Меркі ауданы

Меркі ауданы — Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлік. 1928 жылы 26 қазанда құрылған. Ауданның аумағы 7,1 мың км². Аудан орталығы – Меркі ауылы.

Қазақстан ауданы
Меркі ауданы
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Меркі
Ауылдық округтер саны	14
Ауыл саны	45
Әкімі	Жорабек Нұрмергенұлы Баубеков
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°52′48″ с. е. 73°10′48″ ш. б.42.88000° с. е. 73.18000° ш. б. / 42.88000; 73.18000
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	7,1 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+6:00
Тұрғындары
Тұрғыны	88 633 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (72,17%), түріктер (10,95%), орыстар (6,98%), әзірбайжандар (3,2%), өзбектер (2,32%), қырғыздар (1,51%), басқа ұлт өкілдері (2,87%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	08
Меркі ауданының әкімдігі

Географиялық орны, жер бедері

Қазақстан Республикасының оңтүстік шығысында, Алатаудың бөктерінде орналасқан. Шығысында Қырғызстан Республикасы Шу облысының Жайыл ауданымен, солтүстік-шығысында облыстың Шу, солтүстігінде Мойынқұм, оңтүстік-батысында Рысқұлов (бұрынғы Луговой) аудандарымен шектеседі. Ауданның оңтүстігі таулы келеді. Онда Қырғыз Алатауының Мүйіздіқара, Қараауыз, Құмбел, Қасқасу, Үңгірлі, Сандық, Шайсандық, Молалы таулары орналасқан. Ауданның орталығы және солтүстік бөліктері жазық. Солтүстігінде Мойынқұм құмына ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары, жер асты шипалы сулары (Меркі бұлақтары) барланған.

Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық. Қаңтардың орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 20 – 25°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жазық өңірде 200 – 250 мм, таулы өңірде 450 – 500 мм. Негізгі өзендері: Қайнар, Меркі, Ойтал, Аспара және олардың тармақтары Мөңке, Қызтоғансай, Тоғайтал, Қарақау, т.б. Өзендердің барлығы Қырғыз Алатауының солтүстік беткейінен бастау алып ауданның орталық бөлігін кесіп ағатын Қорағаты өзеніне құяды. Тау бөктерінде қара, қызғылт қоңыр, жазықта сұр, бозғылт сұр, шалғынды сұр және құмды топырақ таралған. Кейбір жерлерінде сор, сортаң топырақ кездеседі. Өсімдіктерден арша, жабайы жеміс ағаштары, жазық өңірлерде бұта, бетеге, жусан, жыңғыл, сексеуіл, эфемер өседі. Жабайы жануарлардан тауда арқар, елік, суыр, қасқыр, түлкі, жазық жерлерде және қопалы-қорысты өзен-көл маңында қоян, саршұнақ, ақбөкен, т.б. кездеседі. Құстардан қырғауыл, кекілік, ұлар, бүркіт, сұңқар, қаршыға, т.б. мекендейді.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
40556	▲54438	▲69464	▲73644	▲76679	▼73698	▲76753	▲85035

Тұрғындар саны - 84 760 адам (2019), ұлттық құрамы: қазақтар тұрады (71,98%), орыстар (7,35%), түріктер (10,83%), әзірбайжандар (3,09%), өзбектер (2,30%), т.б. ұлт өкілдері (4,46%) тұрады. Ауданда 1 км² жерге 11 адамнан келеді.

Әкімшілік бөлінісі

45 елді мекен 14 ауылдық округке біріктірілген:

• Ақарал ауылдық округі
• Ақермен ауылдық округі
• Ақтоған ауылдық округі
• Андас батыр ауылдық округі
• Аспара ауылдық округі
• Жамбыл ауылдық округі
• Жаңатоған ауылдық округі
• Кеңес ауылдық округі
• Меркі ауылдық округі
• Ойтал ауылдық округі
• Рысқұлов ауылдық округі
• Сарымолдаев ауылдық округі
• Сұрат ауылдық округі
• Тәтті ауылдық округі

Ірі елді мекендері:

Ауыл аты	Халық саны
Меркі	35,9 мың
Жамбыл	6,5 мың
Сарымолдаев	8,2 мың
Андас батыр (Нововоскресеновка)	4,7 мың
Ойтал кенті	3,8 мың
Ақтоған	3,0 мың

Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібі

Ауданда 1997 жылға дейін негізінен қант қызылшасы мен биязы жүнді қой, оған қосымша астық, етті-сүтті мал, жылқы, шошқа, көкөніс, бақша өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 6 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. 1997 ж. бастап кеңшарлар мен ұжымшарлар таратылып, олардың орнына акциониерлік қоғамдар, өндірістік кооперативтер, ЖШС-тер және шаруа қожалықтарына бірлесті.

Аудандағы өнеркәсіп кәсіпорындарының саны – 10; оның ішінде мемлекеттің қарауында 1 кәсіпорын жұмыс істейді, қалғандары (9) жеке меншік бірлікте. Шағын кәсіпорындарының саны 121; жеке кәсіпкерлердің саны 1707, оның ішінде орта кәсіпкерлер 37 бірлікті құрайды.

Ауданда шаруашылыққа пайдаланатын жердің жалпы аумағы 654,2 мың га (2001); оның ішінде жыртылған жердің аумағы 94,7 мың га, жайылымы 507,5 мың га, шабындығы 7,9 мың га. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының саны 870, оның ішінде акционерлік қоғамдар – 3, өндірістік кооперативтер – 2, фермерлік (шаруа) қожалықтар – 855, ЖШС-тер – 9.

Меркі ауданында 2001 ж. шаруашылығының барлық санаттарын қоса есептегенде 510 га жерге азықтық дақылдар отырғызылды. Астық дақылдылардан (барлығы 37.5 мың га) күздік бидай 27,4 мың га, жаздық арпа 10,1 мың га, жүгері 2,8 мың га жерге егілді. Қант қызылшасының аумағы 630 га жерді қамтыды. Аудан 2001 ж. 3473 т тірі салмақтағы ет, 13,8 мың т сүт, 252 т жүн, 1,2 млн дана жұмыртқа, 7,5 мың т картоп және 13,2 мың т көкөніс алды. Ауданда 20,1 мың ірі қара, 81,5 мың бас қой мен ешкі, 51,6 мың жылқы және 30 түйе болды (2001).

Әлеуметтік нысандары

Меркі ауданында әлеуметтік салада жалпы білім беретін 37 мектеп, 3 балабақша, 25 клуб, 2 аурухана, 1 емхана, 31 фельдшірлік-акушерлік және медициналық пункттер, 11 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, «Меркі» шипажайы жұмыс істейді.

Көпұлтты (30-дан астам ұлт өкілдері тұрады) ауданда бірнеше ұлттық мәдениет орталықтары бар. Олар: түрік (1991 ж. құрылған), корей (1999), неміс (1995), өзбек (1998), әзірбайжан (2000) және еврей (20'00) ұлттық мәдениет орталықтары.

Аудан жерінен Түркістан – Сібір, Луговой – Бішкек т.ж. Алматы – Тараз республикалық автомагистралі өтеді.

Меркі ауданы аумағында көне Меркі қалашығының орны, «Қара кемпір», «Шаңырақ», «Қаратөбе», «Ұлысай», «Атабайсай», «Көржайлау», «Жетітөбе», «Ақтоған», «Қарасай», «Жамбыл», «Мақанды», «Майтөбе», т.б. ежелгі тарихи және мәдени қорғандар, бекіністер мен қалашықтардың орны көптеп кездеседі.

Ауданның елді мекендеріне ортақ оронимдер

Аралтөбе - таудағы жер атауы, тау ішіндегі жазықтықтың ортасында айғыржал іспеттес ұзыншақ төбе болғандықтан осылай аталған. Белсаз - тау ішіндегі жер атауы. Белдің өзінде қайнар суынан пайда болған сазды жер. Бес там - құм мал жайылымында Меркі мен Шу аудандарының шекарасында 5 үй тұратындықтан осылай аталған. Жалаңаштың жартасы - адам есімі, таулы аймақтағы жартасты жерде отырған бақуатты кісі болған. Күнгейсандық - тау беткейінде үнемі күн түсіп тұратындықтан осылай аталған. Қарасай - тау аңғары, оның жері де, онда өнген шөп те қарақошқылдау болып өнетіндіктен солай аталған. Қырық бақыр - құмның "Сарқобысының" төменгі жағындағы қазылған құдықтан малшылар малдарын бір мәрте суарғанда 40 шелектен артық су шықпайтындықтан осылай аталған. Орта құм - Меркі ауданына қарасты мал жайылым учаскесі. Орат құм деп аталуының сбебі ауданға қарасты құм мал жайылымының тең ортасында болғандықтан осылай аталған. Сандық - жан-жағы тау, жазық жер, қазақтың сандығының ішкі көрінісі бейнеленгендей. Жаз жайлауға шыққан малшылар үшін өткізілетін түрлі жиындар мен үлкен іс-шаралар осы жерде өткізіледі. Сусамыр - Меркі, Т.Рысқұлов аудандарының малшылары жаз жайлауда қоныстанатын Қырғызстан Республикасына қарасты Қырғыз Алатауының аймағындағы жайылымдық жер. Бұл жерді көп жылдардан бері екі аудан жалға алып пайдаланып келген. Сүйіндік - тау ішіндегі жер атауы, адам есімі. Кезінде өңірге белгілі бай болған деген аңыз бар.

Сұлусай - тау аңғары, оның беткейі мен жазығы жаз мезгілінде көкмайса шалғынды жер болғандықтан солай атаған.

Сарғобы - қамысы мен ондағы өнген шөптің бәрі сарғыш, әрі қалың қорыс болғандықтан Сарғобы атанған.

Сарғау - аудан орталығынан 65-70 шақырым қашықтықта орналасқан жазық алқап. Мұндау ауданның Андас батыр, Жаңатоған, Сұрат ауылдық округі аймағына қарасты егіндік алқап пен мал жайылым орындары бар.

Сулысай - аты айтып тұрғандай суы мол тау аңғары.

Тоғансай - тау ішіндегі тоған арыққа ұқсаған тау аңғары.

Шайсандық - тау аңғары, шай гүлдер көп өскен жер.

Шөлсай - аты айтып тұрғандай суы жоқ тау жайылымы. Малшылар малдарын осы төңірекке жайғанымен, малды басқа жақтан суғарады.

Меркі ауданының әкімдері

• Тұрсынхан Мүсірәлиев (1995 - 1996)
• Сергей Громов (1998 - 2001)
• Бағлан Қарашолақов (2001 - 2004)
• Болат Рысмендиев (2004 - 2010)
• Сапарғали Жұмағұлов (2010-2013)
• Бақтияр Көпбосынов (2013-тен бастап)
• Жорабек Нұрмергенұлы Баубеков (2022 жылдың 16 мамырынан бастап)