Семей полигоны
Семей полигоны - КСРО ядролық сынақ полигондарының бірі, аса маңызды стратегиялық объектісі болды. КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысында адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.
Семей полигонының инфрақұрылымы
Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Сары-Өзен», «Г» (Дегелеңдегі сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік алаң» дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды. Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік берді.
Семей ядролық полигонның алғашқы жүргізілуі
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және термоядролық жарылысты құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе әуе кеңістігінде жасалды. Семей полигонында әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды. 1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген. Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тұратын адамдар дір ете түскен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалынға таңырқап, үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың кесірткелердің өлі денесі табылған. Жаңадан келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы деп атады. Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының жарылуы еді. Полигонда жаңа таталды жұлдыздың тууын Лаврентий Берия, Игорь Курчатов, әскери бастықтар мен атақты ғалымдар, Кеңестік атом бомбасының толып жатқан идеологиялық, идеялық және техникалық аталары тасадан бақылап тұрды.
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға әсері
Тұңғыш атомдық жарылыстың радиоактивті өнімдері аймақтың барлық елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған әскери объектіде не болып жатқаны туралы титімдей түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың тұрғындары радиациялық сәуленің сұмдық дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеген де еді. Ядролық жарылыстар туралы халыққа 1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға немесе кепелерге жасыру көзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан былғанған жерлердегі өз үйлеріне оралып отырды. Жарылыс толқыны көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберген, кейбір үйлердің қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді. Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері туралы алғашқы шын да жүйелі деректер Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген кең ауқымды медициналық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынды.
Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқарды. Радиацияның адамға ықпалының механизмі қазіргі кезде едәуір жақсы парықталған. Бұл орайда ең қауіптісі – иондалатын радиацияның ықпалы гендік кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей және Павлодар облыстарының радиациялық сәулеленудің ықпалына ұшыраған басқа аумақтардың тұрғындарының арасында сырқат санының ұдайы өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз және басқа да қатерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы бері үш есе өсті. Семей полигонына жақын нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді. Мамандардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты. Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің құнарлығын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді.
Суарылған ядролық темірмен
Сутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы дегеннің қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953 жылғы 12 тамызда Семей ядролық полигонының төңірегін тетірентті. Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болған нарттай жанған радиоактивті газдардың саңырауқұлақ секілді бұлты 16 километр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы көгілдір сәуле шығарып тұрды. 1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы Семей полигонының үстінен ұшып бара жатып, жаңадан жасалған қуаты 1,7 мегатонна болатын, термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір жарым километрлік биіктікте жарылды. Бұл жарылыстың соққы толқыны мен жер қабатының дірілі бүкіл дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің көршіліс аймақтарында сезілді. 1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындағы Дегелең тауының жер астындағы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұл арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ өткізіліп тұрды. Осынау жарылыстың салдарынан бір көздері жартастардан құралған Дегелең тауы іс жүзінде киыршық тас үйіндісіне айналды. Жер астындағы әрбір үшінші жарылыстан соң, жарылыс нәтижесінде пайда болған жарықтар мен саңылаулардан радиоактивті газ шығып кетіп жатты. 1989 жылы 12 ақпанда кезекті жоспарлы ядролық сынақ өткізді. Үңгірлердің бірінде қуаты 70 килотоннадан астам ядролық заряд жарылды. Соның салдарынан жер бетінде саңылаулар пайда болып, олардан екі тәулік бойы радиоактивті газдар шығып жатқан. Содан пайда болған радиоактивті бұлт 30 мыңнан астам адам тұратын аумақты бүркеді. Бұл аймақта радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бұл көрсеткіш қалыпты жағдайда сағатына 15-20 микрорентген болатын табиғи радиациялық фоннан екі жүз есе асып түсті.
Полигонды жабу
Полигон туралы ақпарат алғаш рет жариялылық кезеңінде жарияланды. Бұған дейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысының да полигонға баруға да, ондағы жағдайға араласуға да мүмкіндігі болмаған. Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың (ол кезде — Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы) естеліктеріне сәйкес, Чернобыль атом электр станциясындағы апаттан бірнеше ай өткен соң Мәскеуден Семей полигонының аумағын Талдықорған облысының аумағы есебінен кеңейту туралы тапсырма келді. Назарбаев құжатқа қол қоюдан бас тартып, Талдықорған облыстық атқару комитетінің төрағасы Сейілбек Шаумахановты Алматыға шақырып, оған полигонды кеңейту туралы қауесет таратуды және «күтпеген жерден жиналған» жұртшылыққа наразылық митингісін өткізуді тапсырды. Сондай-ақ, Қазақстан Компартиясы Семей облыстық комитетінің бірінші хатшысы Кешірім Бозтаевтың қатысуы үлкен рөл атқарды, ол республикалық басшылықпен келісе отырып, 1989 жылы 20 ақпанда КОКП ОК-не М. С. Горбачёвтің атына «тиісті министрліктер мен ведомстволарға жарылыстардың жиілігі мен қуатын уақытша тоқтата тұруды немесе күрт қысқартуды, ал болашақта ядролық сынақтарды басқа, қолайлы жерге ауыстыруды тапсыруды» сұрап жеделхат жолдады. Сонымен қатар, республиканың КГБ Мәскеуге наразылық көңіл-күйі күшейіп, 1986 жылы Алматыдағыдай, бірақ бүкіл республика көлемінде желтоқсан оқиғаларының қайталануы мүмкін екенін хабарлады. Нәтижесінде полигонды кеңейтуден бас тарту туралы шешім қабылданды[1].
1989 жылы 30 мамырда Назарбаев КСРО Жоғарғы Кеңесінің жалпы отырысында сөз сөйледі:
Мен 1949 жылдан бері жұмыс істейтін және онда әуедегі жарылыстар басталған Семей ядролық полигоны туралы айтқым келеді. Сол кезден бері бұл жердің халқының саны төрт есе өсті. Алайда әскерилер ядролық сынақтар іс жүзінде адамдардың денсаулығына игі әсер етеді деп бізді сендергісі келеді. Бүгін бұл мемлекеттік қажеттілік екенін біз түсінеміз, бірақ мұндай жағдайда атомдық жарылыстардың қоршаған ортаға әсеріне нақты терең талдау жүргізілуі керек.[1]
1989 жылы Белгілі қазақстандық қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов бүкіл әлем бойынша ядролық сынақтардың құрбандарын біріктірген Невада — Семей қозғалысын құрды. Қозғалыс Абай ауданының орталығы-Қара ауыл ауылында өткізген, мыңдаған адам қатысқан митингінің маңызы ерекше болды.[1]
Полигондағы соңғы жарылыс 1989 жылы 19 қазанда болды.
Нұрсұлтан Назарбаевтың одақтық республиканың Президенті ретіндегі алғашқы шешімдерінің бірі Семей полигонының жабылуы, содан кейін әлемдегі 4-ші ядролық қару арсеналынан толық бас тарту болды - 1991 жылғы 29 тамызда Семей полигонын Қазақ КСР үкіметі жауып тастады. Сол күні Назарбаев КСРО басшылығының келісімінсіз полигонның жабылуын талқылау бойынша парламенттің арнайы сессиясының ашылатынын жариялады. Талқылау таңертең басталып, кешке аяқталды. Талқылау соңында Семей облысының кейбір депутаттары мен басшылары Мәскеуде бейресми түрде уәде етілген аймақ үшін материалдық өтемақы алу үшін тағы бірнеше жарылыс жасауды сұрады. Қорытынды сөзінде президент өзіне жауапкершілік алатынын және өз өкілеттігін пайдалана отырып, тікелей сессияда полигонды жабу туралы Жарлыққа қол қойғанын айтты.1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды.
1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды.
Невада - Семей
1989 жылдың ақпанында Семейдегі атом полигонын жабу үшін күресті бастауға ұйғарған «Невада - Семей» қозғалысының алғашқы митингісі өткізілді. Оны басқарған – белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында Семей облысының Қарауыл ауылында ядролық қаруды сынауға мораторий жариялау жөніндегі ұсынысты КСРО және АҚШ Президенттеріне үндеу қабылданды. Онда былай делінген болатын: «Сайын даламыз ядролық жарылыстардан қалтырап бітті, сондықтан да онда ары қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл ішінде бұл арада мыңдаған Хиросималар жарылды. Біз келешекті қауіппен күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, өмірге нәресте әкелу мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы ядролық қаруды тоқтату үшін, өз үйімізде бейбітшілік пен тыныштық орнату үшін, өз құқықтарымыз үшін күресу мақсатында біз «Невада - Семей» қозғалысын құрдық».
Осы уақытқа дейін үнсіз тығылып келген халық бір дауыстан «ядролық қаруға жол жоқ!», «Сынақтар тоқтатылсын» деп мәлімдеді. Ядролық сынақтардың қатері жөнінде барлық бұқаралық ақпараттары құралдарында, телевидение мен газеттерде әңгіме бола бастады. Түрлі елдердің парламенттері өз сессияларында қозғалыс ұрандарын талқылап жатты. Радиациялық сәулелердің зардаптары жайлы дәрігерлер мен ғалымдардың ашық әңгіме қозғауға батылдары жетті. Бұқараның қысымымен Семей полигонындағы сынақтар саны азая бастаған еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш рет КСРО Үкіметі ядролық қаруды сынауға тыйым салу – мораторий жасау туралы шешім шығарды. Қазақстан Республикасының егемендігі туралы Декларацияда ел ауағы ядросыз аймақ деп жарияланды. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығарған күні – 1991 жылдың 28 тамызы.
Сөйтіп тиянақтылық пен елімталдық көрсеткен қазақ халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен полигон жабылып, атом қаруынан бас тарту әрекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, АҚШ пен Францияның полигондарында ядролық қаруды сынауға мораторий жарияланды.
Сыртқы сілтемелер
- Semipalatinsk test site's website
- Semipalatinsk test site's panoramic photos Мұрағатталған 25 наурыздың 2009 жылы.
- The Nuclear Threat Initiative's page on the STS Мұрағатталған 30 тамыздың 2009 жылы.
- Environmental study of the site's atomic legacy Мұрағатталған 29 наурыздың 2005 жылы. (PDF file)
- detailed seismic data for world nuclear tests Мұрағатталған 29 наурыздың 2005 жылы. - shows all explosions at STS from 1966 (PDF file)
- nuclearweaponarchive.org/ on the Soviet nuclear program
- Details of nuclear explosions at STS, including detailed map of fallout trails Мұрағатталған 26 ақпанның 2005 жылы.
- City of Kurchatov (from the site of the East Kazakhstan provincial government) (in Kazakh)
- Video and Picture Galleries of Semipalatinsk Test Site. Мұрағатталған 25 наурыздың 2009 жылы.
Тағы қараңыз
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Semipalatinsk Test Site |
- ↑ a b c Назарбаев Н. Ә. Менің өмірім. Бодандықтан - бостандыққа — Астана: Foliant, 2023. — Б. 214-242. — 688 б. — 7500 таралым. — ISBN 978-601-271-821-8.