Рәтбай Мырзақұлов

Рәтбай Мырзақұлов
	Рәтбай Мырзақұлов
Туған күні	1 ақпан 1954 (70 жас)
Туған жері	Г. Димитров атындағы совхоз, Қарақалпақ АКСР, Өзбек КСР, КСРО (қазіргі Қоңыраткөл ауылы, Тақтакөпір ауданы, Қарақалпақстан, Өзбекстан)
Азаматтығы	Қазақстан
Ғылыми аясы	физика, математика
Ғылыми дәрежесі	физика-математика ғылымдарының докторы
Ғылыми атағы	Қазақстан ұлттық ғылым академиясының академигі
Альма-матер	Қазақ ұлттық университеті
Ғылыми жетекші	Владимир Григорьевич Маханьков
Несімен белгілі	Мырзақұлов теңдеулері,; Мырзақұлов гравитация теориялары,; Мырзақұлов-Лакшманан теңдеулері;
Сайты	enu.kz

Рәтбай Мырзақұлов (1 ақпан 1954 жылы, Г. Димитров атындағы совхоз,Тақтакөпір ауданы, Қарақалпақ АКСР, Өзбек КСР, КСРО) – белгілі қазақ ғалымы, физик-теоретик, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі.

Өмірбаяны өңдеу

Балалық шағы өңдеу

Рәтбай Мырзақұлов 1954 жылы 1 ақпан күні КСРО, Өзбек КСР, Қарақалпақ АКСР, Тахтакөпір ауданы, Г. Димитров атындағы совхозда (қазіргі Қоңыраткөл ауылы) қазақ шаруасының отбасында дүниеге келген. Ұлты - қазақ. Руы - жолшара. Жолшара - Кіші жүз, Әлімұлының Шекті руынан. Әкесі - Қаражанов Мырзақұл, анасы - Пәрменова Қағаз. Сондықтан оның екінші аты жөні - Ратбай Кагазович Мырзакулов. Рәтбай Мырзақұлов 1971 жылы өз ауылындағы №18 қазақ орта мектебін бітірді. Ол 1972 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің физика факультетіне түсіп, оны 1979 жылы бітірді. Оның балалық және жастық шағы Қызылқұм (шөл)індегі осы кішкентай шаруа ауылында өтті. Қызылқұм шөлі — Әмудария мен Сырдария өзендерінің аралығында, қазіргі үш мемлекеттің (Өзбекстан, Қазақстан және Түркіменстан) жерінде орналасқан құмды алқап. Негізінен қазақ шаруалары мекендегендіктен, Қызылқұм шөлін кейде "Қазақ Сахарасы" депте атайды. Қазіргі тілмен айтқанда, Рәтбайдың ең жақсы көретін хоббиы қой бағу. Балалық кезде ауылда қой баққанды жақсы көретін.

Оқуы: мектеп, университет және аспирантура өңдеу

Рәтбай Мырзақұлов 1971 жылы өз ауылындағы №18 қазақ орта мектебін бітірді. Мектеп бітіргенсоң, ол Алматыға келіп С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің физика факультетіне түсуге емтихан тапсырды. Үш емтиханнан [физика (ауызша)-4, математика (ауызша)-4, математика (жазба)-3] барлығы 11 балл жинап, оқуға түсе алмады. Келесі 1972 жылы (ереже өзгеріп аттестаттың орташа бағасы ескерілді және 4 емтиханы бар), барлығы 23 балл жинап университетке түсті. Төртінші курста химия пәнінен сынақтан өте алмай сессияға жіберілмеді және нәтижесінде үлгерімі бойынша университеттен шығарылды. Екі жылын жоғалтып, КазГУ-ге қайта қабылданып, оны 1979 жылы бітірді. Ол 1981-1988 жылдары Москва қаласынан 120 км қашықтықта орналасқан халықаралық ғылыми орталық "Біріккен ядролық зерттеулер институтында" (Объединённый институт ядерных исследований) тәжірімдамадан және аспирантурадан өтті. Аспирантура бітіргенсоң, 1988 жылы Москва қаласындағы "П. Лумумба атындағы Халықтар Достығы Университетінде" (Университет дружбы народов имени Патриса Лумумбы) теориялық және математикалық физика мамандығы бойынша кандидаттық диссертациясын қорғады.

Отбасы өңдеу

Үйленген. Балалары және немерелері бар. Өзі сияқты, балаларыда ғылыммен айналысады. Негізі Мырзақұловтың балалары теориялық физика және математика салысында әкесімен бірге жұмыс істейді. Олар қоғамда және ғылыми ортада "Мырзақұловтар әулеті" ("Династия Мырзакуловых") деген атпен белгілі ғылыми топты құрайды.

Еңбек жолы өңдеу

Негізгі ғылыми еңбектері астрофизика, гравитация, космология, солитондар теориясы мен бейсызық физика теориясына арналған. Ғылымдағы жаңа іргелі бағыт – бейсызық физика мен солитондар теориясын Қазақстанда дамытудың бастаушысы болды. 400-ден аса ғылыми жарияланымның, оның ішінде шет ел басылымдарында шыққан 300 мақалалардың және бірнеше монографиялардың авторы. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Жоғары энергия физика институтында және Физика-техникалық институтта жұмыс істеді (Алматы). Қазір Еуразия ұлтық университетінде "Жалпы және теориялық физика" кафедрасының меңгерушісі және Еуразия халықаралық теориялық физика орталығының директоры болып істейді. Оның жетекшілігімен көптеген кандидаттық, докторлық және PhD диссертациялар орындалып, қорғалды. Ол солитондар теориясы және астрофизика, гравитация, космология бойынша әлем мойындаған ғылыми мектеп құрды. Оның шәкірттері мен ізбасарлары тек Қазақстанда ғана емес, Ресей, АҚШ, Франция, Израиль, Ұлыбритания, Италия және т.б. ғылыми орталықтарда жұмыс жасайды.

Ғылыми дәрежелері және лауазымдары өңдеу

1988 ж. - физика-математика ғылымдарының кандидаты (П. Лумумба атындағы Халықтар достығы университеті, Мәскеу)
2002 ж. - физика - математика ғылымдарының докторы
2010 ж. - Еуразия Ұлттық Университетінің профессоры
2017 ж. - ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі
2021 ж. - ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі
2022 ;. - Қазақстан Педагогикалық ғылымдар академиясының академигі

Шетелден алған шақыртулары өңдеу

Жыл	Университет атауы	Мемлекеті	Ұзақтығы
1995	Бхаратхидасан университеті	Үндістан	3 ай
1997	Саленто университеті	Италия	1 ай
1997	Бхаратхидасан университеті	Үндістан	3 ай
2001	Калифорния университеті	АҚШ	2 ай
2003	Калифорния университеті	АҚШ	4 ай
2004	Бхаратхидасан университеті	Үндістан	3 ай
2010– 2011	Калифорния университеті	АҚШ	12 ай
2014	Нагоя университеті	Жапония	1 ай

Балалары. "Династия Мырзакуловых" ғылыми тобы өңдеу

Р. Мырзақұловтың шәкірттерінің арасында өз балаларыда бар. Балалары әкесінің жолын қуып, теориялық физика және математика салысында әкесімен бірге жұмыс істейді және "Мырзақұловтар әулеті" ("Династия Мырзакуловых") деген ғылыми топты құрайды. Бұл отбасылық ғылыми тобының екі мүшесі мектепті "Алтын медалмен" және екеуі "Алтын Белгіге" бітірген. "Династия Мырзакуловых" ғылыми тобының құрамында 20 дан астам физик-теоретик және математик бар. Оладың ішінде 1 физика-математика ғылым докторы, 4 физика-математика ғылым кандидаты, 6 физика және математика бойынша PhD докторлары бар. Мырзақұловтың қалған балаларымен немерелері университеттердің физика және математики мамандықтары бойынша магистратура және бакалавриаттарында оқиды. Балаларының екеуі Ұлыбританияның Глазго университетінің Математика Департаментінің (Глазго, Шотландия) және "Imperial College London" университетінің Теориялық физика Департаментінің (Лондон, Англия) магистратураларын үздік бітірген. Ағылшын университеттерінің магистратураларын бітіргеннен кейін, бұл екі баласы қазір Назарбаев университетінің физика және математика департаменттерінде жұмыс істейді. Мырзақұловтың балаларыда ғылымда табысты жұмыс істеп жүр. Мысалы қазір "Құралай теңдеуі = Уравнения Куралай = Kuralay equation" немесе "Ақбота теңдеуі = Уравнения Акботы = Akbota equation" деген терминдер ғылыми айналымға ене бастады. Бұл теңдеулер Рәтбайдың балаларының тапқан теңдеулері. Төменде, мысал ретінде, осы теңдеулердің кейбірінің түрі және оларды зерттеген мақалаларға сілтемелер келтірілген. Бұл мақалалар шет елдің жоғары деңгейдегі журналдарында жарияланған. Мысал ретінде бірнеше мақала келтіріп отырмыз:

Құралай теңдеуі өңдеу

Құралай теңдеуінің бірнеше түрі бар. Мысалы Құралай-IIA теңдеуі (Kuralay-IIA equation) мына түрде жазылады:

 ${\begin{cases}iq_{t}+q_{xt}-vq=0,\\v_{x}-2\epsilon (|q|^{2})_{t}=0.\end{cases}}$

Бұл интегралданатын, яғни солитондық теңдеу. Осы Құралай-IIA теңдеуінің кейбір қасиеттері, мысалы, мына мақалада зерттелген:

Breathers, rogue waves and semi-rational solutions for a Heisenberg ferromagnet-type equation. Modern Physics Letters B, 2350053 (2023). https://doi.org/10.1142/S0217984923500537
Integrable Kuralay Equations: Geometry, Solutions and Generalizations. Symmetry 2022, 14(7), 1374. https://doi.org/10.3390/sym14071374

Толқынай теңдеуі өңдеу

Толқынай теңдеуі (Tolkynay equation) мына түрде жазылады:

 $iR_{t}+[R^{2},R_{x}]_{x}=0.$

Бұл Толқынай теңдеуі интегралданатын, солитондық теңдеу болып саналады. Оның кейбір қасиеттері мысалы мына мақалада зерттелген:

Integrable Tolkynay equations and related Yajima-Oikawa type equations. Ufa Mathematical Journal. Vol.15, N1, 122-134 (2023). https://matem.anrb.ru/sites/default/files/files/vup57/Myrzakulova.pdf

Ақбота теңдеуі өңдеу

Ақбота теңдеуі (Akbota equation) былайша жазылады:

${\begin{cases}S_{t}-S\times (\alpha S_{xx}+\beta S_{xt})-uS_{x}=0,\\u_{x}+S\cdot (S_{x}\times S_{t})=0.\end{cases}}$

Ақбота теңдеуі сызықтық емес интегралданатын дифференциалдық теңдеу болып саналады. Сондықтан оның Лакс жұбы, шексіз сақталу интегралдары, әртүрлі солитондық шешімдері болады. Ақбота теңдеуінің кейбір қасиеттері мысалы мына мақалада зерттелген:

Dynamic behaviors of novel nonlinear wave solutions for the Akbota equation. Optik, Vol. 282, 170863 (2023). https://doi.org/10.1016/j.ijleo.2023.170863

Ғылыми жетістіктері өңдеу

Р. Мырзақұлов теориялық физиканың және математиканың бірнеше саласымен айналысады. Мысалы: астрофизика, космология, дифференциалдық геометрия, гравитация, солитондар теориясы, дифференциалдық теңдеулер. Ол "Мырзақұлов гравитациясы" («Гравитация Мырзакулова», "Myrzakulov gravity") деген бірнеше теория ұсынды. Сонымен қатар ол "Мырзақұлов теңдеулері" ("Уравнения Мырзакулова", "Myrzakulov equation") деген атпен танылған бірнеше дифференциалдық теңдеулер енгізді. Бұлардан басқа үндістандық ғалым М.Лакшмананмен бірлесе отырып жаңа дифференциалдық теңдеулер ұсынды. Бұл жаңа теңдеулер "Мырзақұлов-Лакшманан теңдеулері" ("Уравнения Мырзакулова-Лакшманана", "Myrzakulov-Lakshmanan equation") деген атпен белгілі. Төменде осы теңдеулермен теориялар зерттелген мақалаларға сілтемелер келтірілген.

Мырзақұлов теңдеулері өңдеу

Мырзақұлов бірнеше солитондық дифференциалдық теңдеулер ұсынған. Сол Мырзақұлов теңдеулерінің ең қарапайымы "Мырзақұлов-I теңдеуі" (Myrzakulov-I equation). Мырзақұлов-I теңдеуі былайша жазылады:

${\begin{cases}iS_{t}-{\frac {1}{2}}[S,S_{xy}]-iuS_{x}=0,\\u_{x}+{\frac {i}{4}}tr(S[S_{x},S_{y}])=0.\end{cases}}$

Мырзақұлов-I теңдеуінің әртүрлі қасиеттерін математиктер зерттеп жатыр. Мысал ретінде, төменде "Мырзақұлов-I теңдеуін" (Myrzakulov-I equation) зерттеген кейбір мақалаларға сілтемелер келтірілген:

1. Chen Ha and Zhou Zi-Xiang. Darboux Transformation with a Double Spectral Parameter for the Myrzakulov-I Equation. Chinese Physics Letters, Volume 31, Number 12, 120504 (2014). https://doi.org/10.1088/0256-307X/31/12/120504

2. Hai Chen and Zi-Xiang Zhou. Global explicit solutions with n double spectral parameters for the Myrzakulov-I equation. Modern Physics Letters B, Vol. 30, No. 29, 1650358 (2016). https://doi.org/10.1142/S0217984916503589

3. Bo-Jie Deng, Hui-Qin Hao. Breathers, rogue waves and semi-rational solutions for a generalized Heisenberg ferromagnet equation. Applied Mathematics Letters, Vol. 140, 108550 (2023). https://doi.org/10.1016/j.aml.2022.108550

4. Chen Chi and Zhou Zi-Xiang. Darboux Transformation and Exact Solutions of the Myrzakulov-I Equation. Chinese Phys. Lett., Vol. 26, 080504 (2009). https://doi.org/10.1088/0256-307X/26/8/080504

Мырзақұлов гравитация теориялары өңдеу

Мырзақұлов бірнеше жаңа гравитация теорияларын үсынды және олар "Мырзақұлов гравитациясы" ("Гравитация Мырзакулова", "Myrzakulov gravity") деген атпен белгілі. Мысалы "Мырзақұлов-VIII гравитациясы" (Myrzakulov-VIII gravity) мына әсер формуласы арқылы беріледі:

$S={\frac {1}{2\kappa }}\int {\sqrt {-g}}d^{4}x[F(R,T,Q,{\cal {{T})+2\kappa L_{m}].}}$

Осы және басқа Мырзақұлов гравитацияларын ғалымдар зерттеуде. Сөзіміз дәйекті және дәлелді болуы үшін, мысал ретінде шет ел физиктерінің әртүрлі Мырзақұлов гравитацияларын зерттеген кейбір мақалаларына сілтемелер келтіріп отырмыз:

1. G. Papagiannopoulos, S. Basilakos, E. N. Saridakis. Dynamical system analysis of Myrzakulov gravity. Phys. Rev. D 106, 103512 (2022). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.106.103512

2. F. K. Anagnostopoulos, S. Basilakos, E. N. Saridakis. Observational constraints on Myrzakulov gravity. Phys. Rev. D 103, 104013 (2021). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.103.104013

3. R. Saleem, A. Saleem. Viable constraints on some Myrzakulov f(R,T,Q,T) models to study Baryon asymmetry. Chinese Journal of Physics, (2023). https://doi.org/10.1016/j.cjph.2023.01.009

Мырзақұлов-Лакшманан теңдеулері өңдеу

Р. Мырзакуловым совместно с профессором М. Лакшмананом (Индия) были предложены ряд солитонные уравнении получившие название уравнения Мырзакулова-Лакшманана (Myrzakulov-Lakshmanan equations). Эти уравнения получили признания зарубежных коллег и исследуются ими. В качестве примера приведем несколько ссылки на статьи зарубежных математиков в которых изучаются ряд уравнения Мырзакулова-Лакшманана. Вот некоторые из них:

1. Hai-Rong Wang, Rui Guo. Soliton, breather and rogue wave solutions for the Myrzakulov–Lakshmanan-IV equation. Optik, Volume 242, 166353 (2021). https://doi.org/10.1016/j.ijleo.2021.166353

2. Xiao-Qi Cui, Xiao-Yong Wen, Bing-Jiang Zhang. Modulational Instability and Location Controllable Lump Solutions with Mixed Interaction Phenomena for the (2+1)-Dimensional Myrzakulov-Lakshmanan-IV Equation. Journal of Nonlinear Mathematical Physics (2022). https://doi.org/10.1007/s44198-022-00094-1

Библиометрикалық параметрлері өңдеу

В настоящее время Р. Мырзакулов имеет следующие наукометрические параметры согласно международному базу данных Scopus: https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=6602747360

Индекс Хирша = 47. https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=6602747360
Индекс цитируемости = 7537. https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=6602747360
Зарубежные статьи = 292. https://www.scopus.com/authid/detail.uri?authorId=6602747360

Марапаттары мен жетістіктері өңдеу

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі
әл-Фараби атындағы ғылым және техника саласындағы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Сәтбаев атындағы сыйлықтың иегері
«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» мерейтойлық медалі
«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл» медалі
«Астанаға 20 жыл» медалі
«Қазақстан Республикасының ғылымына сіңірген еңбегі үшін» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің төсбелгісі
«әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетіне 80 жыл» медалі
Қазақстан Республикасының "ЖОО үздік оқытушысы"
Достижения выпускников нашего Университета! Выпускник РУДН, известный казахстанский физик Ратбай Мырзакулов получит Первую премию Top Springer Author 2015 за наибольшее количество научных статей, опубликованных в специализированных рейтинговых научных журналах издательства Springer!(қолжетпейтін сілтеме)
Академик Европейской академии естественных наук (Германия)
Қазақстан Педагогикалық ғылымдар академиясының академигі

Қызықты деректер өңдеу

ЕНУ. Евразийский международный центр теоретической физики. https://enu.kz/ru/nauka/nauchno-issled-podr/evraziyskiy-mezhdunarodnyy-tsentr-teoreticheskoy-fiziki-emtstf/ Мұрағатталған 22 сәуірдің 2023 жылы.
Мырзакулов Ратбай. Myrzakulov Ratbay. Статьи в ResearchGate: https://www.researchgate.net/profile/Ratbay-Myrzakulov/research
Мырзакулов Ратбай. https://enu.kz/ru/lica-enu/myrzakulov-ratbay/ Мұрағатталған 29 сәуірдің 2023 жылы.
Мырзакулов Ратбай. Myrzakulov Ratbay. Статьи в Архиве Cornell University: https://arxiv.org/search/?query=myrzakulov&searchtype=author&source=header
Мырзакулов Ратбай. https://enu.kz/ru/lica-enu/myrzakulov-ratbay/ Мұрағатталған 29 сәуірдің 2023 жылы.

Selected Publications өңдеу

Рәтбай Мырзақұлов жалпы 400-ге жуық ғылыми жұмыс жазған, соның ішінде 300 дей ғылыми жұмысы шет елдің беделді, импакт-факторлары жоғары, квартилдері Q1 және Q2 ғылыми журналдарында жарияланған. Мырзақұловтың ғылыми жұмыстарының толық тізімін мына дереккөздерінен табуға болады:

Төменде шет елдің беделді, импакт-факторлары жоғары, квартилдері Q1 және Q2 ғылыми журналдарында шыққан, Мырзақұловтың ғылыми жұмыстарының бірнешеуі, мысал ретінде, келтірілген:

G. Cognola, R. Myrzakulov, L. Sebastiani, S. Zerbini. Einstein gravity with Gauss-Bonnet entropic corrections. Phys. Rev. D, 88, 024006 (2013). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.88.024006
Myrzakulov R. F(T) gravity and k-essence. General Relativity and Gravitation, v.44, N12, 3059-3080 (2012). https://doi.org/10.1007/s10714-012-1439-z
D. Iosifidis, N. Myrzakulov, R. Myrzakulov. Metric-Affine Version of Myrzakulov F(R,T,Q,T) Gravity and Cosmological Applications. Universe, Vol.7, N8, 262 (2021). https://doi.org/10.3390/universe7080262
R. Myrzakulov, O. Pashaev, Kh. Kholmurodov. Particle-Like Excitations in Many Component Magnon-Phonon Systems. Physica Scripta, Vol. 33, N4, 378 (1986). https://doi.org/10.1088/0031-8949/33/4/013
Myrzakulov R. Cosmology of F(T) gravity and k-essence. Entropy, v.14, N9, 1627-1651 (2012). https://doi.org/10.3390/e14091627
K. Bamba, R. Myrzakulov, S. Nojiri, S. Odintsov. Reconstruction of f(T) gravity: Rip cosmology, finite-time future singularities, and thermodynamics. Phys. Rev. D, 85, 104036 (2012). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.85.104036
Myrzakulov R. Knot Universes in Bianchi Type I Cosmology. Advances in High Energy Physics, v.2012, 868203 (2012). https://doi.org/10.1155/2012/868203
M. Lakshmanan, R. Myrzakulov, S. Vijayalakshmi, A. K. Danlybaeva. Motion of curves and surfaces and nonlinear evolution equations in (2+1) dimensions. J. Math. Phys., 39, 3765–3771 (1998). https://doi.org/10.1063/1.532466
Myrzakulov R. Accelerating universe from F(T) gravity. European Physical Journal C, v.71, N9, 1752 (2011). https://doi.org/10.1140/epjc/s10052-011-1752-9
A. López-Revelles, R. Myrzakulov, D. Sáez-Gómez. Ekpyrotic universes in F(R) Hořava-Lifshitz gravity. Phys. Rev. D, 85, 103521 (2012). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.85.103521
N. Myrzakulov, R. Myrzakulov, L. Ravera. Metric-Affine Myrzakulov Gravity Theories. Symmetry, 13(10), 1855 (2021). https://doi.org/10.3390/sym13101855
Md. Wali Hossain, R. Myrzakulov, M. Sami, E. Saridakis. Class of quintessential inflation models with parameter space consistent with BICEP2. Phys. Rev. D, 89, 123513 (2014). https://doi.org/10.1103/PhysRevD.89.123513
T. Harko, N. Myrzakulov, R. Myrzakulov, S. Shahidi. Non-minimal geometry–matter couplings in Weyl–Cartan space–times: f(R,T,Q,T_{m}) gravity. Physics of the Dark Universe. Vol. 34, 100886 (2021). https://doi.org/10.1016/j.dark.2021.100886
Myrzakulov R. FRW Cosmology in F(R,T) Gravity. European Physical Journal C, v.72, N11, 2203, (2012). https://doi.org/10.1140/epjc/s10052-012-2203-y
L. Martina, Kur. Myrzakul, R. Myrzakulov, G. Soliani. Deformation of surfaces, integrable systems and Chern–Simons theory. J. Math. Phys., 42, 1397–1417 (2001). https://doi.org/10.1063/1.1339831
M. Duncan, R. Myrzakulov, D. Singleton. Entropic derivation of for circular motion. Physics Letters B, Vol. 703, Issue 4, 516-518 (2011). https://doi.org/10.1016/j.physletb.2011.08.027