Иттрий (лат. Ytterіum; Y) — элементтердің периодтық жүйесінің ҚҚҚ тобындағы элемент, сирек жер элементтеріне жатады; ат. н. 39; ат. м. 88,91. Табиғатта тұрақты бір изотопы бар (89Y). Күмістей ақ түсті металл, тығыздығы 4,47 г/см3; балқу t 15000С; қайнау t 29270C. И-ді 1794 жылы финн химигі Ю.Гадолин (1760 – 1852) иттербий “жері” (И. оксиді) түрінде ашқан.

39 СтронцийИттрийЦирконий
Sc

Y

Lu
Периодическая система элементовСутегіГелийЛитийБериллийБор (элемент)КөміртекАзотОттекФторНеонНатрийМагнийАлюминийКремнийФосфорКүкіртХлорАргонКалийКальцийСкандийТитан (элемент)ВанадийХромМарганецТемірКобальтНикельМысМырышГаллийГерманийКүшәнСеленБромКриптонРубидийСтронцийИттрийЦирконийНиобийМолибденТехнецийРутенийРодийПалладийКүмісКадмийИндийҚалайыСүрмеТеллурИодКсенонЦезийБарийЛантанЦерийПразеодимНеодимПрометийСамарийЕуропийГадолинийТербийДиспрозийГольмийЭрбийТулийИттербийЛютецийГафнийТантал (элемент)ВольфрамРенийОсмийИридийПлатинаАлтынСынапТаллийҚорғасынВисмутПолонийАстатРадонФранцийРадийАктинийТорийПротактинийУранНептунийПлутонийАмерицийКюрийБерклийКалифорнийЭйнштейнийФермийМенделевийНобелийЛоуренсийРезерфордийДубнийСиборгийБорийХассийМейтнерийДармштадтийРентгенийКоперницийНихонийФлеровийМосковийЛиверморийТеннессинОганесон
Периодическая система элементов
39Y
Жай заттың сыртқы бейнесі
Ашық күміс сирек кездесетін металл
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі

Иттрий, 39

Топ типі

Ауыр металдар

Топ, период, блок

3, 5, d

Атомдық масса
(молярлық масса)

88.90584(1) м. а. б. (г/моль)

Электрондық конфигурация

[Kr] 4d1 5s2

Қабықшалар бойынша электрондар

2, 8, 18, 9, 2

Атом радиусы

180 пм

Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус

190±7 пм

Ион радиусы

(+3e) 89,3 пм

Электртерістілігі

1,22 (Полинг шкаласы)

Электродты потенциал

0

Тотығу дәрежелері

0, +1, +2, +3

Иондалу энергиясы

1-ші: 600 кДж/моль (эВ)
2-ші: 1180 кДж/моль (эВ)
3-ші: 1980 кДж/моль (эВ)

Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза

Қатты дене

Тығыздық (қ.ж.)

4,47 г/см³

Балқу температурасы

1795 K

Қайнау температурасы

3611 K

Балқу жылуы

11,5 кДж/моль

Булану жылуы

367 кДж/моль

Молярлық жылусыйымдылық

26,52 Дж/(K·моль)

Молярлық көлем

19,8 см³/моль

Қаныққан бу қысымы
P (Па) 1 10 100 1000 10 000 100 000
T (К) 1883 2075 (2320) (2627) (3036) (3607)
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы

алтыбұрышты

Тор параметрлері

a=3,647 c=5,731 Å

c/a қатынас

1,571

Дебай температурасы

280 K

Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік

(300 K) (17,2) Вт/(м·К)

Юнг модульі

63.5 ГПа

Жылжу модульі

25.6 ГПа

Пуассон коэффициенті

0.243

Бринеллий қаттылығы

200–589 МПа

CAS нөмірі

7440-65-5

Иттрий Y

Итрий қышқылмен, галогендермен, сутекпен, қайнаған сумен әрекеттеседі. Циркон, сфен, апатит, эфдиалит, уранинит минералдарында кездеседі және оларды өңдеу кезінде алынады. И. Fe, Nі, Tі, Cr, Mo-ге легирлеуші қоспа ретінде, ядролық реакторлардың құралымдық материалы ретінде пайдаланылады. Синтететикалық итрий (алюминийлі гранат) радиоэлектроникада және зергерлік өнеркәсіпте қолданылады.

Иттрий ауасында тығыз қорғаныш оксидті пленкамен жабылады. 370-425 °C кезінде тотықтың тығыз қара пленкасы пайда болады. Жинақы металл қайнаған суда ауа оттегімен тотығады, минералды қышқылдармен, сірке қышқылымен жауап береді, фторлы сутегімен жауап бермейді. Иттрий қыздыру кезінде галогендермен, сутегімен, азотпен, күкіртпен және фосформен өзара әрекеттеседі. У2О3 оксиді негізгі қасиеттерге ие, ол Y(ол)3 негізі жауап береді.

Сілтемелер өңдеу

«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том