Уикипедия

Ғағауыздар

Ғағауыздар (ғағ. Gagauzlar) — Солтүстік-батыс Қара теңіз аймағындағы түркі тілдес халық. Олар негізінен Молдованың оңтүстігіндегі Буджак тарихи аймағында (Гагаузия автономды аумақтық бірлігі), сондай-ақ Украинаның іргелес облыстарында (Одесса және Запорожье облыстарында) тұрады. Молдовадағы халық саны 151,6 мың адамды құрайды. (2004, санақ), оның ішінде Гагаузияда – 128,6 мың адам, Украинада – 31,9 мың адам (2001, халық санағы),. сондай-ақ Болгарияда (1,4 мың адам), Румынияда (1,5 мың), Грекияда (3 мың адам), Түркияда (14 мың адам), Ресейде (13,7 мың адам) тұрады. Қазақстан, Өзбекстан және Орталық Азияда олар өздерін жиі болгарлар деп атайды. Қазіргі ғағауыздардың жалпы саны шамамен 250 мың адамды құрайды.[1]

Ғағауыздар
Gagauzlar
Бүкіл халықтың саны

250 000

Ең көп таралған аймақтар
 Молдова

151 600

 Украина

31 900

 Түркия

14 000

 Ресей

13 700

 Грекия

3 000

 Румыния

1 500

 Болгария

1 400

Тілдері

ғағауыз тілі

Діні

христиандық

Эндоэтноним

өңдеу

Румын тілінде – «Găgăuzi»; болгар тілінде – «Гагаузи»; украин тілінде – «Гагаузи»; орыс тілінде – «Гагаузы»; түрік тілінде – «Gagavuzlar»; татар тілінде – «Гагавызлар»; грек тілінде - «Γκαγκαούζοι»; әзірбайжан тілінде – «Qaqauzlar»; қырым-татар тілінде – «Ğağauzlar»; мажар тілінде - «Gagauzok»; ағылшын тілінде – «Gagauzs»; испан тілінде - «Gagauzos»; латыш тілінде – «Gagauzs».

Шығу тегі

өңдеу

Ғағауыздардың шығу тегі туралы әр түрлі болжамдар бар:

  • Ғағауыздардың арғы бабалары — түркі тілдес халықтар: оғыздар, печенегтер, құмандар;
  • Түркияда селжүктік теория кең таралған: ғағауыздар - XIII ғасырда Добруджаға қоныс аударған және қыпшақтармен бірге Оғыз мемлекетінің негізін қалаған селжүк-түріктердің ұрпақтары[2];
  • Болгарияда ғағауыздар түріктенген болгарлардың ұрпақтары деген болжам ең көп тараған[3];
  • Ғағауыздар - VII ғасырда Еділ жағасынан Балқанға қоныс аударып, IX ғасырда христиан дінін қабылдаған түркі бұлғарлардың ұрпақтары. Оның заманауи лингвистикалық негіздері жоқ. Жоғарыда аталған топтардың барлығы ғағауыз халқының этногенезіне қатысқан болуы әбден мүмкін.

Генетикалық шығу тегі

өңдеу

Түрлі елді мекендерден келген ғағауыздармен жүргізілген генетикалық құраушының соңғы зерттеуі олардың шығу тегін нақты нақтыламады. Зерттеушілер генетикалық жағынан ғағауыздардың біртекті емес екенін атап өтті. Бір үлгіде балқандық тұқым ғағауыздар арасында табылса, басқаларында - түрік (селжүк) тұқымы табылды[4]. Бұл ғағауыз халқының сыртқы, физикалық ерекшеліктерінде де байқалады. Ғағауыздар Y-ДНҚ гаплогруппаларына жатады: I2 (23,6%), R1a (19,1%), G (13,5%), R1b (12,4%), E1b1b1a (11,1%), J2 (5,6%) және N (2,2%). Y-ДНҚ филогенетикалық талдауы ғағауыздардың македондармен, болгарлармен, сербтермен және басқа да Балқан халықтарымен ең жақын туыстығын көрсетеді. Гаплотиптерді егжей-тегжейлі зерттеу ғағауыздар мен түрік тармақтары арасындағы кейбір байланыстарды анықтай келе, селжүктік болжамын біраз растайды.

Лингвистикалық ерекшеліктері

өңдеу

Ғағауыздардың халық ретінде қалыптасуының біріктіруші факторлары оларды Балқанның қалған тұрғындарынан ерекшелендірген түркі тілі мен христиан діні болды деп жорамалдау қисынды. Зерттеу авторлары, сонымен қатар, түркі тілі кірме, ал ғағауыздардың ата-бабасы Балқанның байырғы тұрғындары деген болжам ұсынды[5].

Нәсілі

өңдеу

Олар үлкен европеоид нәсілінің Жерорта теңізі кіші нәсіліне жатады.

Тілі

өңдеу

Ғағауыз тілі - түркі тілдер отбасына жатады және Молдованың оңтүстігінде орналасқан Ғағауыз автономиялық облысының ресми тілі болып табылады. Ғағауыз тілі Украина, Болгария, Ресей және ғағауыздар тұратын басқа елдерде де қолданылады. Ғағауыз тілі түрік және әзірбайжан сияқты басқа түркі тілдерімен ұқсастықтары бар, сонымен қатар ғағауыз халқының тарихы мен мәдениетін көрсететін ерекше белгілері бар. Алайда, қазіргі уақытта ғағауыз тіліне қауіп төніп тұр, өйткені көптеген ғағауыздар румын тілінде немесе басқа тілдерде сөйлейді, ал жас ұрпақ күнделікті өмірде кең таралған тілдерді қолдануды жөн көреді.[6]

Жазуы

өңдеу

ХХ ғасырдың ортасына дейін ғағауыз тілі жазуы болған жоқ. Тек 1957 жылы орыс әліпбиі негізінде жаңа алфавит құрылды. Қазіргі жазуы латын әліпбиіне негізделген:
Aa Ää Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz[7]

Діні

өңдеу

Ғағауыздархалық санасында ежелгі пұтқа табынушылық нанымдарымен араласқан христиан дінін ұстанады. Әулие Николай күні ерлердің мерекесі болып саналды: гагауздар туған күн иелеріне жиналып, шулы той жасады. Кезінде ғағауыздардың ата-бабаларының тотемдік жануары қасқыр культі әлі де ерекше маңызға ие. Тәуелсіз Ғағаузияның бірінші туында жануардың басы бейнеленген. Бұрын қасқыр қорғаныш тұмары болып саналса, бүгінде көптеген ұлт өкілдері киелі жануардың бейнесі бар кулондарды тағады.[8]

Тарихы

өңдеу

Осы кезге дейін ғағауыз халқының аты аталатын XIX ғасырға дейінгі бірде-бір тарихи құжат табылмағандықтан, ғағауыздардың тарихы әлі күнге дейін тарихшылардың дау-дамайына айналды. Төменде негізгі болжамдар келтірілген:

 
Ғағауызстан

XIII ғасыр (1259-1320) - бұл Балқан түбегіндегі ғағауыздардың ата-бабаларын шоқындыру кезеңі, бұл негізінен әр түрлі Балқан аңыздарында әулие Георгий, әулие Илья, жарықшы Николай, әулие Симеон, әулие Наум немесе жарықшы Спиридон сияқты христиандық қасиетті адамдармен сәйкестендірілген аңызға айналған Сары Салтықтың миссионерлік қызметінің көпжылдық нәтижесінде мүмкін болды.

XIV ғасыр (1320-1347) - ғағауыздардың ата-бабалары қыпшақтан шыққан түркі тілдес христиан Балық бейдің басшылығымен тәуелсіз болгар Карвун кінәздігінде болған. Карвун жері (Karvunum Terra) қазіргі Болгарияның солтүстік-шығысында, орталығы Карвуна қаласында орналасқан.

XIV ғасыр (1347-1400) - ғағауыздар тәуелсіз болгар Добруджа кінәздігінде Добричтің (Балықтың ұлы), одан кейін, 1386 жылдан бастап Иванконың (Добричтің ұлы) қарамағында болды. Қазір Добруджа - Болгарияның солтүстік-шығысы мен Румынияның оңтүстік-шығысындағы географиялық аймақ.

XIV-XIX ғасырлар (1400-1812) - ғағауыздар Осман империясының ішінде, Осман тарихи құжаттарында Өз уәлаяті деген атпен аталған, сол Добруджада, бұл қазақ тілінде «олардың отаны немесе олардың отбасы» дегенді білдіреді.

1597 жылдан бастап Осман империясының құрамындағы халық статистикасы бойынша Варна қаласында өмір сүрген:

  • христиан түркілер — 582 үй
  • мұсылман түркілер — 410 үй
  • гректер — 120 үй
  • копттар — 31 үй

Осы статистикаға сәйкес, 1597 жылы Варнада тұратын халықтардың арасында болгарлар жоқ болғандықтан, болгарлар Варнаға жақында қоныстанды. Тағы бір қорытынды — Варна қаласының беткі адамдары ғағауыздар болды, өйткені Балқан түбегінде тек ғағауыздар ғана түркітілдес христиандар.

XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Осман империясының әлсіреуіне байланысты Балқан түбегінің аумағы іс жүзінде анархияға айналды. Бұл кезең Балқан түбегінде халықтарды үрейлендірген Кыржалы бандалары Балқан тарихында кыржалылық деген атпен белгілі. Осы құбылысқа байланысты, сондай-ақ Ресей мен Осман империялары арасындағы соғыс Балқанда ұзақ жылдар бойы жүріп жатқандығына және Ресей Бессарабияда өмір сүруге қолайлы жағдай жасауына байланысты, шаруалардың бір бөлігі, соның ішінде ғағауыз халқы Балқан түбегінің аумағынан Бессарабия аумағына қоныс аударды.

Бессарабияға қоныс аудармаған ғағауыздардың негізгі бөлігі кейіннен Румыния мен Болгария арасындағы тарихи Добруджа шекарасында бөлініп, біртіндеп румындар мен болгарларға сіңісіп кетті.

ХІХ-ХХ ғасырлар (1812-1917 жж.) — Бессарабия аумағындағы Ресей империясына қоныс аударған ғағауыздар.

XX ғасыр:

  • 1906 жылы қаңтарда — Бессарабияда 5 күн бойы өмір сүрген тәуелсіз Комрат Республикасы жарияланды.
  • 1918-1940 жж — ғағауыздар Бессарабияны Румыниямен біріктіру нәтижесінде Румыния аумағында болды.
  • 1940-1941 жж. — Молотов-Риббентроп пактісіне сәйкес, Бессарабия (Ақкерман аймағына кірді, 1940 ж. 7 желтоқсанынан бастап Ысмайыл облысы болып өзгертілді) тығыз тұратын ғағауыз халқының бір бөлігімен КСРО өтеді.

1940 жылы тамызда Молдавия АКСР-нан Молдавия Кеңестік Социалистік Республикасы (МКСР) құрылды. Ғағауыздардың көп бөлігі оның аумағында болды.

Кәсібі

өңдеу

Ғағауыз халқының дәстүрлі кәсібінің негізі қой шаруашылығы басым болған мал шаруашылығы және егіншілік пен бау-бақшаны жүзім шаруашылығымен ұштастырған егіншілік болды. Ұлттық қолөнерінде - кілем, жүн, жібек маталарын тоқып-өндіру жұмыстары басым дамыған.[10]

Тұрмыс салты

өңдеу

Ғағауыз халқы қонақжайлылығымен, шынайылығымен, достық қарым-қатынасымен және жаңа таныстарға ашықтығымен танымал. Олар сондай-ақ әдетте шыдамды, еңбекқор және өз жұмыстарында ұқыпты. Ғағауыз халқының қауымдастық рухы күшті, олардың қауымдастығы дәстүрлі түрде бір-бірін қолдайтын және ортақ мақсаттарға бірге жұмыс істейтін отбасылық рулар төңірегінде ұйымдастырылған. Шешім қабылдауда және дәстүрді сақтауда маңызды рөлді ақсақалдар атқарады.

Дәстүрлі тұрғын үйі үш бөлмелі үйден тұрады, кіреберісі және қабырға бойында тіректермен бекітілген веранда бар. Бөлмелердің қабырғалары кілемдермен, негізінен гүл өрнектерімен, сүлгілермен, еденге кілем төсеніштерімен безендірілген.

Ұлттық киімдері - әйелдер жеңі ұзын көйлек, жүннен иіріліп жасалған белбеу тағады және қалың шұғадан тігілген, кейде қой терісінен істелген жеңсіз қамзол киеді. Ерлер - кеудеше мен елтірі бас киім киіп, қызыл жуннен белбеу тағады.

Гагауздардың ұлттық тағамдарында көшпелі өмір салтына байланысты ет, сүт өнімдері мол. Отырықшы гагауз халқының халық асханасынан көшпелі өмірдің көптеген ерекшеліктерін байқауға болады (сүтті арнайы өңдеуде, етті сақтауда, теріде сақтау т.б.). Нан диетада маңызды орын алды. Пирогтар танымал, соның ішінде ірімшік қосылған қатпарлы қамыр (кыырма), тік бұрышты соустар (манжа) және желе.

Дәстүрлі ғағауыз рәсімі Құрбан айт, сондай-ақ ғағауыздардың этномәдени байланыстарын бір жағынан Балқан әлемінен, екінші жағынан көшпелі дала өркениеттерінен көруге болады.[11]

Қазақстандағы ғағауыздар

өңдеу

18-19 ғасырлардағы орыс-түрік соғысы кезінде Ресейге Болгариядан қашып келген қоныс аударушылардың ұрпақтары. Екінші толқыны 1912-14 ж. Столыпин реформасы кезінде келген. Ұжымдастыру кезеінде (1928-38) бір тобы Оңтүстік Қазақстанға қоныс аударды. Қазақстандағы ғағауыздардың саны - 490 адам (2013).[12]

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Ғағауыздар. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  2. ↑ Ғағауыздар Мұрағатталған 27 қаңтардың 2021 жылы. / Губогло М. Н., Фейгина Е. В., Колса М. М. //Сегіздік жол — Германдықтар [Электронды ресурс]. — 2006. — Б. 242—243. — (Үлкен ресейлік энциклопедия: [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 6). — ISBN 5-85270-335-4.
  3. ↑ Маринов, В. По въпроса за произхода на гагаузите в България Мұрағатталған 7 шілденің 2016 жылы. // Сборник в чест на Йордан Захариев, София 1964, б. 157—158, 166—167
  4. ↑ Alexander Varzari, Vladimir Kharkov, Wolfgang Stephan, Valentin Dergachev, Valery Puzyrev. Searching for the origin of Gagauzes: inferences from Y-chromosome analysis // American Journal of Human Biology: The Official Journal of the Human Biology Council — 2009-5. — 21-том, 3-шығ. — Б. 326—336. — ISSN 1520-6300. — doi:10.1002/ajhb.20863
  5. ↑ Alena Kushniarevich, Olga Utevska, Marina Chuhryaeva, Anastasia Agdzhoyan, Khadizhat Dibirova. Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data // PloS One — 2015. — 10-том, 9 -шығ. — С. e0135820. — ISSN 1932-6203. — doi:10.1371/journal.pone.0135820.
  6. ↑ Ғағауыздар-бірегей мұра, күшті рух. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  7. ↑ Ғағауыз алфавиті. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  8. ↑ Ғағауыздар – қасқырға табынатын жұмбақ халық. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  9. ↑ Ғағауыздар. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  10. ↑ Ғағауыздар. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  11. ↑ Ғағауыздар. Тексерілді, 5 маусым 2024.
  12. ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 151. — ISBN 978-601-7472-88-7.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ғағауыздар&oldid=3367364» бетінен алынған