Константин Кузьмич Юдахин

Константин Кузьмич Юдахин (31 мамыр, 1890, Орск — 22 ақпан, 1975, Бішкек қаласы) — орыс кеңес тілтанушысы және түркологы, маңызын қазірге дейін жоғалтпаған қырғызша-орысша сөздіктің авторы. Филология ғылымдары докторы (1949). Профессор.

Константин Кузьмич Юдахин

Өмірбаяны

• Орск қаласында туған
• балалық шағы Әулиеата, қазіргі Тараз қаласында өткен.
• 1910 жылы Ташкент қаласындағы мұғалімдер семинариясын бітірген
• Шымкент уезінің Манкент және Қарабұлақ өзбек қыстақтарында мұғалім болып жұмыс істеді.
• 1914-1920 жылдары Шыңжанда (Шығыс Түркістан) тұрып, ұйғыр халқының өмірі, тіршілігі, салт-дәстүрлері және тілімен жақыннан танысты.
• 1920 жылы Түркістан АКСР-ында жаңа оқулықтар жазумен айналысты.
• 1925 жылдан бастап Ленинград университетінде өзбек, қазақ, қырғыз және ұйғыр тілдерінен сабақ бере бастады.
• 1932 жылы Мәскеу шығыстану институтына ұйғыр тілі кафедрасының меңгерушісі болып ауысты.
• 1940 жылы оған профессор атағы берілді.
• 1944 жылдан өмірінің соңына дейін Қырғызстанда жұмыс істеді.
• 1950-шы жылдардың басында Ташкенттегі Ортаазиялық университеттің шығыс тілдері факультетінде екі мамандық —түркі филологиясы және иран филологиясы бойынша оқыды.

Қосымша лауазымдар

• 1952 жылдан Өзбек КСР-і Ғылымдар Академиясының корреспондент-мүшесі
• 1954 жылдан Қырғыз КСР-і Ғылымдар Академиясының толық мүшесі.
• 1947-1951 жылдары Қырғыз КСР-інің Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды.

Ғылыми және педагогикалық қызметі

Константин Кузьмич Юдахин бүкіл өмірін Орталық Азияның түркі тілдерін зерттеуге арнаған. Оның ғылыми-педагогикалық қызметінің ең жемісті кезеңі болып Қырғызстандағы кезеңі болып саналады. Сонда ол түрлі жылдары КСРО Ғылымдар Академиясының Қырғыз филиалында тіл секторының меңгерушісі, сонымен қатар Қырғыз мемлекеттік университетінің қырғыз тілі кафедрасында, М.В. Фрунзе атындағы педагогикалық институтта, В.В. Маяковский атындағы қыздар педагогикалық институтында, Ферғана мемлекеттік педагогикалық институтының өзбек тілі кафедрасында профессор-консультант болып қызмет етті.

Өзбек, қырғыз және ұйғыр тілдерінің лексикографиясы, лексикологиясы, диалектологиясымен тарихын зерттеген. Ол құрастырған қырғызша-орысша, өзбекше-орысша, ұйғырша-орысша сөздіктері кеңінен танымал болған.

Орысша-қырғызша сөздігі

Юдахин өзінің сөздігін 1928 жылғы мамырдың 6-сында бастаған. Кейінірек оған Х.К. Карасаев және Дж.Ш. Шукуров келіп қосылған. Алғашқы рет ол сөздік 1940 жылы басылып шықты. Көзі тірісінде ол сөздік бірнеше рет басылып шыққан. Ол сөздік кеңінен танымал болып, орыс бөлігі түрік тіліне аударылып, Түркияда қырғызша-түрікше сөздік болып шықты, ол да бірнеше басылым көрді.

Солардың бірі — «Қырғызша-орысша сөздіктің» 1965 жылғы басылымы. Ол Мәскеудегі «Совесткая энциклопедия» баспасында 15 000 данамен басылып шықты, бағасы (мұқабасымен бірге) — 3 сом 21 тиын. Беттер саны — 975, қамтылған қырғыз сөздерінің саны — 40 000.

Юдахин сөздігін жетілдірумен көп айналысты.

Шығармалары

• Сарыбаев Ш. Ш. Библиографический указатель литературы по казахскому языкознанию. В 3-х ч. Алма-Ата: Наука, 1965, ч. 1 (2-я пол. XIX в — 1963 ж.). 271 с.; 1971, ч. 2 (1963—1969 жж.). 240 с.; 1977, ч. 3 (1970—1975 жж.). 171 с. На каз. и рус. яз.;
• Библиография трудов К. К. Юдахина.— В кн.: Киргизский язык: (библиографический указатель литературы).1929—1959 жж. Фрунзе, 1961. 153 с.;
• Хрестоматия по уйгурскому языку. М., 1948, 171 с.;
• Близость языков узбекского и уйгурского народов.— Узбек тили ва адабиети масалалари. Ташкент, 1958, № 1, с, 31—33. На узб. яз.;
• Киргизско-русский словарь. М.: Сов. энциклопедия, 1965. 973 с. (Сост.).

Юдахин туралы шығармалар

• Торжественное собрание в Академии наук Казахской ССР, посвященное К. К. Юдахину.— Сов. Киргизия, 1955, 31 мамыр;
• Юдахин Константин Кузьмич — В кн.: БСЭ. Изд. 1-е. М., 1957, т. 49, с. 359;
• Константин Кузьмич Юдахин.— В кн.: МСЭ. Изд. 3-е. М„ 1961, т. 10, стб. 1050;
• Кайдаров А. Т. Константин Кузьмич Юдахин.— Народы Азии и Африки, 1963, № 6, с. 266—270;
• Узаков X. Видный тюрколог.— Учен. зап. Ташкент, гос. пед. ин-та иностр. яз.;
• Гулямов X., Хаджиев А. Профессор К. К. Юдахин.— Узбек тили ва адабиети масалалари, 1970, № 4, с. 85. На узб. яз.;
• Сартбаев К. К. Константин Кузьмич Юдахин.— В кн.: Тюркологические исследования. Фрунзе: Илим, 1970, с. 3—15;
• Сартбаев К. К., Орузбаева Б. О. Академик Константин Кузьмич Юдахин — Изв АН КиргССР, 1970, № 3, с. 94—96;
• Сартбаев К. К., Турсунов А. Т. Константин Кузьмич Юдахин: (К 80-летию со дня рождения).— Сов. тюркология, Баку, 1970, № 3, с. 138—140;
• Узаков А. Узбекское языкознание, Ташкент: Укитувчи, 1972. 268 с.;
• Константин Кузьмич Юдахин.— В кн.: Биобиблиографические очерки о деятелях общественных наук Узбекистана. Ташкент, 1977 т. 2, с. 325—328.