Мүшел есебі

Мүшел есебі [ежелгі түркіше “мүш” – “он”, “ел” – “иыл” (“жыл”)] – Азия халықтарында қолданылатын байырғы күнтізбелердің бір түрі. Түркі тілдес халықтарда (қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, башқұрт, тағы басқа), моңғол халықтарында (моңғол, бурят, қалмақ, тағы басқа), Қытайда, Тибетте, Жапонияда, Лаоста, Бирмада, Таиландта, Ауғанстанда, Иранда, Кавказдың кейбір халықтарында (ноғай, абазин, шеркес, тағы басқа), Кіші Азия түріктерінде, тағы басқа елдерде қолданылған. Ұзақтығы 12 жыл уақыт мүшел деп аталады. Мүшел есебі 12 түрлі хайуанның атымен аталған, әр жылға бір хайуанның аты сәйкестендірілген. Жылдардың қалыптасқан реттері мен атаулары төмендегідей: 1-жыл – тышқанжылы, 2-жыл – сиыр жылы, 3-жыл – барыс жылы, 4-жыл – қоян жылы, 5-жыл – ұлу жылы, 6-жыл – жылан жылы, 7-жыл – жылқы жылы, 8-жыл – қой жылы, 9-жыл – мешін жылы, 10-жыл – тауық жылы, 11-жыл – ит жылы, 12-жыл – доңыз жылы. Мүшел есебі аяқталып, одан әрі 13-жылды доңыз жылынан кейін тағы да тышқан жылы деп, есепті қайтадан бастайды. Мүшел есебін қолданатын халықтардың басым көпшілігінде жылдар осы ретпен айтылады. Мүшел есебіндегі 12 хайуанның алтауы – үй хайуаны, ал қалған алтауы – түз тағысы. Мүшел есебіндегі әрбір жылдың басы – 22 наурыз, күн мен түннің жазғытұрғы теңелетін кезі, аяғы – келесі жылдың 21 наурызы. Мүшел есебі ерте замандардан қалған жазуларда жиі кездеседі. Мысалы, Күлтегін құлпытасында: “Күлтегін қой жылы қайтыс болды, мешін жылы біз осы тасты орнаттық” делінген. Көптеген ғалымдардың топшылауынша Мүшел есебін біздің заманымыздан бұрын 1-мыңжылдықта Алтай тауының баурайы мен Амур өзенінің жоғарғы ағысын мекендеген ежелгі ғұн-түркі тайпалары шығарған, содан кейін ол біртіндеп көршілес елдерге таралған. Григорий күнтізбесіндегі кез келген жылдың атын білу үшін оның нөмірін 12-ге бөліп, қалдығына 9-ды қосу керек. Мысалы, 1974 жылдың аты – Барыс. 1974 санын 12-ге бөлгенде 6 қалдық қалады. Осы қалдыққа 9-ды қосып, одан 12-ні шегергенде 3 саны шығады, яғни 3 саны барыс жылын (1974) көрсетеді. Қалдыққа 9 қосудың мәнісі Григорий күнтізбесі мен мүшел есебіндегі жыл санақтарының басы үйлеспеген. Олардың айырмасы – 9 жыл.