Житомир

Житомир (укр. Жито́мир) — Украинаның солтүстік-батысында, Тетерев өзені бойында орналасқан қала. Житомир облысы және Житомир ауданының орталығы. Халық саны – 268 мың, жер аумағы – 6100 га. Қала Богун және Королёв аудандарына бөлінеді. Ежелгі Русь қалаларының бірі.

Облыс орталығы
Житомир
Жито́мир
Ту Логотипі
Әкімшілігі
Ел	УкраинаУкраина
Облыс	Житомир
Аудан	Житомир
Қауымдастық	Житомир қалалық қауымы
Ішкі бөлінісі	2 аудан (Богун, Королёв)
Тарихы мен географиясы
Координаттары	50°15′16″ с. е. 28°39′28″ ш. б.50.25444° с. е. 28.65778° ш. б. / 50.25444; 28.65778
Құрылған уақыты	884
Алғашқы дерек	1240
Облыс орталығы статусы	1884
Жер аумағы	65 км²
Орталығының биiктігі	221 м
Климаты	қоңыржай континенттік
Уақыт белдеуі	UTC+2
Тұрғындары
Тұрғыны	268 000 адам (2023)
Тығыздығы	4333 адам/км²
Агломерация	Житомир агломерациясы
Ұлттық құрамы	украиндар, поляктар, беларустар, орыстар
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+380 412
Пошта индекстері	10000 — 10031
Автомобиль коды	AM, КМ / 06
zt-rada.gov.ua
Житомир
Житомир шекарасы

Житомир атауының шығу тегі

Житомир атауының шығу тегі туралы бірнеше нұсқалар бар. Аңыздардың біріне сәйкес, IX ғасырдың аяғында князь Олег аты аңызға айналған Киев билеушілері Аскольд пен Дирді өлтірген кезде, олардың қызметшісі Житомир князь Олегке қызмет еткісі келмей, өз отрядымен орманға еніп Каменка өзені Тетеревке құятын биік жартастан елді мекеннің негізін салып, оны өз атымен атаған. Дегенмен, Житомир атауының қазіргі уақытта белгілі жылнамалардың ешқайсысында кездеспеуі мұндай нұсқаның қателігін көрсетсе керек.

Украин археологы С.Гамченконың (1859-1934) нұсқасы бойынша қаланың атауы «жито» сөзінен шыққан (өлшем жито). В.И. Даль, «жито» сөзі кез келген астық, ұнтақталған нан дегенді білдіреді. Солтүстікте тұратын тайпалар үшін жита демалыс орны ретінде қызмет етуі мүмкін. Олар сондай-ақ М.Фасмердің этимологиялық сөздігінде жазылған Житомир атауының славяндық «житомерник» шіркеуінен шыққанын қабылдайды.

Географиясы

Житомирдегі Тетерев өзені

Барлық жағынан дерлік қала орманды алқаптармен қоршалған, қала арқылы Тетерев (ескі Житомир ауданы), Каменка, Лесная, Крошенко, Полевая Каменка, Путятинка, Довжик өзендері ағып өтеді. Сондай-ақ, Великая Путятинский, Выдумки, Вошивицы, Кодеки, Кокаричанки, Поповки, Рудавки, Рудни, Ставровки, Щенявкидің кішігірім арналары жартылай сақталған, олардың кейбіреулері қазір жер астындағы құбырларда ағып жатыр. Житомирдің ежелгі бөлігі Каменка өзенінің үстіндегі үш жартасты төбелерде - Охримова, Камал және Петровская тауларында орналасқан. Житомирдің тарихи және нақты орталығы географиялық тұрғыдан оның оңтүстік бөлігінде орналасқан. Қаланың тарихи өзегі – ескі (ортағасырлық) Житомир орналасқан аудан.

Климаты

Житомирде жыл бойы жауын-шашын айтарлықтай болады. Бұл тіпті құрғақ айға да қатысты. Коппен мен Гейгер бойынша бұл климат Dfb деп жіктеледі. Житомирде орташа жылдық температура 8,6°C. Жылына шамамен 685 мм жауын-шашын түседі.

Құрғақ және жаңбырлы айлардағы жауын-шашынның өзгеруі 58 мм. Жыл бойы орташа температура 24,3°C аралығында. Салыстырмалы ылғалдылығы жоғары ай – қараша (84,32%). Салыстырмалы ылғалдылығы ең төмен ай – мамыр (63,74%). Ең жауын-шашынды ай – шілде (12,63 күн). Ең аз ай – қазан (8,23 күн).

Житомир ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел
Орташа максимум, °C	−1,6	−0	5,8	14	19,8	23	24,9	24,2	18,7	11,8	5,6	0,6
Орташа температура, °C	−3,7	−2,8	1,9	9,2	15	18,7	20,6	19,7	14,5	8,4	3,3	−1,4
Орташа минимум, °C	−6,1	−5,8	−2,2	3,9	9,6	13,6	15,8	14,8	10,4	5	1	−3,6

Халқы

Житомир тұрғындарының саны бойынша Украинаның ең ірі жиырма қаласына кіреді. Мұнда 1798 жылдан бері демографиялық статистика жүргізіліп келеді. Осы уақыт ішінде Житомир халқының саны 43 есе өсті. Оның халқы 1994 жылы ең жоғары деңгейге жетті. Ол кезде қалада 303 мыңға жуық адам тұрған. 2023 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Житомир қаласының тұрғындары (тұрақты тұрғындары) 268 000 адамды құрады. 2012 жылдан бері қала жылына орта есеппен 600 адамға азаюда. Халық санының теріс өсуінің негізгі себептері туу деңгейінің төмендігі және қала тұрғындарының шетелге айтарлықтай кетуі болып табылады. Халықтың ұлттық құрамы: Соңғы халық санағы бойынша Житомирде жиырмадан астам түрлі этникалық топтардың өкілдері тұрады. Олардың ішінде ең көп саны:

• украиндар (шамамен 83%);
• орыстар (шамамен 10%);
• поляктар (4%);
• еврейлер (0,6%).

Житомир қаласындағы халық саны 2011 жылдан 2022 жылға дейін

2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
271 755	271 895	271 303	270 922	269 942	267 610	267 363	266 936	265 240	264 318	263 507	261 624

Тарихы

1240 жылы Житомирге Батый ханның сансыз әскерлері шабуыл жасады. Қала толығымен қиратылды, бейбіт тұрғындар өлтірілді немесе құлдыққа айналды. 1320 жылы Литва князьдері Житомир бекінісін басып алды. Сол жылдары көшпелілердің жорықтары жиілей түсті. Жергілікті халық жер асты өткелдері бар бекіністер тұрғызды.

Киев көшесі, XIX ғасыр

Қалалық театр, XIX ғасыр

1444 жылы Житомир Магдебург құқығын алды. Қала біртіндеп өсті, қолөнер, сауда дамыды. Оның орталығы және ең үлкен құрылымы қамал болды. XVI ғасырдың 40-жылдарында ол жергілікті сәулетші Бабинскийдің жобасы бойынша қайта салынды және нығайтылды. Оның қалың бекініс қабырғалары сумен толтырылған қорғаныс шұңқырымен қоршалған. 1569 жылғы Люблин одағынан кейін Житомир поляк магнаттарының қол астына түседі.

София соборы, 1870 жыл

Житомир қаласы, Михайловская көшесі

1648 жылы Богдан Хмельницкийдің әскері Житомир қамалына шабуыл жасады, ал 1651 жылы Житомирдің солтүстік шетінде Иван Богунның казак отрядтары поляк князі Четвертинскийдің 17 000-шы әскерін талқандады. Бұл ретте қалаға Богдан Хмельницкий де келді. Житомирден он жеті шақырым жерде орналасқан Кодня деревнясында көтеріліске қатысқан үш мыңға жуық адам өлім жазасына кесілді.

1804 жылы патша үкіметінің жарлығымен Житомир Волынск губерниясының әкімшілік орталығы болып ресми бекітілді. Шағын украин қаласы әр уақытта ұлттық тарихтың көрнекті қайраткерлерінің көрнекі орны болды. 1802-1809 жылдары орыстың ұлы қолбасшысы М.И.Кутузов Житомирге бірнеше рет келді.

Крепостнойлық құқықтың жойылуы, капиталистік қатынастардың дамуы Житомирдің өнеркәсіптік және сауда орталығына айналуына ықпал етті. 1896 жылы Житомир — Бердичев тар табанды теміржолы салынды, ал бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде кең табанды жол Житомирді Бердичев пен Коростенмен байланыстырды.

Житомир, Украинаның көптеген қалалары сияқты, 1917 жылдың белгілі оқиғаларын бастан кешірді. Осы уақыт ішінде қалада билік ... он үш рет ауысты. Азамат соғысынан кейін қалада жаппай құрылыс және қайта құру жұмыстары басталды. 1-ші Волынский шойын құю зауыты мен «Сельмаш» механикалық зауыты құрылды, олар кейін машина жасау, мотор жөндеу зауытына айналды.

Ұлы Отан соғысы қарсаңында Житомирде 62 кәсіпорын, қалада 29 медициналық мекеме жұмыс істеді. Театр, филармония, пионерлер сарайы, 3 кинотеатр, 4 клуб, мұражай болды.

1941 жылы 22 маусымда соғыстың алғашқы сағаттарында қала фашистік авиациямен бомбаланды. Житомирді уақытша басып алу кезеңінде фашистер барлық дерлік өнеркәсіп кәсіпорындарын қиратты, мәдени-тұрмыстық, оқу орындарын, ауруханаларды, жүздеген тұрғын үйлерді, ескерткіштерді қиратты.

1957-1990 жылдар аралығында қалада ондаған өнеркәсіп, көлік, құрылыс және машина жасау нысандары салынды. Олардың ішінде зығыр зауыты, химиялық талшық зауыттары, автоматты станоктар, «Промавтоматика», «Электроизмеритель», металл конструкциялары, ет комбинаты, зертханалық шыны зауыты және т.б.

Украина тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қала 24 облыс орталығының бірі мәртебесін алды.

Ресейдің Украинаға басып кіруінің басталуымен Житомир 2022 жылы зымыранмен атқылай бастады. 24 ақпанда таңғы сағат 5:40-та қала маңындағы Озерное әскери аэродромына зымырандық соққы жасалды. Ресей оккупация күштері Житомир азаматтық әуежайына шабуыл жасау үшін Беларусь аумағында орналасқан 9K720 Искандер зымырандық жүйелерін пайдаланды. 1 наурызда орыс әскерлері қаланың тұрғын секторына шабуыл жасады. Шухевич көшесіндегі 10 шақты тұрғын үй мен қалалық аурухана зардап шекті. Бейбіт тұрғындар құрбан болған қалаға бірнеше бомба тасталды. 2 наурызда басқыншылар облыстық перинаталдық орталықты оқ жаудырды, жау қаланың жеке секторына да шабуыл жасады.

4 наурызда орыс басқыншылары 25-ші Житомир мектебіне ракеталық-бомбалы шабуыл жасап, мектептің жартысы қирап қалды. 8 наурызда басқыншылар қайтадан соққы берді, жатақхана толығымен қирады.

Экономикасы

Житомир – аймақтың маңызды экономикалық, ғылыми-техникалық орталығы. Қала кәсіпорындарында шыны, металл конструкциялары, электронды құрылғылар, химиялық талшықтар, маталар, жиһаздар, аяқ киімдер, автомобиль бөлшектері және т.б. өндіреді.Табиғи тасты (габбро, лабрадорит, граниттің әртүрлі түрлері) өңдеу де дамыған.

1990 жылдарға дейін гранит өндіру қаланың өзінде жүргізілді, сәл кейінірек өндіріс жабылды. Ең ірі фармацевтикалық зауыт Житомирде орналасқан. Бүгінде қала қағаз, картон, пішінделген ыдыстар шығарумен танымал. Житомир картон зауыты бүкіл Еуропадағы ең ірі және ірі өндіріс орталығы болып табылады.

Қалада Житомир брондау зауыты орналасқан. Зауыт 3 ауысымда жұмыс істейтін Ресей-Украина соғысы басталғаннан бері Украинадағы негізгі жөндеу кәсіпорындарының бірі болып табылады.

Тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары: «Житомирські Ласощі» кондитер фабрикасы, Житомир май зауыты, Житомир спирт зауыты, Житомир сыра зауыты, «Золотой Каравай», Житомир нан зауыты, «Укрхмель», Житомир ет комбинаты, Житомир құс фабрикасы т.б.

Транспорты

Житомир - Украинадағы ең ірі көлік торабы. Житомир арқылы Украинаның қалаларын ғана емес, сонымен қатар көршілес елдерді де байланыстыратын бірнеше федералды

Теміржол вокзалы

магистральдар өтеді. Житомир Украина астанасы Киевтен 131 шақырым жерде орналасқан. Житомир вокзалы арқылы жолаушы және жүк пойыздары жүреді. Житомир мен Киевті тікелей байланыстыратын электр пойыз да бар.

Қалада халықаралық әуежай бар (бірақ онда жолаушылар тасымалы жүзеге асырылмайды, стратегиялық бомбалаушы ұшақтардың пайдалануына арналған, қазіргі уақытта жұмыс істемейді), сонымен қатар облыстың көптеген қалалары мен ауылдарымен байланыстыратын екі автовокзал бар. Қаланың өзендері мен тас жолдарында он бес көпір мен жол айрығы, 30 шақырымдық айналма жол салынды.

Житомир темір жол вокзалы арқылы келесі пойыздар өтеді: Житомир - Коростен, Винница - Коростен, Житомир - Коростышив, Коростен - Қазатин, Житомир - Казатин, Житомир - Звягель, Житомир - Фастив.

Мәдениеті

Житомир – көрнекті ғалымдардың, жазушылардың, композиторлардың туған жері. Көптеген белгілі ғылым және мәдениет қайраткерлерінің өмірі мен қызметі Житомир қаласымен байланысты. Мұнда тарихи-өлкетану мұражайы, көркемсурет галереясы, табиғат мұражайы, В.Г.Короленконың әдеби-мемориалдық мұражайы және академик Сергей Королевтің мемориалдық үй-мұражайы, Житомир облысының әдеби мұражайы, өрттен қорғау тарихы мұражайы, космонавтика тарихының мұражайы бар.

Қалада Тарас Шевченконың, Александр Довженконың, Борис Теннің, Владимир Короленконың, Сергей Королевтің, Виктор Косенконың, Олег Олжычтың, Михаил Коцюбинскийдің, Александр Куприннің және басқа да көптеген танымал жазушылардың ескерткіштері мен мемориалдық тақталары бар.

Театрлары

Житомир облыстық филармониясы

• Иван Кочерга атындағы академиялық украин музыкалық-драма театры - Театр 1944 жылы 8 қаңтарда құрылып, жұмысын бастады. 1981 жылы украин драматургі И.Кочерганың туғанына 100 жыл толуын тойлау үшін Украина КСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен театрға оның есімі берілді.
• Житомир облыстық академиялық қуыршақ театры - Житомир қаласындағы облыстық академиялық қуыршақ театры. Қазір Житомир академиялық облыстық қуыршақ театрының репертуарында 30-дан астам спектакль бар, олардың көпшілігі украин және шетел классиктерінің үздік шығармаларына негізделген.

• Святослав Рихтер атындағы облыстық филармония - Житомир облыстық филармониясы 1938 жылы сәулетші И.Штроммның жобасы бойынша салынған. Бүгінде филармонияда «Ленок» ән-би тобы, «Орея» хоры, «Росава» бандурашылар триосы, «Древляны» вокалды-аспаптық ансамблі, «Созвездие блюз» эстрадалық ансамблі, аккордеон триосы, «Amabile» триосы бар.

Мұражайлар

• Житомир облыстық тарихи-өлкетану мұражайы - Украинадағы ең көне мұражай мекемелерінің бірі болып табылады. 1911 жылдан бастап мұражай Волынский орталық мұражайы ретінде белгілі болды. Мұражай қазіргі атауын 1950 жылдан кейін алды. Бүгінгі күні мұражайдың негізгі қорында 150 мыңнан астам экспонат бар.

Житомир өлкетану мұражайы

• Табиғат мұражайы – негізі 1865 жылы қаланған және негізінен губернатор М.Чертковтың минералдар мен тау жыныстарының коллекциясынан тұратын жаратылыстану-тарихи мұражайы. Бүгінгі таңда экспонаттар жинағы 1500-ден астам мұражай заттарынан тұрады. Көрменің мақсаты – Житомир өлкесінің табиғат тарихын, флорасы мен фаунасын жаңғырту.

• В.Г.Короленко атындағы әдеби-мемориалдық мұражайы - Мұражай 1853 жылы 27 шілдеде гуманистік жазушы және қоғам қайраткері Владимир Короленко дүниеге келген ғимаратта орналасқан. Хронологиялық принцип бойынша 7 залда орналастырылған әдеби экспозиция В.Г.Короленконың өмірінің, әдеби және қоғамдық қызметінің кезеңдерін дәйекті түрде көрсетеді.

• Сергей Павлович Королев атындағы Космонавтика мұражайы - мұражай 2 ғимараттан тұрады: Академик Сергей Павлович Королевтің мемориалдық үй-музейі және Ғарыш экспозициясының ғимараты. Академик Сергей Павлович Королевтің мемориалдық мұражай-үйі 1970 жылы ашылды. Ол С.Королеваның балалық шағы өткен үйде болған. Мұнда зымыран-ғарыш жүйелерін құрастырушы ғалымның көптеген материалдары, құжаттары мен жеке заттары сақталған. Ал 1987 жылы Космос экспозициясы үшін арнайы ғимараттың құрылысы аяқталып, 1991 жылы ашылды.

Көрнекі орындары

Житомир - өзіндік ерекше, тыныш қала. Көшелердің провинциялық дерлік тыныштығы мен житомирліктердің өмірінің өлшенген ырғағы қаланың оны бағалайтын әрбір адамға құшағын айқара ашады. Қала қазір өсіп, Украинаның көрікті бұрышы - Житомир облысының әкімшілік және мәдени орталығына айналды. Туристер үшін бұл ерекше жайлы атмосферамен тартымды, ежелгі сәулеттің ұлылығымен ерекше үйлеседі.

Житомирдегі Қамал тауы (За́мкова гора́) - ол тарихи орын. Қазір қамал төбесінде қала тұрғындарының тарихқа деген құрметін айғақтайтын мемориалдық белгі бар.

Ескі қалада, Украинадағы ең көне шіркеулердің бірі - Әулие София соборы Рим-католиктік шіркеуі бар. Ғибадатхананы 13 ғасырда салынып оны тек 1800 жылы аяқтады.

Қамал тауы

Мұнда, қаланың тарихи бөлігінде 19 ғасырдың басында салынған Қасиетті Крест соборы бар, онда Табиғат мұражайы ұзақ уақыт жұмыс істеді, тек 2014 жылы ғимарат ғибадатхана ретінде жұмыс атқарды.

Спас-Преображенский соборының ғимараты - Житомир аймағының ғана емес, бүкіл Украинаның басты інжу-маржандарының бірі болып табылады. Оның биіктігі 53 метрге жетеді. Құрылыс стилі ресейлік-византиялық, бұл ғибадатханаға аймаққа емес, бүкіл елдің фонында да белгілі бір көрініс береді. Мұнда 500 пуд қоңырауы және оның кейінгі өмірі туралы тарихын білуге болады.

Қазіргі Житомирдің ең жарқын інжу-маржандарының бірі - қаладағы «Ғашықтар көпірі» деп аталатын Тетерев үстіндегі аспалы көпір. Дәл осы көпірден жайлы әрі ықшам қаланы жақсы көруге болады.

Житомир су мұнарасы оңға еңкейгендіктен Пиза мұнарасымен жиі салыстырылады. Бұл Житомирлықтар қаланың храмдарынан кем емес мақтан ететін тарихи ғимарат. Су мұнарасы – Житомир қаласындағы Театральная көшесінде 1898 жылы салынған. Ол су қысымын реттегіш және өрт бақылау мұнарасы - мұнара ретінде пайдаланылды.

"Чатскийдің жартасы" - ені 120 метр және биіктігі 30 метр болатын таңқаларлық пішіні бар республикалық маңызы бар геологиялық ескерткіш. Жартас Тетерев өзенінің сол жағалауынан жоғары орналасқан және Даңқ ескерткішінің жанындағы төбеден және Тетеревск су қоймасының бөгетінде арнайы жасалған бақылау палубасынан анық көрінеді.

Әулие Иоанн семинарлық шіркеуі — 1842 жылы неоклассикалық стильде салынған шіркеу. Житомирде Киев көшесінде орналасқан. Бұл шіркеу өртеніп кеткен францискан шіркеуінің орнына салынған. Ғимараттың қабырғаларында екі мемориалдық тақта орнатылған. Бірі – Әулие Зигмунд Фелинскийге, екіншісі – Елизавета Роза Чацкаға.

Жоғары оқу орындары

Житомир университеттері оқу орындарының барлық түрлерімен ұсынылған. Бұл ақылы білім де, бюджетке түсу мүмкіндігі де бар Житомир университеттері, институттары мен академиялары. Житомир университеттері украиндарды ғана емес, сонымен қатар Житомирге жоғары білім алуға келген шетел азаматтарын да қабылдайды.

Иван Франко атындағы Житомир мемлекеттік университеті

Меншік нысаны бойынша мемлекеттік Жоғары оқу орындары:

• «Житомир политехникалық» мемлекеттік университеті
• Иван Франко атындағы Житомир мемлекеттік университеті
• Полесск ұлттық университеті
• Житомир мемлекеттік мәдениет және өнер институты
• Житомир мейірбике ісі институты
• Королев атындағы Житомир әскери институты