Енисей
Енисей, Енесай (кырг. Эне сай, эвенкіше Иоанеси – үлкен су, өзен) — Жер шарындағы аса ірі өзендердің бірі.
| Енисей | |
|---|---|
| орыс. Енисей | |
| |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 3487 км км |
| Су алабының ауданы |
2 580 000 км² |
| Су алабы | Кар теңізі |
| Су шығыны | 19 800 м³/с |
| Су ағысы | |
| Бастауы | өзендер қосылуы: Кіші Енисей мен Үлкен Енисей |
| • Орналасқан жері | Қызыл |
| • Биіктігі | 619,5 м |
| Сағасы | Енисей шығанағы |
| • Биіктігі | 0 м |
| • Координаттары | 69°36′40″ с. е. 84°32′40″ ш. б. / 69.61111° с. е. 84.54444° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 69°36′40″ с. е. 84°32′40″ ш. б. / 69.61111° с. е. 84.54444° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Орналасуы | |
| Ел | Ресей |
| Аймақ | Тыва, Красноярск өлкесі, Хақасия |
Географиясы
өңдеуОл Бий-Хем (Үлкен Енисей) және Ка-Хем (Кіші Енисей) өзендерінің Қызыл қ. (Тыва Республикасы) тұсында қосылуынан пайда болады. Батыс және Шығыс Сібір шекарасын бойлай, негізінен, Ресейдің Красноярск өлкесі жерімен солтүстікке қарай ағып, Солтүстік Мұзды мұхиттың Кара т-ндегі Енисей шығанағына құяды. Ка-Хем бастауынан санағанда ұзындығы 4102 км, ал Бий-Хем өз-нің қосылған жерінен ұзындығы 3487 км. Су жиналатын алабының ауданы 2580 мың км², оның 328 мың км²-і Моңғолия жерінде. Енисейдің алабы, негізінен, таулы, көп жерін тайга, көп жылдық тоң алып жатыр. Аңғары мен арнасының құрылысына, ағысының сипатына және гидрологиялық режиміне қарай Енисей негізгі 3 бөліктен тұрады: жоғ. Енисей — Үлкен және Кіші Енисейдің қосылған тұсынан Батыс Саянның Минуса қазаншұңқырына шығар жеріне (Означенное айлағы) дейін, ұзындығы 474 км; орта Енисей — Означенное айлағынан Ангара өз-нің құйылысына дейін, ұзындығы 876 км; төменгі Енисей — Ангара өз-нен сағасына дейін, ұзындығы 2137 км. Енисей бұйраты сілемдерін кесіп өткен жерінде Казачинский және Осинов шоңғалдары бар. Абакан саласы құйғаннан кейін аңғарының ені 5 км-ге жетеді, арнасының ені 500 м-ден асады, ағысы баяулайды (2 м/с). Абаканның сағасынан төменде Красноярск бөгені басталады (ұзындығы 360 км, бөгет жанындағы тереңд. 100 м). Ангараның құйылысынан төмен қарай оң жағасы таулы, сол жағасы жайпақ. Төменгі Тунгускаға дейінгі аңғарының ені 10 — 20 км, кей жерлерінде 40 км-ге жетеді. Одан төмен аңғары кеңейе түсіп, арнасының ені 2 — 5 км-ге жетеді. Игарка қ. тұсындағы тереңд. 20 — 40 м. Төм. бөлігінде ұзындығы 300 км-дей болатын көптеген тармақтарға бөлінеді, олардың ең саяз жері 5 — 8,5 м.
Салалары
өңдеуӨзеннің негізгі салалары: Туба, Кан, Ангара, Подкаменная Тунгуска, Төменгі Тунгуска, Курейка (оң салалары); Абакан, Турухан (сол салалары).
Гидрологиясы
өңдеуҚар, жаңбыр, жер асты суымен толығады. Суы көктемде көтеріліп, жазда тасиды. Жылдық орташа су ағыны Игарка қ. тұсында 18100 м³/с, сағасында 19800 м³/с. Қараша мен желтоқсан аралығында қатып, сәуірдің соңынан маусымның басына дейін мұзы ериді. Енисей алабында жалпы аудан 13,1 мың км² болатын 100 мыңнан астам көл бар.
Жағасындағы елді мекендер
өңдеуӨзен бойында Саян-Шушенск, Краснояр СЭС-тері және бірнеше бөген орналасқан. Бөгендерде және Красноярск қ-нан сағасына дейін кеме жүзеді. Енисей алабында Саян-Шушенск, Столбы қорықтары орналасқан. Енисейден түрке, майшабақ, сылан, мұқсын, сүйрік, бекіре, қортпа ауланады. Е. бойындағы басты қалалар: Қызыл, Саяногорск, Минусинск, Абакан, Дивногорск, Красноярск, Лесосибирск, Енисейск, Игарка, Дудинка.