Кеңгірбай Жігітекұлы

Кеңгірбай Жігітекұлы (Кеңгірбай би) 1720-1723 жылдар шамасында туған. Бұл кезде тобықты елі "Ақтабан шұбырынды, Алкакөл сұлама" оқиғасына ұшырап әуелі қазақ даласының оңтүстігіне, кейіннен Қоқан хандығынан зорлық- зомбылық көрген олар батыс жаққа Ырғыз, Қаракеңгір, Торғай өзені бойына ауып коныстанған екен. Жігітек батыр жаңа туған баласынын атын Кеңгірбай койыпты.

Найман Еспенбет би,батырдың қол астында жұмыс жасаған.

Өзіміз білетіндей Еңлік сұлу Найманның атақты Матай руынан.

Кеңгірбай, жазушының кейіпкері. Тобықтының атақты биі, Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасындағы негізгі кейіпкерлердің бірі. Әсіресе осы Еңлік пен Кебек оқиғасына байланысты шешімімен әділетсіз би атағы қалған. Жазушы Абай туралы монографиясыңда: «Жиреншелер Абайдың айтқанын орындап, қыз басын босатарман болғанда, Сыбанның біреуі - «Жол осы ма еді, Кеңгірбай әруағы кайдасың!» деп ұрандап, әруақ шақырады. Осыған қайысқан Оразбай Кеңгірбай жолын бұзғысы келмей Абайға келгенде, ол: «Кеңгірбайдан ел әділдік көрген жок. Әйел үшін ол «Қара қабан атанған» деп, өз айтқанын істетеді. Мұрын қызына еркіндік әпереді. Ал Оразбай мен Жиренше: «Абай асқан екен, Кеңгірбай жолын бұзумен тұрмай «қабан» деп тілін тигізді. Енді біз бұдан кеттік, жауластық» деп, өзді-өзі серттесіп алады» деп, Кеңгірбай болмысынан хабардар етеді (№ 193-папка, 8-бет). Дәл осыны «Абай жолы» эпопеясында «Салиқа кыз дауы» оқиғасымен байланыстырып көрсетеді. Әкесінің сәлемін алып барған Абайға айтқан Байдалының: «Ендеше, жаттан айтсам, сырттан айтқан болады. Саған айтсам әкеңнің өз көзіне айтқаным. «Татуластық, табыстық деп кеше тамам Арғынның тобында. Сол татуласқан сиқым осы ма? Тәтті күнде тағы артыма қалжуыр байлайтын болса, анадағы араздықтан мұның несі озды? Не жаздым, сенің әкеңе осы мен! Жігітек! Атаң Ырғызбайға атам Кеңгірбай оң батасын беріп би сайлап еді. Өз бапасы, өз туысы жоқ емес еді ғой сонда» («Абай жолы», «Шытырманда» тарауы) деген сөздерінен Кеңгірбай бітімі де, араздық себептері де ашыла түседі.

Кеңгірбай би - Орта жүздегі, Арғын тайпасының, Тобықты руынан шыққан би. Жігітектің баласы. XVIII ғасырда өмір сүрген.

Өмірі

Қазіргі Семей облысы Абай ауданындағы Шыңғыстауды мекендеген. Найман Еспенбет бидің үкімін қолдап, 1780 жылдар шамасы Еңлік пен Кебекті ұстап беріп, өлтірткендітен әділетсіз би деген атпен қалады. Кеңгірбай би қарамағындағы халықты қатал ұстаған қатыгез, үлкен жер көлемі бар бай болды. Бейіті Жидебай қорығының бойында.

Шәкәрім Құдайбердіұлының шежіресінде Кеңгірбай бидің ататегі былай таратылған: Арғын - Қотан - Тобықты - Рыспетек - Мұсабай - Сүйірбас - Сары - Кішік. Сол Кішіктен Олжай, одан Айдос, Қайдос, Жігітек аталары, Жігітектің бәйбішесінен Кеңгірбай туған. Кеңгірбайдың бұл ата-бабалары өз тұсында елін, жерін ішкі-тысқы басқыншы жаудан қорғап келген батыр, бай, сұлтан болған. Кеңгірбай да сол аталарының жолымен Тобықты руына би, сұлтан болған. Кеңірбайга ел билігі тиген кезде Тобықты Шыңғыстауға орнығып, тұрақтаған кезі екен. Қатал да адуынды Кеңгірбай би Найман, Матай, Керей, Уақ руларын бірте-бірте ығыстырып, Тобықты елінің жерін кеңейткен. Сөйтіп, бұрын әртарапта басы бір жерге бірікпей бытырап келген Тобықты жұрты терезесі тең іргелі елге айналған.

Кеңгірбай би шекаралас орыс патшалыгына тәуелді болмауды көздеген. Өзінің бұрынғы ата-баба дөстүрін, салт-санасын мықтап сақтауға бел байлаған. Сол үшін де ол Ресей шолғыншы, басқыншыларына карсы үздіксіз күрес жүргізіп отырған. Бір қақтығыс кезінде орыс әскерлерін Шыңғыс тауынан асыра куған Кеңгірбай қолы Көкен тауының шатқалына жетіп тыныс алады. Сол бір сәтті пайдалана қойған орыстың жалдамалы жансыздары көпес, шонжар ұлықтары қапылыста Кеңгірбай биді қолға түсіріп, тұтқындайды. Екі қолын артына байлап, сақалын кесіп алады. Өзін көк арбаға таңып, губерниялық түрмеге апарып қамайды.

Бір деректе бұл оқиға былай әңгіме етілген: ...Сібір губернаторы Семей аязы арқылы ауыр халдегі көшіп-ауып келген аз елдерге бұйрықтарын бере бастайды: "Патшаөкіметіне бодан болдындар. Енді мұнан былай 100 жылқыдан 3 бас, 100 сиырдан 5 бас, 100 қойдан 10 қой салық төлейсіндер" - деп. Бұл бұйрықты Кеңгірбай би айтқан мерзімінде орындамай, кешіктірген екен. Сонан Семей оязы жасақ-жендеттермен Потапов деген офицерді бастык етіп "Кеңгірбайды айдап әкел" деп жібереді. Потапов Кабекеңе келіп: "Губернатордың жарлығын орындамайсың", - деп, Кеңгірбай биді арбаға тіркеп, екі шақырымдай жерге айдап келе жатқанда, Көбей би, Кенбай, Бектас үшеуі "Қоштасып қалайық" деп, алдарынан шығыпты. Қабекең келе жаткан Көбейлерді көріп оң қолын көтеріп, Потаповқа өтінген: "Ана адамдармен қош айтысып сөйлесейін, рүқсат етіңіз" - деп. Потапов арба жанында келе жаткан тілмаш татар жігітке: "Мына Қарақабан ана адамдармен не сөйлесер екен, жөндеп маған аударып бер", - депті Кеңгірекең рұқсат алып, тоқтап тұрғандарға айтқаны "Айдап келеді ақ найзалы, Акылымнан таппадым еш пайданы. Тілеуімнің әйелі екібақат, ұл туса, атын қойыңдар Ер Байдалы. Калған жағдайды оязга барғанда көре жатармын. Елге ие болыңдар, Аллаға барлығыңды тапсырдым", - депті.

Сонда Потапов жанындағы тілмашына: "Мына Қаракабан не айтты, соны толық аудар", - депті. Татар жігіті Кеңірбай биге жаны ашып, өзгертіп аударыпты: "Бұл кісі Семейге барғанда оязға мені жазықсыз сақалымды күзеді, қолымды байлап, жаяу айдады, жанымды қинады деп айтамын. Қатты зорлық жасады деймін", - депті. Потапов Қабекеңнің айтары дұрыс-ау дегендей ойға түсіп, корыққанынан: "Пусть тогда со мной рядом на тележку садится", - деп, жанына Кеңгірбай биді отырғызып алыпты.

Семейге келген соң, Потапов Кеңгірбай биді оязға кіргізіп: "Сіздің тапсырмаңызды орындап, алып келдім" дейді. Ояз: "Сен, казак, не себепті патша жарлығын орындамайсың?", - деп каһарланыпты. Кеңгірбай би: "Губернатор тақсыр, бұйрыкты орындау қазіргі жағдайда өте қиын. Еліміз көшіп әлі орныққан жоқпыз. Қоныс іздеп вуреленудеміз. Бұрынғы көне дәуірдегі ата-бабаларымыз қоныстаған жерімізге басқа елдер келіп, орнығып алыпты. Біздер көп заман бойы Ислам дінін қабылдаймыз. Ол дінді ауыстыра алмаймыз. Әскер де бере алмаймыз, өйткені жоңғар-қалмақтармен көп жыл соғыса- соғыса халкымыздың саны азайды. Сіздер бұл жағдайды толық түсініңіздер. Мал салығы да көп. Міне, халқымыз осындай халде болып тұр", - депті.

Көп ұзамай өзінің шешендік, алғырлығы, тапқыр, айласы арқасында Кеңгірбай би бұл түтқыннан да босанып еліне келеді. Бидің абырой атағы бұрынғыдан да арта береді. Тобықты халқы бұрынғыдан да оның төңірегіне топтала түседі. Енді көршілес рулы елдер онымен ынтымақтаса, бірлесе отырып сыртқы жауларға қарсы күреске жұмыла бастайды. Сол тұста өткен талай-талай айтыс, тартыс, күрес кезіндегі Кеңгірбай бидің алғырлық айла, тәсілдері, кесімді билік сөздері қалың бұқараның діттеген ойынан шығып отырады.

Кеңгірбай би қартайған шағында өзінің сенімді шәкірт інісі Өскенбайға (1778-1850) билікті береді. Бұл кезде ұлы Абайдың арғы атасы Өскенбай 27-28 жастардағы старшын екен. Кеңгірбай би 1808 жылдың күзінде 87-ге қараған жасында дүниеден өтеді.

Арғынның Бура деген елінде бірнеше жылдан бері бір барымта дауы шешімін таппай жүреді. Бура елінің басты адамдары сол дауға билік айтуға Қаракесек биі Тіленшіге жүгінеді. Буралар Тобықты адамдарынан көрген зорлығын айтып Тіленшіні қайрап салады. Мұны Тобықты биі Кеңгірбай сезеді. Осыдан екі би қырғикабақ боп жүреді екен. Тіленші Тобықтыларға тыйым сала береді. Оны Кеңгірбай тыңдамайды. Бір жолы екі арада қақтығыс болып, Бура жағынан бір адам өледі. Енді бұрынғы барымта дауына құн дауы кеп жалғасады. Сол екі дауды шешу үшін Тіленші би екі жүздей адаммен атқа қонады. Тобықтының кариялары асып-сасып Кеңгірбайға барады. Кеңгірбай оларға:

- Саспаңдар, бір мәнісі болар, - дейді.

- Тіленшінің алдынан шықпайсыз ба? - дейді ауыл адамдары. Сонда Кеңгірбай:

- Мен үлкен басымды иіп, олардың алдынан шықпаймын. Әлгі бір өлеңші неме бар емес пе еді. Соны шақырыңдаршы? - дейді. Біреуі барып он алты жасар Алтыбай ақынды ертіп келеді. Кеңгірбай оған:

- Бір атқа міндағы Тіленшінің алдынан шық! - дейді. Алтыбай бала Тіленшінің алдынан шығып, сөлем берсе, олар сөлемін алмайды. Тіленші:

- Мына бір тайға мінген кімнің баласы? - деп, оны адам екен демейді. Сонда Алтыбай бала:

- Мен Алтыбай бала өлеңші,
Сіз Бекболатұлы Тіленші.
Ата тегің жақсы еді-ау,
Ата тегің болмаса,
Ел бүлдірген өренші.
Алдыңа келгенде,

Әділдіктен бұзылдың.
Ата-анасы біз бе едік.
Терісінен соққан кызылдың?
Сен бұл барғаннан барарсың,
Бес-алты тай аларсың.
Елге бүлік саларсың.
Адалыңды арам кып,
Бір пәлеге қаларсың.
Ұры кетер түн асып,
Ак бұлды ад ал кұн кетер.
Барымтаға үласып.
Талассаң талас жаркыным,
Өзіңді-өзің таларсың.

- депті.

Тіленші ойланып қалады. Бұл баланы Кеңгірбай әдейі жіберіп отырғанын сезеді ол. Үлкен-кіші бәрі ақыл қосады: "Бұл барғаннан барарсың, бес-алты тай аларсың, елге бүлік саларсың. Құн дауы барымтаға ұласып, екі ел өшігіп кетер. Өзінді-өзің таларсың" деп Кеңгірбай би түп атамыз Арғынды айтқызып отырғой. Кой, райымыздан кайтайық. Барып, іс мәнісін айтайық, Кеңгірбайдың өзі не дер екен? - деп Тіленшілер аттан түседі Тобықтылар оларды сыйлап күтеді. Дау шешіміне жақындағанда өзінің ақ ордасында отырған Кеңгірбай би тағы да әлігі Алтыбай баланы шақырып алып:

- Бар, Тіленшіге сөлем айт, мына алтын жүзігімді алсын да, сөзді көп созбай тынсын, - деп жұмсайды. Алтыбай акын алтын жүзікті өкеп Тіленшіге береді. Сонда Тіленші:

- Би ағамыздың мұнысы: "Адамы өлген Бура елі Тобыктыдан бір қыз алсын да, құда-жекжат боп төс кағыстырсын. Ал, барымта дауы өзінен-өзі шешіле жатар", - дегені ғой.

Біз көндік, бітім осылай болсын деп, бұл дауды қорытыпты. Екі ел сонымен құйрық-бауыр жесіп, алыс-беріс салтын жасап құда-жекжат боп татуласып тарасыпты. Кеңгірбай би 1815 жылы қайтыс болған. Ел-жұрты жоқтау айтып аза тұтқан. Ол жоқтау "Боздақ" жинағында жарияланған: Кеңгірбай Жігітекүлына арналған жоқтаудың авторы белгісіз. Кейбір тіл оралымдарына Карағанда, бәйбішесі шығарған деп жоруға болады. Жоқтау В. В. Радловтан алынды. Кеңгірбай туралы мынадай қысқа мөліметтер айтылған. "Ақын Абайдың бесінші атасы Айдос пен Кеңгірбай бір туысады. Кеңгірбайдың бейіті Шыңғыстың бауырында, Қарауыл өзенінің жайламасында Ши деген жерде, жол аузында. Ел қонысынан ауып жүргенде Ұлытаудың Алаша хан, Жошы хан бейіттері (күмбездер) тұрған Кеңгір өзенінің бойындатуыпты, атын сонымен Кеңгірбай қойған. 1730 жыл шамасында туған. Абылай ханнан 34 жыл кейін өлген. Демек, Кеңгірбайдың өлген жылы 1815 жыл деп білеміз. Абылай хан 1711 жылы туылып, 1781 жылы дүние салған:

Алты атасы бай өткен,
Алты атанға жүк артқан.
Жеті атасы бай өткен,
Үйде сұңқар түлеткен,
Киядан сұңқар тілеткен,
Алтайы кызыл түлкі алған.
Қиядан барып теке атқан,
Паршаны бөздей жырттырған,
Жібекті жүндей түттірген,
Қонақ келсе қон деген,
Қой семізін сой деген,
Тойға қазан астырған,
Жақсылыққа көзін жеткізген.
Шылаушын салып ат мінген,
Шыңыраудан алып су ішкен,
Шынжырлы қауға тақтырған.
Кайыңнан астау шаптырған,
Каптаган жылқы шаптырған,
Айдалаға айдаткан,
Тұлымдыға байлатқан,
Қалмақтан жылқы қудырған,
Құлынын жолда тудырган,
Жамбасынан отырған,
Санама жұлдыз батырған.
Бес тақа паршадан киген,
Жеті рудан қол жиған,
Әуелі Кұдай қалағай,
Асылы нұрдан жаралған,
Аксұңкардай түлеген.
Тояты әбден қанған соң,
Алыстан дұшпан аттанса,
Кар, жаңбырдай бораған.
Жақыннан дұшпан аттанса,
Қарт бурадай жараған.
Барғанда төре таныған,
Қайтнанша қара қамаған!
Қарасы мен төресі
Қамап ақыл сұраган,
Айдының Алатаудай бар еді,
Қайратың Қаратаудай бар еді.
Қарып пенен касірге,
Сауып тұрған бие еді.
Жетім мен жесірдің
Айттырмай мұңын біледі
Толарсактан кан келсе,
Қажымай оран күледі.