Карл Шпиттелер
Карл Фридрих Георг Шпиттелер (нем. Carl Friedrich Georg Spitteler) Карл-Феликс Тандем бүркеншік атымен белгілі (нем. Carl Felix Tandem) (24 сәуір 1845, Лиесталь — 29 желтоқсан 1924, Люцерн) — швейцариялық ақын, 1919 жылы «Олимпиада көктемі» теңдесі жоқ эпопеясы үшін» әдебиет бойынша Нобель сыйлығының лауреаты.
| Карл Шпиттелер | |
| Carl Friedrich Georg Spitteler | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні |
29 желтоқсан 1924 (79 жас) |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Мансабы |
ақын |
| Шығармалардың тілі | |
| Марапаттары | |
Неміс тіліндегі әдебиетте классикалық стиль мен идеалистік бағытты дамыта отырып, ол эпикалық әңгіменің түпнұсқа нұсқасын ұсынды, ол өзгертілген нұсқаларда 20 ғасыр әдебиетінде жалғасын тапты.
Оның жұмысын сыншылар да, сондай-ақ оны Мюнхендегі «Кунстварт» («Көркем шолу») журналының редакторы қызметіне ұсынған Фридрих Ницше де атап өтті.
Өмірбаяны өңдеу
Базель маңындағы Лиесталь қаласында мемлекеттік қызметкердің отбасында дүниеге келген. 1849 жылы әкесінің Швейцария Конфедерациясының қазынашысы болып тағайындалуына байланысты отбасы Бернге көшті, ал Карл тәтесімен Базельде қалды және белгілі бір пәндер бойынша университет деңгейінде білім алған жергілікті гимназияға түсті.
Бала кезінен музыкаға, сурет салуға әуес болған. Гимназияда филолог В. Вакернагель және тарихшы Якоб Беркхардтпен бірге ол эпикалық поэзияға, Қайта өрлеу дәуірінің ақыны Людовико Ариостоның шығармашылығына қызығушылық танытты.
Әкесінің талабымен 1863 жылы Цюрих университетінің заң факультетіне оқуға түседі. 1863 жылдан 1870 жылға дейін Цюрихте, Гейдельбергте және Базельде теологияны оқыды.
Оқуды бітіргеннен кейін әдебиетті оқу мүмкіндігі үшін ол пастор болу ұсынысынан бас тартып, 1871 жылы Санкт-Петербургке кетіп, 8 жыл бойы орыс генералының отбасында үй мұғалімі болып жұмыс істеді. Анда-санда Финляндияға баратын. Осы уақытта ол «Прометей мен Эпиметей» поэмасын жазды («Prometheus und Epimetheus», 1881).
1879 жылы Швейцарияға оралды. Ол өз қаражатына Карл Феликс Тандем лақап атымен «Прометей» поэмасын шығарады, бірақ бұл оған сәттілік әкелмеді. Сөйтіп, әдеби іс-әрекеттің оған күн көріс бере алмайтынын түсіне бастайды. 1881 жылы ол Нойвевилльде (Берн кантоны) мұғалімдік қызметке орналасты, екі жылдан кейін ол өзінің шәкірті Мари дер Хоффқа үйленді. Базель мен Цюрихте газеттерде журналист болып жұмыс істеді. Әдеби қызметпен айналысуды жалғастырады.
1892 жылы жазушының әйелі мұраға ие болған кезде, отбасы Люцернге көшті, онда Спиттлер өзін толығымен әдебиетке арнай алды.
1887 жылы Ницше оны мюнхендегі «Кунстварт» журналының редакторы қызметіне ұсынды. 1900 жылдан бастап, «Олимпиада көктемі» поэмасы жарық көргеннен бастап, Спиттлер танымал болды. Алайда, ол саяси тақырыптарды айтудан қашып, оңаша өмір сүреді. 1914 жылы Шпиттелер Швейцарияның бейтараптығы үшін Германиямен одақтасуға қарсы шықты. Бұл үшін ол неміс жанкүйерлерінің қолдауынан айырылды, бірақ соған қарамастан 1916 жылы Франкофония жазушылары қоғамының медалін алды.
75 жасында ол әдебиет бойынша Нобель сыйлығын алды, бірақ ол науқас болғандықтан марапаттауға жеке қатыса алмады. Бұл сыйлықты Швейцарияның Швециядағы елшісі алды.
1924 жылы жазушы Люцернде қайтыс болды. Ромен Роллан Карл Шпиттелер шығармашылығын жоғары бағалады және ол қайтыс болғаннан кейін оның шығармашылығын Гомер мен Гетенің еңбектерімен салыстыра отырып, некролог жазды.
Шығармашылығы өңдеу
Өлең шығарудағы алғашқы тәжірибелер Базельдегі гимназияда оқыған кезден басталады.
Ол өзінің алғашқы эпикалық поэмасын 1881 жылы Петербургте жасады. Бұл Прометей мен Эпиметейдің (Prometheus und Epimetheus) ырғақты прозада жазылған поэмасы - авторға қазіргі қоғамдық өмірдің қақтығыстары мен қайшылықтарымен параллельдерді қамтитын аллегория.
Базель және Цюрих газеттерінде журналист ретінде жұмыс істеген кезінде ол:
- бос өлеңмен жазылған өлең, Табиғаттан тыс туралы (Extramundana, 1883 );
- Көбелек өлеңдер жинағы (Schmetterlinge, 1889);
- Әдеби мысалдар (Litterarische Gleichnisse, 1892 );
- Колдери руынан шыққан Кішкентай Фред прозалық шығармалары (Friedli der Kolderi 1891) және Густав (Gustav, 1892 ).
Люцернде жазылған:
- Балладалар (Balladen, 1896 );
- Сент Готхард шатқалы (Der Gotthard, 1897 );
- лейтенант Конрад әңгімесі (Conrad der Leutnant, 1898 );
- «Көңілді шындықтар» сыни эсселер жинағы (Lachende Wahrheiten, 1898 ).
Шпиттелер 1900 жылдан 1905 жылға дейін бөліктермен және 1910 жылы толығымен жарияланған Олимпиада көктемі (Olimpischer Fruhling) эпикалық поэмасымен танымал болды. 1904 жылы атақты дирижер Феликс Вайнгартнер мақтау мақаласын жариялады – оның жеңіл қолымен «Олимпиада көктемі» неміс тіліндегі әдебиеттің жауһар туындысы ретінде танылды. Поэма алты жүзге жуық беттік бес кітаптан тұрады. Ямбикалық гексаметрде жазылған ол дінді, мифологияны, юморды және аллегорияны біріктіреді.
1908 жылы Шпиттелер оған плагиат жасады деген айыптауларға байланысты «Менің Ницшемен қарым-қатынасым» (Meine Beziehungen zu Nietzsche) брошюрасын басып шығарды. Өз атымен шыққан «Прометей мен Эпиметейдің» екінші басылымында сыншылар Ницшенің «Заратуштра осылай дейді» кітабынан алынғанды, Прометейдің бірінші басылымынан кейінірек пайда болғанын көрді.
Марапаттары өңдеу
1920 жылы 75 жасында Карл Шпиттлер «Олимпиада көктемі» поэмасы үшін әдебиет бойынша Нобель сыйлығын алды. Швед академиясының мүшесі Харальд Джерне Шпиттлердің мифологиясын «еркінің таңылған қажеттілікке қарсы күресте адам азабы, үміттері мен көңіл қалуды идеалды қиял деңгейінде пайда болатын көріністің ерекше түрі» деп атады.[дереккөзі?] .
1916 жылы неміс тілінде сөйлейтін Швейцария Бірінші дүниежүзілік соғыста Германияның «нәсілдік одақтасы» болды деген пікірді жоққа шығарып, швейцариялық бейтараптылықты қолдағаны үшін Франкофония жазушылары қоғамының медалімен марапатталды.
Меркурийдегі кратер Шпиттелердің есімімен аталған.
Негізгі жұмыстар өңдеу
- 1881 жылы Прометей мен Эпиметей (нем. Prometheus und Epimetheus)
- 1883 Табиғаттан тыс нем. Extramundana)
- 1887 (нем. Ei Ole)
- 1887 Самодеден (Samojeden)
- 1887 Ит пен мысық (нем. Hund und Katze)
- 1887 Олаф
- 1888 Бацилла
- 1889 Дас Бомбардамент фон Або
- 1889 Көбелектер (нем. Schmetterlinge)
- 1889 Парламентар
- 1890 Дас Веттфастен фон Хеймлиген
- 1891 Колдери кланынан кішкентай Фред (нем. Friedli der Kolderi)
- 1891 Густав (нем. Gustav)
- 1892 Әдеби мысалдар (нем. Literarische Gleichnisse)
- 1892 Der Ehrgeizige
- 1893 Jumala. Ein Finnisches Marchen
- 1896 Балладалар нем. Balladen
- 1897 Сент-Готхард шатқалы (нем. Der Gotthard)
- 1898 Лейтенант Конрад (нем. Conrad, der Leutnant)
- 1898 "Қызықты шындық" сыни эсселер жинағы (нем. Lachende Wahrheiten)
- 1900 Die Auffahrt
- 1901 Hera die Braut
- 1903 Die hohe Zeit
- 1904 Ende und Wende
- 1905 Олимпиада көктемі (эпос)
- 1906 Imago
- 1906 Gras- und Glockenlieder
- 1907 Die Madchenfeinde
- 1920 Meine frühesten Erlebnisse
- 1924 Прометей дер Дульдер