойымен, орман жолақтарының және трассалар бойымен жүргізілуі тиіс.

Өндірістік аймаққа қойылатын санитарлық-гигиеналық талаптар, тек аумақта ғана емес, сондай-ақ оның сыртында да қолайлы жағдайдың болуын көздейді. Сондықтан ауыл шаруашылығы нысандары мен басқа да ғимараттар мен құрылымдардың ара қашықтығы жоспарлауға қойылатын талаптар мен нормалар бойынша шекті рұқсат етілген деңгейде болуы керек. Сондай-ақ, өндірістік және селитебті аймақтар арасындағы арақашықтықты белгілеу, аумақты көркейту, қатты қалдықтар мен ағынды суларды жинау, залалсыздандыру және алып кетуді қамтамасыз ету көзделінеді.

Аумақта өндірістік кешендерді орналастырғанда олар қоршаған табиғи орта жағдайына және халық өмірі жағдайына қолайсыз әсерін тигізбеуі қажет. Ол үшін ауыл шаруашылығы өндірістік нысандарының егжей-тегжейлі гигиеналық сипаттамасы болуы тиіс. Атмосфералық ауаның, судың, топырақтың ластануы туралы талдаулардың нәтижелері қолданылады, сол аймақта тұратын халық арасында сауалнама жүргізіледі. Ауылды елді мекендердің қоршаған ортасының ластануына ірі мал шаруашылығы кешендерінің қалдықтары үлкен әсер етеді. Олар атмосфералық ауаның, табиғи сулардың, жер қыртысы және өсімдік жабынының ластануының басты көзі болып табылады. Осы уақытқа дейін бұл нысандардың тастамаларын тазартудың тиімді әдістері және иісінің таралуымен күресу шаралары болған жоқ. Бұл жағдайда қоршаған ортаның биологиялық ластануының елеулі мәні бар.

Өндірістік мал шаруашылығы кешендері. Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы кешендерінің саны мен қуатының артуы шектелген аумақтарда патогенді микроорганизмдермен инфицирленген қидың көп мөлшерде жиналуына алып келеді. Жалпы алып қарағанда, қазіргі уақытта өндірістік мал шаруашылығы қалдықтарының көлемі коммуналды қалдықтарға қарағаңда едәуір жоғары. Қоршаған ортаның бактериалды ластану қарқындылығы адам денсаулығына тигізетін қауіптілігі жағынан зияндылығы ең жоғары қауіптілік класына жататын кәсіпорынмен тепе-тең. Бірқатар жағдайларда оларға өте жоғары талаптар қойылады. Осы кешендер төңірегіндегі жер қыртысы 100 пайыз жағдайда 25 см тереңдікте өте ластанған болып кездеседі, ағынды суларымен суғарылатын алаңдарда салмонеллалар 50 см тереңдікке дейін енеді және өзінің тіршілік қабілетін 2 жыл бойына сақтайды. Жер беті суларында салмонеллалар тіршілік қабілетін 4 айға дейін сақтайды.

Адам үшін инфекцияның негізгі көзі ауылшаруашылық малдары: ірі қара, шошқа, қой. Соңғы жылдары бұл үрдіске үй құстары, әсіресе тауықтар қосылды.

10 мың басқа арналған шошқа өсіретін кешен атмосфераға 1 сағатта 80 млрд-тан көп микроб шығарады. Ірі шошқа бағатын орындардан 400 м қашықтықта ауаның 1 м³ көлемінде патогенді аралас микроорганизмдер жалпы 4000, ал мал шаруашылығы кешенінен 1 км қашықтықта 1000-нан аса микроорганизмдер болады. Жер беті және жер асты сулары үшін ірі кешендердің қалдықтары өте қауіпті. Шошқа кешендерінің сұйық қалдықтары, қуатты тазарту қондырғыларына қарамастан суаттарды 30 км қашықтықта ластап қана қоймай, ондағы табиғи өзін-өзі тазарту үрдістерінің бұзылуына алып келеді. Суда еріген оттегінің мөлшері төмендейді, түсі қоңыр тартып, шіріген иіс шығады, оттегіні биохимиялық тұтыну көрсеткіші артады. Уақыт өте келе суат ағынды су шұңқырына айналады. Мал шаруашылығы кешендері көптеп іске қосылуына байланысты нысандар ортасында микроорганизмдер жинала береді, себебі табиғаттың қалдықтардан өзін-өзі тазарту мүмкіншілігі шектеулі.

Бүгінгі күні қоршаған ортаны мал шаруашылығы қалдықтарынан қорғау маңызды мәселелердің бірі. Бұл қиды сумен шаю әдісімен шығарудың әсерінен асқынып отыр, себебі бұл жағдайда ағындардың бастапқы көлемі 3 есе ұлғаяды. Егер қатты фракцияларды қи сақтағыштарда ұзақ уақыт (12 ай) сақтауға болса, ал сұйық қи үшін ол тиімсіз. Біріншіден, бұл кезде толық залалсыздандыру болмайды, екіншіден, қи сақтағыштан сұйық ағып өтіп қоршаған ортаны ластайды. Сұйық қиды толық биологиялық тазартудан өткізу үшін аэротенктер мен екінші рет тұндырғыштар ұсынылады. Тәжірибе жүзінде, әдетте, осы сияқты екі-үш сатыны тазарту қолданылады. Бірақ, екі сатылы тазартудан кейін де ағындарда көп мөлшерде патогенді микроорганизмдер қалатындығын зерттеулер көрсетіп отыр. Органика мөлшерінің көп болуына байланысты бұл жағдайда хлорлау тиімсіз. Тіпті биологиялық тоғандарда қайталап тазартатын үш сатылы тазартудан кейін де патогенді микроорганизмдердің мөлшері көптеп кездеседі. Сұйық қиды залалсыздандыру үшін, сондай-ақ термиялық әдіс те қолданылады. Бірақ 80^оС және 100^оС темпратурада да бактериялардың споралық формалары сақталады. Ағындарды екі ағынды қондырғыда 130^оС температурада 10 мин көлемінде өңдеу жақсы нәтиже береді.

Ағындарды залалсыздандыруда көптеген басқа да әдістер, соның ішінде көбінесе физикалық: ультра күлгіндік сәулелендіру, иондаушы әсер, ультра дыбысты және жалынмен өңдеу және т.б. қолданылады.

Улы химикаттар және минералды тыңайтқыштар қоймалары, жылыжайлық-көшетханалық комбинаттар, ауыл шаруашылық техникаларына арналған гараждар, механикалык шеберханалар, сондай-ақ жанғыш-майлаушы материалдар гараждары қоршаған ортаның, соның ішінде көбінесе атмосфераның ластаушы көзі болып табылады. Сондықтан ауылдық елді мекендерді жоспарлауда өндірістік аймақ пен оның жекелеген кешендерін орналастыруға арналған учаскені таңдауға айрықша көңіл бөлінеді. Бұл нысандар тұрғын құрылыс аймағына қарағанда ық жағына орналастырылуы керек. Одан басқа селитебті аймақты және су нысандарын ластамас үшін өндірістік аймақтың аумағының рельефі өндірістік сулардың ағуына ыңғайлы болуы қажет. Осы себептен су ағысымен өндірістік аймақ тұрғын аймақтан жоғары орналасуы керек.

Санитарлық норма бойынша бекітілген ауыл шаруашылығы өндірістерінің санитарлық-қорғаныс аймақтарының мөлшері:

I класс – 1000 м-ден кем емес:

• Шошқа шаруашылығы кешендері.
• Құс фабрикалары.
• Ірі қара кешендері. Егер тазарту қондырғыларының тиімділігі төмен болса және толық герметизациялау мүмкін болмаса, санитарлық-қорғаныс аймағы есептеу жолымен анықталады, бірақ 5000 м-ден кем болмауы қажет.
• Жыртқыш аңдар фермалары (құндыздар, түлкілер және т.б.).
• 500 тоннадан жоғары улы химикаттарды сақтайтын қоймалар.
• Тұқымдық дақылдарды өңдеу өндірістері.
• Сұйытылған аммиак және аммиак суын сақтайтын қоймалар.

II класс – 500 м-ден кем емес:

• Ірі қара, қой және жылқы шаруашылығы фермалары.
• Құс шаруашылығы фермалары.
• 50-ден 300 тоннаға дейінгі улы химикаттарды сақтау қоймалары.

III класс – 300 м-ден кем емес:

• Қоян өсіретін фермалар.
• Ветеринарлық емдеу орындары.
• Жылыжай мен көшетханалар.
• Минералды тыңайтқыштарды сақтайтын қоймалар.
• 50 тоннаға дейінгі минералды тыңайтқыштарды және улы химикаттарды сақтайтын қоймалар.
• Мал азықтарын дайындау цехтары (тағам қалдықтарын пайдалануды қоса алғанда).
• Жөндеу жұмыстарына, технологиялық қызмет көрсетуге, автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасын (машиналар саны 200 бірліктен жоғары болғанда) сақтауға арналған гараждар мен парктер.
• Өндірістік кәсіпорындардың көмекші шаруашылықтары (шошқа, сиыр, құс ұстайтын орындар). 10-нан 100 басқа дейінгі жыртқыш аңдар фермалары.

ІҮ класс – 100 м-ден кем емес:

• Жөндеу жұмыстарына, технологиялық қызмет көрсетуге, автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникасын (машиналар саны 50-ден 200 бірлікке дейін болғанда) сақтауға арналған гараждар мен парктер.
• Сүтті, жеміс-жидектерді, алғашқы өңдеуге және қайта өңдеуге арналған кәсіпорындар мен цехтар.
• Жеміс-жидектерді картопты, астық сақтайтын қоймалар.
• Материалдарды, жанғыш-майлаушы материалдарды сақтау қоймалары.
• Пәтерлік құрылыс жүйесінде жеке үй басы пайдаланатын жануарлар мен құстарға арналған құрылыстар.
• Құрғақ минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғауға арналған химиялық заттарды сақтайтын қоймалар.

Санитарлық-қорғаныс аймағының мөлшерінің ауқымын ұлғайтуды талап ететін барлық нысандар тек жел тармақтарын ғана ескеріп емес, сонымен қатар тұрғын құрылыс аймағынан алшақ жерде орналастырылады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникасы үшін ауылды айналып өтетін жолдардың болуы көзделуге тиіс және транзитті көлік селитебті аумақтың сыртына шығарылуы керек. Ауылдық елді мекенді жоспарлауда шаруашылық ерекшелігін ескере отырып, селитебті және өндірістік аумақ бөліп көрсетілуі керек.

Ауылдық елді мекеннің селитебті аумағын жоспарлау – оның ауқымына, халықтың демографиялық құрамына, сондай-ақ экологиялық және табиғи факторларға байланысты. Әдетте, ауылдық елді мекендер қалаларға қарағанда құрылымдық деңгейлерге бөлінбей біртұтас кешен ретінде жоспарланады. Ауылдық елді мекендердің селитебті аумағын магистральды автомобиль жолдары, сондай-ақ мал айдап өтетін жолдар және ауыл шаруашылығы машиналары жолдары кесіп өтпеуі керек.

Ауылдық елді мекендерде жанында бау-бақшаға, қора-қопсыға арналған учаскесі бар бір және екі пәтерлі тұрғын үйлер құрылысы қарастырылуға тиіс. Көп пәтерлі, блоктарға біріктірілген 4 қабатқа дейінгі үйлер салуға да рұқсат беріледі. Пәтер жанындағы жер учаскесінің ауқымы жергілікті жағдайды, халықтың демографиялық құрылымын ескере отырып және заңдылықты құжаттарға сәйкес анықталады. Үй жануарларына және құстарға арналған сарайлар тұрғын бөлмелердің терезесінен 15 м-ден 100 м-ге дейінгі ара-қашықтықта орналасады. Секциялы үйлердің тұрғындарына үй жануарларын ұстауға арналған құрылыс үшін учаске селитебті аумақтан тыс жерде бөлінеді, бірақ ауыл шараушылығы өнімдерін сақтау үшін бір отбасына 4-5 м² есебімен жер асты қоймаларын салуға рұқсат беріледі. Блоктарға біріктірілген сарайларға бөлінген құрылыс аумағының ауданы 800 м² аспауы қажет.

Ауылдық елді мекендерде көгалдандыру аумағы көзделінуте тиіс, аумағындағы олардың құрылыс меншікті салмағы 40 пайыздан кем болмауы қажет. Селитебті аумақтағы жалпылай пайдаланылатын көгалдандыру аумағының (саябақтар, скверлер, гүлзарлар) ауданы бір адамға шаққанда 12 м² болуы тиіс. Жалпылай пайдаланылатын көгалдандыру аумағы жайластырылған және жабдықталған болуы қажет. Ауылдық елді мекендердің бойымен желден, шаңнан, қарлы борандардан қорғау үшін орман жолақтарын отырғызу ұйымдастыру қарастырылған.

Ауылдық елді мекендерді жоспарлау жобасында оның инженерлік жабдықталуы, сумен қамтамасыз ету жүйесі, канализациясы және санитарлық тазартылуы көрсетілуі керек. Халықты орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жүйеде де санитарлық нормаға сәйкес келетін ауыз суымен қамтамасыз ету ең басты міндет болып табылады. Бұл мәселе елді мекеннің үлкендігіне және сумен қамтамасыз ету көзін таңдау мүмкіндігіне байланысты шешіледі. Канализация жүйесі, тазарту әдістері және ағынды суларды ағызу жағдайы жергілікті жағдайларға байланысты таңдалынады. Ауылдық елді мекендерде ағынды суларды және тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандырудың табиғи қондырғылары (суғару, сүзу, жырту, компостірлеу және т.б. алаңдары) кеңінен қолданылады. Бұл тиісінше грунттың және жер учаскесі жеткілікті болуымен анықталады.