Зұлпықар
Зұлпықар – басы немесе басының ұшы екіге айырылып соғылған қылыш түрі. «Зұлпықар» (араб. «Зул фикар» – «жасын» деген сөз) – Әзірет Әлінiң (Мұхаммед пайғамбардың немере інісі, әрі күйеу баласы, төртінші әділ халиф Әлі ибн Әбу Тәлібтің) аты аңызға айналған қасиеттi екi басты семсерінің атауы.
Тарихи деректер
Тарихи деректер бойынша, зұлпықар Мұхаммед пайғамбардың қолына жаңа діннің жауларымен соғыста, 624 жылы болған Бадр шайқасында әскери олжа ретінде түскен екен. Бұл семсер Мунабба ибн Хаджжадж деген адамның семсері болған. Зұлпықар семсер Мұхаммед пайғамбардың мұсылмандар басшысы билігінің белгісі ретінде мифологизациялану процесінен өтіп, исламның басты киелі символдарының біріне айналады. Сондықтан семсердің шығу тегі туралы деректер мифке, аңызға айналып кеткен. Мұсылман дәстүрінде Пайғамбардың қолында бұл қылыш керемет магиялық күшке ие болған деп саналады. Аңыздардың бірінде оны алғашқыда Адам ата ұстанған деп айтылады. Мұсылмандар, ислам дінін қабылдған қазақтар да, зұлпықарды аспаннан түскен төрт киелі қылыштың бірі санайды.
Семсердің ұранға айналуы
627 жылдың наурызында болған мұсылмандардың ислам жауларымен үшінші шайқасында («Ордың бойындағы шайқас» деп аталған шайқаста) жаудың алып денелі атақты жауынгері Амр ибн Абд Вуддқа қарсы жекпе-жекке шыққан жас жігіт Әліге Мұхаммед пайғамбар жеңіс тілеп, дұға оқып, осы зұлпықар семсерін береді. Жас жігіт жекпе-жекте қарсыласын жеңіп, оны семсермен шауып өлтіреді. Мұны көрген Мұхаммед пайғамбар: «Ла фета илла Али, ла сейфе илла Зулфикар» («Әліден асқан батыр жоқ, Зұлпықардан асқан семсер жоқ!») – деп таңдана айқайлап жіберген деседі. Кейін бұл сөз нақылға айналып, мұсылман жауынгерлерінің ұраны болып кетті, мұсылман халықтарының қаружасаушы шеберлері бұл нақыл сөзді семсер, қылыштардың жүзіне жазды. Әзірет Әлінің қолында болғанда, оның Ислам үшін жасаған басқа да даңқты ерліктерімен бірге бұл зұлпықар семсер де ұлы әскери даңққа ие болды. Зұлпықар мұсылман мәдениетінде, мұсылман өнерінде Исламның басты қаһарманы – Әзірет Әлі бейнесінің негізгі атрибуттарының біріне айналды. Шығыс бейнелеу өнерiнде Әзірет Әлі әрқашан қолында осы зұлпықармен бейнеленедi.
Өтпелі кезеңдері
Зұлпықар семсердің кейінгі тарихы белгісіз, бұлыңғыр болып кеткен. Кейбір деректер бойынша семсер кейін Әзірет Әлінің баласы Хусәйннің қолына өтеді. 680 жылы Кербела қонысының маңындағы соңғы шайқасында бұл семсер Хусәйннің қолында болған. Хусәйннің өлімінен соң семсер сүннит халифтерінің меншігіне көшкен. Кейін Аббасидтер халифтарының киелі реликвияларының жинағымен бірге семсер Осман империясы сұлтандарының қолына өтіп, қазір Стамбулдағы Топқапы сарайдың мұражайынды, Мұхаммед пайғамбар және оның серіктері ұстаған «Мүбарак қылыштардың» құрамында сақтаулы деп саналады. Бірақ Топқапы сарайында сақтаулы Мұхаммед пайғамбар ұстанған семсерлердің ішінде зұлпықар жоқ. Ондағы Әзірет Әлінің семсері деп аталатын семсер де зұлпықар емес. Бұл киелі қарулардың ішіндегі жалғыз зұлпықар үлгісіндегі семсер «Хазреті Османның семсері» деп көрсетілген. Бұл семсердің бір ерекшелігі оның жүзінің бетінде де басының ұшы екіге бөлініп жасалған зұлпықар семсер бейнеленген. Хазреті Османның семсерінің бетіне салынған суреттегі семсер Әзірет Әлі ұстаған зұлпықардың бейнесі болуы әбден мүмкін.
Әзірет Әлінің зұлпықары да осындай басы түзу, екі жүзді, ұшы екіге бөлінген семсер болған. Ислам дінінің таралуы кезеңінде араб елдерінде басы екі ұшты семсерлерді жасау дәстүрі кең таралған. Араб елдерінде мұндай семсерлер кейін ХIV-ХVI ғасырларға дейін жасалып келді. Осы кезеңге жататын мамлюктер семсерлерінің осындай үлгілері Топкапы сарайының қарулар залында экспозицияда да тұр. Жүзі жалпақ келген семсерлердің ұшын екі жіңішке ұзын ұштарға бөлу арқылы шеберлер семсермен түйрегенде оның ұшының адам денесіне сұғылуын жеңілдетті және жылдамдатты. Семсердің екі ұшымен бірден екі жара салынуы адам өміріне өте қауіпті болды. Сондықтан бұл жақсы ойланып, соғыс тәжіріибесінде тексеріліп қолданылған шешім болатын. Мұсылман халықтарының жазба, ауызша деректері, музейлік және иконографиялық материалдар зұлпықар семсерлердің соғыста нәтижелі қолданылғанын көрсетеді.
Үлгілерінің пайда болуы
Кейін орта ғасырлардың аяғы мен жаңа заманның басында көшпелі түркі халықтары тудырған қайқы қылыштың бүкіл әлемде қолданысқа енуімен, зұлпықар басы екі ұшты қылыш ретінде түсініле бастайды. Зұлпықарды қасиеттеу және оған елiктеу барысында Шығыста басының ұшы екі айырылатын зұлпықар типтес қылыш түрi жасала бастады да, оны да «зұлпықар» деп атады. Алғашқы зұлпықар қылыштар дәстүр бойынша зұлпықар семсерлер сияқты басының ұшы екіге бөлініп жасалды. Ал ХV-ХVI ғасырлардан бастап Шығыста зұлпықар қылыштың екi үлгісі пайда болды: бірінші үлгісінде зұлпықар семсердей қылыштың ұшы көлденеңінен екіге бөлініп соғылса, екінші үлгісінде қылыштың басы тігінен бойынша екiге айырылып жасалды. Яғни зұлпықар қылыштың басты белгілік ерекшелігі – оның басының, не ұшының екеу болуы. Шығыс өнер ескерткіштерінде Әзірет Әлінің қолында зұлпықар қылыштың осы екі типі де бейнелене береді. XVII-XIX ғасырларда зұлпықар қылыш Шығыс жауынгерлері қолданған қылыштардың ерекше түріне айналды. Зұлпықар қылыштар Шығыста өте жоғары бағаланған, мұсылман дәстүрінде бұл қылыштар магиялық күшке ие болады деп санайды. Зұлпықар қылыштар ХVIII-ХIХ ғғ. Үндістанда, Иранда, Түркияда, Кавказда (Дағыстанда) жасалды. Әр халықтардың қару жасау дәстүріне сәйкес зұлпықарлардың бастары түзу немесе қайқы, жүздері мен сырты түзу немесе толқынды болып түрліше соғылды. Саптары әр халықтың өзіне тән семсер, қылыштардың сабының пішінімен жасалды.
Зұлпықарды қазақ батырларының қолдануы және мәні
Бүкіл Шығыста өте жоғары бағаланған зұлпықар қылыштарды қазақтың хан-батырлары да ұстаған. Фольклорлық деректерде құлпықар қылыштар қазақ жауынгерлерінің қаруы ретінде жиі айтылады. Сонымен бірге, қазақтың дәстүрлі мәдениетіне Ислам дiнiмен енген бұл киелі қылыштың атауы – зұлпықар сөзі қазақ ауыз әдебиетінде асыл қылыштың эпитетіне, теңеуіне де айналған. Орта ғасырларда мұсылман халықтарында «Зұлпықар» жауынгерлік ерліктің және батырлықтың символы болды. Оның бейнесі әскери туларда, жауынгерлердің молаларына салынды. Аңызға айналған атақты семсердің аты мұсылман халықтарында ер адамның кең қолданылатын есіміне де айналды. Жауынгер, батыр болсын деп Зұлпықар есімін ер балаға қазақтар да қойған.
Қазақстанның Ұлттық мұрағат қорында қазақтар ұстаған, бiрақ индиялық шеберлер жасаған бір зұлпықар қылыш бар (суретте). Жалпы ұзындығы 93 см, басының ұзындығы 81 см, ені 3 см. Басы екі жүзді, қайқылығы орташа, жүздері толқынды болып жасалған, басының екі бетінің ортасынан ені 1,1 см ойық өтеді, ұшы төрт қырланған екі ұшқа бөлінген. Қылыш басының екі беті алтын қақтау әдісімен мұсылман өсімдік өрнегімен – «ислими» өрнегімен әшекейленген. Сабы сүйектен жасалған екі беттіктен құралған, жетесіне мыс қаңылтырдан оралған екі түтікше шегелермен бекітілген. Сабының қыры жетесіне дәнекерленген темір пластинамен көмкеріліп, алтын қақталып әшекейленген. Сабының ұшы гүл формалы темір түбекпен қапталған. Балдағы крест формалы, көлденең бастарының ұшы сопақ шар түрінде жасалған, беттері алтын қақтау әдісі арқылы көгеріс өрнекпен көркемделген.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Ақсауыт. Батырлар жыры. Екi томдық. Т.2. Алматы: Жазушы, 1977;
- Ислам. Энциклопедический словарь. М.: Наука, 1991;
- Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Т.1. М.: Советская энциклопедия, 1991;
- Потрашков С.В. Иллюстрированный военно-исторический словарь. М.: Эксмо, 2007;
- Эгертон Эря. Индийское и восточное оружие. От державы Маурьев до империй Великих Моголов. М.: ЗАО Центрполиграф, 2007;
- Hilmi Aydin. Hirka-i Saadet Dairegi ve Mukaddes Emanetler. Istanbul: Kavnak kitapligi, 2007;
- Ахметжан К.С. Этнография традиционного вооружения казахов. Научный редактор и автор предисловия Нурсан Алимбай. Алматы: Алматыкітап, 2007;
- Акрам А.И. Рыцарь пустыни. Халид ибн ал-Валид. Крушение империй. Пер. с англ. СПб.: Диля, 2009;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.