Сарықамыс көлі
Сарықамыс көлі (түрікм. Sarygamyş köli, қарақ. Sariqamis kóli, өзб. Sariqamish ko‘li) — ағынсыз ащы тұзды көл, Тұран ойпатында, Сарықамыс ойпатының орталық бөлігінде, Қарақұм шөлінің солтүстігінде орналасқан. Бұл Түрікменстандағы ең үлкен көл, бүкіл көлдің төрттен үш бөлігін алып жатыр (ауданның төрттен бірі Өзбекстанда). Сарықамыс ойпаты мен Әмударияның Сарықамыс атырауы Түрікменстанның Дашоғыз уәлаятының физикалық-географиялық табиғи аймақтары болып табылады[1].
| Сарықамыс көлі түрікм. Sarygamyş köli, өзб. Sariqamish ko‘li | |
 | |
| Морфометрия | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 5 м |
| Өлшемі | 125 × 90 км |
| Ауданы | 5000 км² |
| Көлемі | 12 км³ |
| Тереңдігі | 40 м |
| Орташа тереңдігі | 8 м |
| Гидрология | |
| Судың тұздылығы | 15—20 ‰ |
| Су алабы | |
| Құятын өзен | Басты Дариялық коллектор |
| Орналасуы | |
| 42°00′00″ с. е. 57°20′00″ ш. б. / 42.00000° с. е. 57.33333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 42°00′00″ с. е. 57°20′00″ ш. б. / 42.00000° с. е. 57.33333° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер |  Түрікменстан Өзбекстан |
| Аймақтар | Дашоғыз уәлаяты, Қарақалпақстан |
 Сарықамыс көлі Ортаққорда | |
Тарихы
өңдеуӨз тарихында көл бірнеше рет жоғалып, Әмудария суының құйылуына байланысты қайта пайда болған. Сарықамыс көлінің құрғау кезеңдері өзеннің Арал теңізіне құйылуымен байланысты болды. Ертеде Сарықамыс көлі Әмудария суымен толтырылып, оның батысында Түркіменстанның Дашоғыз уәлаятының аумағында ежелгі Әмудария арналарының көптеген тармақтары сақталатын, олардың ішіндегі ең ірілері Дариялық және Даудан болды. Дариялық тармақтарымен атыраудың солтүстік бөлігін, ал салалар жүйесі біршама тармақталған Даудан Сарықамыс атырауының ортаңғы және оңтүстік бөлігін алып жатыр[2]. Одан әрі осы күнге дейін сақталған көлдің бұрынғы оңтүстік шығанағынан Каспий теңізіне қарай ағатын өзен Өзбой арнасы болған[3].
Көл неоген кезеңінің соңында, жоғарғы төрттік дәуірінде (теңіз деңгейінен шамамен 58 м биіктікте), оның аумағы басқалармен қатар қазіргі Ассаке-аудан ойысы қамтығанда, содан кейін XIV-XVI ғасырларда болған (теңіз деңгейінен шамамен 50-62 м биіктікте). Соңғы рет Әмудария суы 1878 жылы су тасқыны кезінде қазаншұңқырға тікелей жеткен.
Әл-Бируни заманында Сарықамыс көлі Қыз теңізі (түрікм. Gyz deňizi[4]) деп аталды.
Жүргізілген археологиялық зерттеулер соңғы орта ғасырларда түрікмендердің Сарықамыс баурайында суармалы егіншілік өте дамыған күрделі және ауқымды суару желісін құрғанын көрсетті:
| “ | «Сарықамыс ойпатының шетіндегі орасан зор және күрделі суару жүйесін осы өлкеде егіншілікпен айналысатын түрікмен халқы жасаған». | ” |
Сонымен бірге осында XV-XVI ғасырлар аралығында егіншілікпен және қолөнермен, атап айтқанда темір балқытумен айналысатын халық көп болғанын көрсететін тұрғын үй іздері, керамика, тиындар мен олжалар табылды. Суару құрылыстары бүкіл Сарықамыс ойпатын 10 м-ден 45 м-ге дейінгі абсолютті белгілердің аралығындағы деңгейде белдеулеп жатыр, сонымен қатар Сарықамыстың оңтүстік шығанағында 46-47 м биіктікте де кездеседі. Мұндай суару құрылыстары олардың Сарықамыш көлінен су көтеруге және оны егістіктерге таратуға қызмет еткенін көрсетеді. Суару жүйелерінің орналасуы, сондай-ақ олардың төменгі бөліктерін су басу іздері әртүрлі уақыт кезеңдерінде көлден су алудың әртүрлі деңгейде болғанын көрсетеді. Бұл дерек көл деңгейінің айтарлықтай ауытқуы өте қысқа уақыт ішінде болғанының дәлелі.
1960 жылдардың басынан Сарықамыш көлі коллекторлы-кәріздік суларға толады. Қазіргі көл 1971 жылы Дариялық коллекторының бойындағы су серпілісінен кейін пайда болды, бұл кезде Әмудария сол жағалауындағы ауылшаруашылық алқаптарының суы – құрамында пестицидтердің, гербицидтердің және ауыр металдардың көп мөлшері бар қоршаған суармалы жерлердегі ағынды сулар пайдаланылды. 1970 жылдардың басында көлдің ауданы 1000 км², су көлемі шамамен 12 км³, ал тереңдігі — 30 м-ге дейін болды.
Географиясы және гидрологиясы
өңдеуСарықамыс көлі Сарықамыс ойпатының орталық бөлігінде орналасқан, ол кең көлемді, жалпақ түпті, сопақ пішінді ойпат болып табылады. Ойпат шығысында Әмудария атырауымен, ал қалғандарынан Үстірт шыңдарымен шектеседі. Гидрогеологиялық тұрғыдан алғанда, Сарықамыс ойпатының неогендік және төрттік шөгінділері Әмудария атырауы мен аңғарымен, Оңтүстік-Шығыс Қарақұммен, Түркіменстанның Мургап және Тежен өзендерінің атырауымен біртұтас сулы кешенін құрайды.
Оның ауданы қазіргі уақытта құбылмалы және негізінен Дашоғыз уәлаятының аумағынан келетін коллекторлы сулардың түсуіне байланысты. 1977 жылға қарай көлдің беті шамамен 1500 км², тұздылығы шамамен 7 ‰ болды, жыл сайын көлге 4 км³ су құйылатын. 1985 жылға қарай су бетінің ауданы 3200 км²-ге дейін өсті. Салыстырмалы түрде тұрақты су деңгейі белгіленген кезде тұздылық арта бастап, 15-20 ‰-ге жетті. 2017 жылға қарай көлдің беті шамамен 3000 км², тереңдігі 40 м-ге дейін жетті.
Көлдің ұзындығы 100–120 км, ені 30–40 км, көл солтүстіктен оңтүстік-шығысқа қарай созылған, орташа тереңдігі 8,2 м тең. Тереңдігі шығыс жағалауға қарай ұлғаяды. Сарақамыс ойпаты түбінің ең төменгі биіктігі теңіз деңгейінен 40,5 м төмен келеді.
Сарықамыс көлінің батыс жағалауы тікшіл келеді. Шығыстан көлге Әмударияның көне арналары Дария және Даудан бойымен тартылған Дариялық және Достық коллекторларының суларымен қоректеніп (олар құйылыстан сәл жоғарыда бір су ағысы Дариялыққа біріктіріледі), коллекторлық арна құяды. Көлдің шығыс жағалауында, Түркіменстанның Дашоғыз уәлаятының аумағында минералды термалды сулардың көзі бар.
Фаунасы
өңдеуСарықамыс көлінің ихтиофаунасы Әмудариядан енген түрлерден және қосымша гидромелиорациялық желінің су қоймаларынан құралған. Көбінесе көлді Арал-Әмудария су алабының жергілікті түрлері және 1969-1974 жылдары балық өсіру мақсатында су қоймасына өздігінен енген де, мақсатты түрде көшірілген де қытайлық қоныстанушылар мекендейді. 1980-1987 жылдары мұнда 27 түр мекендеген, ал 2018 жылы олардың саны 32 болды, оның 34,4% қоныстанушы болып келеді. Жалпы, көл болған кезде онда ихтиофаунаның әртүрлі өкілдерінің 36 түрі тіркелген, оның ішінде сазан, жайын, жыланбас балық, тұқы[5]. 2020 жылдың соңында Түркіменстанның Дашоғыз уәлаятындағы Сарықамыс көліне екі тонна сазан, дөңмаңдай және амур балықтарының шабақтары жіберілді[6]. Көлде кәсіптік балықтың 17 түрі де ауланады.
Сарықамыс көлінде ақ аққулар, қызғылт және бұйра бірқазандар, суқұзғындар сияқты құс түрлері де мекендейді. 1970 жылдары көлде құстардың 90-ға жуық түрі ғана тіркелген, олардың 30% ұя салатындар болды.
Табиғатты қорғау
өңдеуСарықамыс көлінің көп бөлігі Түрікменстанның Қапланқыр қорығы мен Сарықамыс қорықшасының құрамына кіреді.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Түрікменстан уәлаяттары/Түрікменстан ғылым академиясы.
- ↑ Толстов С.П., Кесь А.С. (отв. ред.) Әмудария, Сарықамыс, Өзбойдың сағасы – қалыптасу және қоныстану тарихы. с. 152-153. КСРО ҒА (1960).
- ↑ КСРО гидрогеологиясы. 38-том. Түркімен КСР. Мәскеу: Недра (1972).
- ↑ S.Atanyýazow (С.Атаниязов) Türkmenistanyň geografik atlarynyň düşündürüşli sözlügi (Түрікменстан географиялық атауларының түсіндірме сөздігі) с. 248. Ашхабад: Ылым (1980).(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Гепардтар мекендеген жер | Turkmen.ru.
- ↑ Табиғи ресурстарды толықтыру.