Етулия

Етулия — Молдованың оңтүстігіндегі Ғағауыз автономиясындағы ауыл. Етулия 3 бөлікке бөлінеді - бұл ескі Етулия (Tülüküü), Жаңа Етулия (Eni Tülüküü), Етулия (темір жол вокзалы), (Tülüküü, demir yolu). Халық саны 3293 адам (2020), оның ішінде гагауздар басым бөлігін (90%-дан астам) құрайды.

Ауыл
Етулия
ғағ. Tülüküü
Әкімшілігі
Ел	МолдоваМолдова
Аймағы	Ғағауызстан
Ауданы	Вулканешт
Тарихы мен географиясы
Координаттары	45°32′21″ с. е. 28°26′34″ ш. б.45.53917° с. е. 28.44278° ш. б. / 45.53917; 28.44278
Құрылған уақыты	1811
Жер аумағы	6,2 км²
Тұрғындары
Тұрғыны	3293 адам (2020)
Ұлттық құрамы	90%–ғағауыздар, украиндар
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+373 293 76-/56-
Пошта индексі	MD-5352
Автомобиль коды	GE — ---
Етулия
Етулия шекарасы

Сипаттама

Бүгінгі күні Етулия ауылы Ғағауыз АТУ (Ғағауыз жері) құрамына кіреді және 6,2 мың га аумақта орналасқан, оның көп бөлігі ауыл шаруашылығы жерлері. Ауыл аумағынан заңмен қорғалатын, Қызыл кітапқа енген әлемдегі жалғыз өтпелі ашық қызыл саздар бар. Молдовада палеозой дәуірінде (~300 млн. жыл) қалыптасқан тау жыныстарының қабаттары негізінен құмтастар, саздар (аргиллиттер) және әктастардан тұрады. Республиканың оңтүстігінде үлкен тереңдікте бұл жыныстардың үстінде гипсі бар тау жыныстарының қызыл түсті қабаттары жатыр. Балшық тастар мен әктастарда теңіз қосжарнақтарының, брахиоподтардың және тіпті маржандардың көптеген қалдықтары бар. Ауыл Кагул көлінің жағасында орналасқан. Көл жағасында 150 жылдан астам жасы бар Олна атты қуатты бұлақ бар. Бүкіл ауыл арқылы Кагул өзені ағып өтеді.

Орналасуы

Етулия ауылы Молдованың оңтүстігінде, Украина мен Румыния шекарасынан бірнеше шақырым жерде орналасқан. Көрші ауыл – Чишмикой. Молдова аумағындағы ең жақын қала – Вулканешти, Украина аумағында – Рени, Румыния аумағында – Галати. Молдова астанасы - Кишиневке дейінгі шамамен қашықтық - 215 шақырым, Комрат муниципалитетіне дейін - 100 шақырым.

Тарихы

Ауыл 18 ғасырдың басында, шамамен 1811 жылы құрылған. Бір кездері ауданда үш ауқатты әулет өмір сүрген, олардың фамилияларынан кейін ауылдардың аты шыққан: Етулияда Тулум әулеті, Чишмикиоеде – Чешмели, Суворовода – Абдула. Етулия Бессарабияның оңтүстігіндегі орташа шаруалардың халқы болып саналды, мұнда жалғыз көше болды. Ауылда негізінен көп балалы отбасылар болды. 1930 жылы халық саны 2600 адамға дейін жетті. Ауылды жиында халық сайлаған басшы басқарды. Ауыл тұрғындарының жадында ең беделді басшы Манзул Михаил болды.

Ескі тұрғындардың айтуынша, 1808 жылы ауыл аумағында үш үлкен отбасы қоныстанды - бұл Каранфил, Узун және Топал отбасылары, олардан ауылдың дамуы басталды. Ауылдағы алғашқы мектеп екі жылдық мектеп болды. Содан кейін балалар 5-сыныпты, сәл кейінірек 7-сыныпты бітірді. 7-сыныпты бітіргеннен кейін балалар Хаджи, Абдул немесе Котловина ауылында емтихан тапсырды. Мұғалімдер басқа жерлерден келіп оқытты. Сабақтарға әр түрлі жастағы балалар қатысты. Оқу румын тілінде жүргізілді, гагауз тілінде сөйлесуге қатаң тыйым салынды. Бағалау 10 балдық жүйе бойынша жасалды. 7-сынып соңында аттестат (сертификат) берілді. Бірақ ауылдағылардың көбі қол қоюды да білмеді. Сауатсыздықты жою соғыстан кейін ғана басталды.

Еңбек құралдары күрек, кетпен, тырма, балға, орақ болды. Алғашқы техника 1948 жылы алғашқы колхоздар пайда болған кезде пайда болды. Олар жүгері, арпа, қара бидай өсірді. Мал шектеулі мөлшерде ұсталды, етті сирек жеді. Үлкендер де, балалар да жұмыс істеді. Нан өгіз немесе жылқылар сүйреген шынжырмен немесе таспен ұнтақталған.

1948 жылы 31 тамыз - 1 қыркүйекте Етулия ауылының аумағында Чапаев және Фрунзе атындағы екі колхоз ұйымдастырылды. Бірінші жылы колхозда 21 жылқы, 7 өгіз, 5 сиыр, 40 шошқа, 35 қой, 8 трактор болды.

Ауылдың назар аударарлық орындары

Етулияда бірнеше ескерткіштер бар, олардың арасында 1964 жылы 5 мамырда колхоз әкімшілігінің алдында тұрғызылған Карл Маркс ескерткіші бар. 1981 жылы неміс философының туғанына 146 жыл толуына орай ол қалалық әкімдік ғимаратына көшірілді.

Ауылға Александр Ион Куза ауылы жағынан кіре берісте Ғағауыздағы бірінші обелиск орнатылды, ол Бірінші дүниежүзілік соғыста Етулия ауылының қайтыс болған тұрғындарын еске алады.

Жергілікті қариялардың әңгімесіне қарағанда, 1917 жылы патшалық Ресей үшін шайқасқан 18 Етулилік ауылдастарының ішінен Николай Каранфиль жалғыз өзі майданнан оралған, майдан даласынан оралмаған әріптестерінің алдындағы борышын сезінген ол 1920 жылы ескерткіш орнатып, оған барлық 17 жолдастың есімін қашап жазған. Бүгінгі күні ескерткіш осыдан 100 жыл бұрынғыдай ұрпақтарының бақытты да азат өмірі үшін жанын қиған батырларды еске түсіруде.

Әлеуметтік құрылымдары

Ауыл аумағында 600 орындық мәдениет үйі, кітапхана, мұражай, 640 орындық орта мектеп, 140 орындық балабақша, 20-дан астам сауда кәсіпорны, сауықтыру орталығы, ірі шарап зауыты, екі ірі ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен 40-қа жуық шаруа қожалықтары жұмыс жасайды.

Жазда көл жағасында 500 орындық балаларға арналған екі лагерь жұмыс істейді. Жаңа шіркеу ғимараты бар. Ауыл толықтай көгілдір отынмен қамтылған, жаңа су құбырына көптеген үйлер қосылған.

Ауылдың аумағында Молдовадан тыс тауарларды жөнелтуді қамтамасыз ететін темір жол учаскесі бар (ауыл Украинамен шекаралас аймақта орналасқандықтан).