Литва тілі

Литван тілі (лит. lietuvių kalba) — Литваның ресми тілі, Еуропалық Одақтың ресми тілдерінің бірі. Литвада ана тілі ретінде сөйлеушілерінің саны 2.96 миллион, шетелдерде шамамен 170,000. Литван тілі өзімен туыстас Латыш тілімен бірге Балтық тілдеріне жатады, алайда екеуі өзара түсінікті емес. Литван тілі латын әліпбиін қолданады.

Литван тілі lietuvių kalba
Сөйлеу орны:	Литва, Аргентина, Аустралия, Беларусь, Бразилия, Канада, Эстония, Қазақстан, Латвия, Польша, Ресей, Швеция, Құрама Патшалық, Ирландия, Уругвай, АҚШ
Аумағы:	Еуропа
Барлық сөйлеушілері:	2.96 миллион (Литва) 170,000 (Шетелде) 3.13 миллион (Дүние жүзі бойынша)
Әлемдегі қатары:	144-ші
Тіл ұясы:	Үндіеуропалық тілдер  Балтық тілдері   Шығыс балтық тілдері    Литван тілі
Жазу әдісі:	Латын әліпбиі
Ресми күйі
Ресми күйі бар жері:	Литва, Еуропа Одағы
Реттеушісі:	Литван тілінің комиссиясы
Тіл белгілері
ISO 639-1:	lt
ISO 639-2:	lit
ISO 639-3:	lit

Тарихы

Литван тіліндегі сақталып отырған ең көне қолжазба (шамамен 1503 жыл), 15-ші ғасырда жазылған еңбектің көшірмесі.

First Lithuanian book (1547) The Simple Words of Catechism by Martynas Mažvydas

Еуропа тілдерінің картасы (1741), Исаның мінажатының алғашқы аяты литван тілінде берілген

Үндіеуропалықтардың қалай сөйлескендерін естігісі келетін әркім келіп, литван шаруасының сөйлегенін тыңдасын.

—Антуан Мейе

Литван тілінде үндіеуропалық тілдер өрбіп шыққан көне тілдерде болған есім морфологиясының көптеген бастапқы қасиеттері сақталған. Сол себепті литван тілі үндіеуропалық тілдердің салыстырмалы филологиясында маңызды роль атқарады. Салыстырмалы филологияның зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, литван тілі қазіргі үндіеуропалық тілдердің ішіндегі ең аз өзгерген тіл.

Протоүндіеуропалық тілдің бөлшектенгенінен кейін Балтық-славян тілдерінің тобы пайда болғаны, содан соң ұзақ уақыт ортақ даму кезеңінен кейін славян және балтық тілдеріне бөлінгені туралы болжам бар (Szemerényi, 1957). Алайда Мейе, Климас, Зинкевичюс сияқты кейбір басқа тілтанушылар ондай ортақ прототілдің болғанына қарсы дәлелдер келтіріп, олардың арасындағы ұқсастықтарды ұзақ уақыт бойы бір-бірінің ықпалына түсіп отырғандарымен түсіндіреді. Балтық тілдерінде көптеген көне белгілердің бар екендігі даусыз болғанымен, олардың протоүндіеуропалық тілден дәл қалай өрбіп шыққаны әлі де анық емес.

Кейбір глоттохронологиялық пайымдаулар бойынша, шығыс балтық тілдері батыс балтық тілдерінен біздің заманымыздың 400-600 жылдары ажырап шыққан. Литван тілі мен латыш тілдерінің арасында елеулі айырмашылықтар 800 жылдан кейін пайдан бола бастаған, бірақ сонда да ұзақ уақытқа дейін оларды бір тілдің диалектілері ретінде қарастыруға болатын. Өтпелі диалектілер кем дегенде 14-15-ші ғасырларға дейін сақталып келді, 17-ші ғасырға дейін сақталған болуы да ықтимал. Екі тілдің алшақтай түсуіне қазіргі Латвияның жерін 13-14 ғасырларда неміс рыцарьлық ордендерінің жаулап алғаны қатты ықпал жасады.

Литван тілінің сақталып отырған ең көне ескерткіштеріне шамамен 1503-1525 жылдары жазып алынған Исаның мінажаты, Сәлем, Мәриям және Никея кредосы жатады. Ол ескерткіштер оңтүстік аукштайт диалектісінде жазылған. Кітаптар 1547 жылдан кейін басылып шығарыла бастаған, бірақ литвандардың арасындағы сауаттылық деңгейі 18-ші ғасырдың аяғына дейін төмен дәрежеде болып келді. 1864 жылы Қаңтар көтерілісінен кейін Литваның генерал-губернаторы Михаил Муравьёв тілдің білім беру саласында және кітап басуда қолданылуына толық тыйым салды, бірақ литван тіліндегі кітаптар шетелде — Шығыс Пруссияда және Құрама Штаттарда кедергісіз басыла берді. Ол кітаптарды Литваға қатаң түрме жазасына қарамастан әкелумен «книгнешяй» деп аталып кеткен адамдар айналысты, сол кітаптардың арқасында литван халқының ұлттық сана-сезімі өсіп, ақыры тыйым 1904 жылы алынып тасталды.

Йонас Яблонскис (1860-1930) литван әдеби тілінің қалыптасуына маңызды үлес қосты. 19-шы ғасырда жазба литван тілінің ережелері онсыз да өзгере бастаған болатын, бірақ Яблонскистің Lietuviškos kalbos gramatika («Литван тілінің грамматикасы») атты кітабына кіріспеде тілдің одан кейінгі дамуына зор әсер еткен маңызды қағидаларды қорытындылап-тұжырымдады. Ол ұсынған жалпыға бірдей литван тілі оның өзінің батыс аукштайт диалектісіне негізделіп, шығыстағы пруссия литвандарының диалектісінің кейбір жақтары енгізілді. Бұл диалектілерде көршілес көне прус тілінің әсерінің арқасында ежелгі айтылым сақталып қалып, басқа диалектілерде болса түрлі фонетикалық өзгерістер орын алып отырды. 1918 жылдан бастап литван тілі Литваның ресми тілі дәрежесіне ие болды. Литва Кеңес Одағының құрамында болған кезде литван тілі орыс тілімен қатар ресми қолданылып келді.

Классификациясы

Литван тілі балтық тілдеріне жататын екі тірі тілдің біреуі болып табылады, екіншісі — латыш тілі. Балтық тілдеріне жатқан тағы бір тіл — көне прус тілі 19-шы ғасырға жетпей өлі тілге айналды. Балтық тілдеріне жатқан басқа тілдер — курон тілі мен судов тілі одан да бұрын жоғалған болатын. Балтық тілдері үндіеуропалық тілдердің жеке бір тармағын құрайды.

Географиялық таралуы

Литван тілі негізінен Литвада таралған; сонымен бірге Беларусь, Латвия, Польша және Ресейдің Калининград облысында тұрып жатқан литван ұлтының өкілдерінің арасында да таралған. Аргентина, Аустралия, Бразилия, Канада, Дания, Эстония, Франция, Исландия, Ирландия, Норвегия, Ресейдің қалған аймақтарында, Швеция, Құрама Патшалық, Құрама Штаттар және Уругвай елдерінде литвандардың ірі топтары тұрады.

Литвадағы 2 955 200 адам (3 460 липка татарларын қосқанда), яғни 1998 жылғы бүкіл халықтың 80%-ы литван тілін ана тілі ретінде біледі. Басқа ұлт өкілдері де түрлі дәрежеде литван тілін меңгерген. Дүние жүзі бойынша литван тілінде сөйлейтіндердің саны 4 000 000 шамасында (1993 UBS).

Ресми дәрежесі

Литван тілі Литваның мемлекеттік тілі және Еуропа Одағының ресми тілдерінің бірі болып табылады.

Диалектілері

Литван тілінің екі диалектісі бар: аукштайт диалектісі және жемайт диалектісі. Мына картаға қараңыз: [1]Мұрағатталған 27 мамырдың 2011 жылы.. Әдеби литван тілі мен жемайт диалектісінің арасында айырмашылықтар өте үлкен. Қазіргі аукштайт диалектісі 13-16 ғасырларда курон тілінің әсерімен қалыптасқан. Литван тілінің диалектілері Литваның этнографиялық аймақтарымен байланысқан.

Диалектілердің өздері кіші диалектілерге бөлінген. Екі диалектінің екеуі де үш кіші диалектіге бөлінген. Әдеби тіл батыс аукштайт диалектілеріне негізделген.

Дыбыстары

Дауысты дыбыстары

Литван тілінде 12 жазба дауысты дыбыс бар. Латын әліпбиінің негізгі әріптеріне қоса «огонек» (яғни құйрықша) ұзын дауыстыларды белгілеу үшін қолданылады. Бұл осы дауыстылардың назализацияланған кезінен қалған тарихи белгі. Дәл сондай огонек құйрықшалары поляк тілінде де бар, онда ол мұрын жолымен айтылатын дыбыстарды белгілеуге қолданылады.

Сөздік қоры

Литван тілінің ең үлкен сөздігі 20 томнан тұрады, онда жарты миллионнан астам сөзтізімдік мақала бар

Санскрит тіліндегі сөздерге ұқсас немесе дәл сондай болып келетін литван сөздері

• Литванша du/dvi, Санскритше dvi/dve, Грекше duo/dwo/tyu, Латынша duo («екі»)
• Литванша trys, Санскритше tri/traya, Грекше trios/tria/treis, Латынша tres («үш»)
• Литванша penki(os), Санскритше páñcan, Грекше pente/pende(cis) («бес»)
• Литванша šeši(os), Санскритше sas, Грекше heks/hecs/hex, Латынша secs/sex («алты»)
• Литванша septyni(os), Санскритше saptahn/sapta, Грекше hepta(cis)/septa, Латынша septem («жеті»)
• Литванша aštuoni(os), Санскритше ashtan/ashta, Грекше akto/okto/oktu(cis), Латынша octo («сегіз»)
• Литванша dešimt(is), Санскритше dasham, Грекше deka/deca(cis), Латынша deci/decem («он»)
• Литванша žiema, Санскритше hima («қыс»)
• Литванша derva/darva, Санскритше druma/taru («ағаш»)
• Литванша vilkas, Санскритше vrika («қасқыр»)

Литван тіліне герман тілдерінен енген сөздер

• Литванша midus, Гот тілінде midu ("бал")

Сілтемелер

• Leonardas Dambriūnas, Antanas Klimas, William R. Schmalstieg, Beginner's Lithuanian, Hippocrene Books, 1999, ISBN 0-7818-0678-X. Older editions (copyright 1966) called "Introduction to modern Lithuanian".
• Remys, Edmund, Review of Modern Lithuanian Grammar, Lithuanian Research and Studies Center, Chicago, 2nd revised edition, 2003.
• Klimas, Antanas Baltic and Slavic revisited. Lituanus vol. 19, no. 1, Spring 1973 . Тексерілді, 23 қазан 2007.
• Zigmas Zinkevičius, "Lietuvių kalbos istorija" ("History of Lithuanian Language") Vol.1, Vilnius: Mokslas, 1984, ISBN 5-420-00102-0.
• Remys, Edmund, General distinguishing features of various Indo-European languages and their relationship to Lithuanian, Indogermanische Forschungen, Berlin, New York, 2007.

Сыртқы сілтемелер

• Литван филологиясы Мұрағатталған 14 наурыздың 2005 жылы.
• Литван тілінің академиялық сөздігі
• Литван тілінің тарихи грамматикасы Мұрағатталған 26 қыркүйектің 2013 жылы.
• Вильнюс университетінің жанындағы Литван тілінің жазғы мектебі
• Үндіеуропалық тілдік байланыстардың 2005 жылғы талдауы Мұрағатталған 26 наурыздың 2009 жылы.
• Французша-литванша сөздік, 36000 сөз қамтылған
• Литван мақалдары Мұрағатталған 1 наурыздың 2012 жылы.