Сирия Араб Республикасы
Сирия Араб Республикасы (араб.: ٱلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْعَرَبِيَّةُ ٱلْسُوْرِيَّة, әл-Джумһурииә әл-Ъарабийә әс-Сурийә), кейде Баасистік Сирия — 1963 жылдан 2024 жылға дейін бар болған Сирия мемлекеті. Билігіндегі Баас партиясының өкілдері Хафиз бен Башар әл-Асадтар көмегімен белгілі болды. 1968–2003 жылдары бар болған Баасистік Ирактан басқа тарихтағы жалғыз баасистік мемлекет.
| Сирия Араб Республикасы ٱلْجُمْهُورِيَّةُ ٱلْعَرَبِيَّةُ ٱلْسُوْرِيَّة әл-Джумһурииә әл-Ъарабийә әс-Сурийә | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны وَحْدَةٌ، حُرِّيَّةٌ، اِشْتِرَاكِيَّةٌ Waḥda, Ḥurriyya, Ishtirākiyya «Бірлік, Бостандық, Социализм» | |||||||||
| Астанасы | Дамаск | ||||||||
| Тіл(дер)і | араб тілі | ||||||||
| Ақша бірлігі | Сирия фунты | ||||||||
| Аумағы | 185 180 км² (87-орын) (2024) | ||||||||
| Халқы | ▲25 000 753 (57-орын) (2024, шамамен) | ||||||||
| Басқару формасы | Унитарлы необаасистік президенттік республика
| ||||||||
| Президент | |||||||||
| - 1963 1963–1966 1966–1970 1971–2000 2000–2024 |
Луай әл-Атаси Әмин әл-Хафез Нұреддин әл-Атасси Хафиз әл-Асад Башар әл-Асад | ||||||||
| Премьер-министр | |||||||||
| - 1963 (тұңғышы) 2024 (соңғысы) |
Халед әл-Азем Мұхаммед Гази әл-Джалали | ||||||||
| Вице-президент | |||||||||
| - 1963–1964 (тұңғышы) 2006–2024 (соңғысы) 2024 (соңғысы) |
Мұхаммед Умран Наджах Аттар Фейсал Микдад | ||||||||
| Тарихы | |||||||||
| - 8 наурыз 1963 | 8 наурыз төңкерісі | ||||||||
| - 21–23 ақпан 1966 | 1966 жылғы төңкеріс | ||||||||
| - 13 қараша 1970 | Түзету қозғалысы | ||||||||
| - 6–25 қазан 1973 | Қиямет күні соғысы | ||||||||
| - 1976–1982 | Исламистік көтеріліс | ||||||||
| - 2000–2001 | Дамаск көктемі | ||||||||
| - 2011–жалғасуда | Азаматтық соғыс | ||||||||
| - 8 желтоқсан 2024 | Дамаск құлауы | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
.jpg)
Мемлекет басында алавиттер болған 1963 жылғы 8 наурыз төңкерісі нәтижесінде пайда болған. 1970 жылғы Түзету төңкерісі кезінде Хафиз әл-Асад президенттің билігін өзіне алып алады. 1982 жылы Асадтың билігіне қарсылық Хама қантөгісіне әкелді. 2000 жылы Хафиз қайтыс болды да, президент болып билікке ұлы Башар әл-Асад келді. Араб көктемі барысындағы 2011 жылғы Башарға қарсы наразылық шаралары Азаматтық соғысқа әкеп соқты, нәтижесінде баасистердің билігі әлсіреді. 2024 жылғы желтоқсанда Сириялық оппозиция билікке қарсы түрлі шабуыл жасап, Башар әл-Асадты биліктен тайдырды да, Сирия Араб Республикасын ыдыратты. Ақыры әл-Асад елден қашып, Мәскеуде саяси баспана алды.[2]
Тарихы
өңдеуБіріккен Араб Республикасынан Сирияның шығуы нәтижесінде билікке либерал Назым әл-Кудси келді. Ол неше түрлі мемлекеттік кәсіпорынды бұрынғы иелеріне қайтарды. 1962 жылғы 28 наурызда әскери офицерлер басқарған елдегі тағы бір мемлекеттік төңкеріс орын алды. Әл-Кудси мен оның премьер-министрі қамауға алынды. 5 күннен кейін бұрынғы тәртіп қолдаушылары билікке оралмақ болып мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде әл-Кудсины босатып, билікке қайта тағайындады.
1963 жылғы 8 наурызда елде тағы бір мемлекеттік төңкеріс орын алды, нәтижесінде Араб социалистік қайта өркендеу партиясы (Баас, арабшадан «қайта өркендеу») билікке келеді. 1964 жылы жаңа конституция қабылданды, ол жерде Баастың биліктегі рөлі айқындалған еді. Елді Әмин әл-Хафез басқарып кетті де, ол радикалды социалистік реформалар жасамақ болды. Бұл реформа қатарына шаруашылық кәсіпорындарының қайта мемлекеттік болуы жатты. 1966 жылғы 21 ақпанда 4 жыл ішіндегі елдің бесінші төңкерісі орын алды, оны Салах Джадид пен Хафиз әл-Асад басқарды. Әмин әл-Хафез билігінен айырылса да, Баас биліктен кетпеді де, елдің социалистік саясаты осылайша өзгеріссіз қалды.
1967 жылғы Алты күндік соғыс нәтижесінде Израиль Голан шыңдарын басып алды. Израильдің әуе шабуылдары елдегі экономикаға үлкен соққы болды. Экономиканы қайта жандандырудағы үкіметтің сәтсіздігі себебінен елде 1968–1969 жылдары ірі наразылық шаралары жүрді. 1970 жылғы қарашадағы Түзету қозғалысы барысында Баасқа басшылық еткен Хафиз әл-Асад Салах Джадид әскери тобын биліктен шеттетті. Сириядағы экономика мен қарулы күштер жаңаруына өз көмегін КСРО көрсетті.
1973 жылы басқа араб мемлекеттерімен бірігіп, Сирия Израильге шабуыл жасамақ болды. Араб мемлекеттері сәтсіз болды да, 18 күнге-ақ созылған соғыс аяқталды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі шешімінше 1973 жылы Сирия мен Израильді бөлген буферлі аймақ құрылды. Дәл қазір Сирияның наразылығына қарамастан Израиль Голан шыңдарын әлі де басқарады.
Ливан үкіметінің сұранысы бойынша 1976 жылы Сирия Ливандағы азаматтық соғысты тоқтамақ болып елге басып кірді. Сириямен дипломатиялық қатынасты қолдайтын Ливандағы үкіметтің орнауымен соғыс 1990 жылы аяқталды. Сирия әскері Ливаннан тек 2005 жылы ғана кетті, ол кезде Ливан премьер-министрі Рафик Хариридің өлтірілуі орын алған еді.
1980–1988 жылдардағы Иран-Ирак соғысы кезінде Сирия Иранды қолдаған еді.
1976–1982 жылдары елде исламистердің биліктегі Баас партиясына қарсы шайқасы орын алды, барысында түрлі наразылық шаралары және террористік актілер болған. Бұның бәрі де Исламистік көтеріліс деп аталып кетті. Көтеріліске сунниттік Мұсылман Бауырлар қозғалысы басшылық еткен еді. Көтерілістің аса белгілі оқиғасы 1982 жылғы Хама қырғыны еді, ол кезде Сирия армиясы Хама оппозициялық қаласын қоршап алып, бомбалаған. Түрлі талдау ақпаратынша бұл кездері елде 17 мыңнан 40 мыңға дейін адам, соның ішінде 1 мың сарбаз көз жұмған.[3]
2000 жылғы 10 маусымдағы Хафиз әл-Асадтың өлімінен кейін референдум нәтижесінде билікке оның ұлы Башар әл-Асад келді.
2002 жылы АҚШ Мемлекеттік департаменті жариялаған деректе Сирия терроризмді қолдайтын мемлекет деп белгіленді. 2003 жылғы АҚШ пен одақтастарының Иракқа басып кіруін сынға алған Сирияны АҚШ терроризмді қолдайды деп, оған санкция салды.
Бірнеше дереккөз сөзінше 2006 жылғы Екінші Ливан соғысы кезінде Сирия Хезболлаға қару берген.
2007 жылғы 27 мамырдағы референдум нәтижесінде Башар әл-Асад жаңа жетіжылдық президенттік мерзімге қайта сайланды. Ресми дерек бойынша оны халықтың 97,62% қолдады.
Азаматтық соғыс
өңдеу
Араб көктемі барысында болған түрлі төңкерістер Сирияға да тиді. 2011 жылғы наурызда елдің оңтүстігіндегі Даръа қаласында және елдің басқа да қалаларында үкіметке қарсы түрлі наразылық шаралары орын алды. Жиі Жұма намазынан кейін орын алған бұл наразылық шаралары «Жұма революциясы» деп те аталды. Қойылған талап әртүрлі болатын, бір кезде үкіметтің отставкасы болса, басқа кезде мүлдем бүкіл режимнің талқандалуы болды. Бұл оқиғаларға байланысты елде бірнеше өзгеріс жасалды: төтенше жағдай жайлы заң жоққа шығарылды, БАҚ пен саяси партиялар жайлы заңдар өзгертілді, демократиялық реформалар жарияланды.
2012 жылғы 11 желтоқсанда ақпараттық агенттіктер АҚШ-тың Башар әл-Асадты елдің нағыз билеушісі ретінде танымай қалғаны және қарулы оппозицияға, соның ішінде Сирия революциялық және оппозициялық күштерінің ұлттық коалициясына үміт қойғаны жайлы хабарлады.
2014 жылғы 3 маусымда Баастың 1963 жылы билікке келуінен бергі елдегі тұңғыш президент сайлануы жүрді, нәтижесінде әл-Асад үшінші мерзімге қайта сайланды.
2014 жылғы жазға қарай елдің шығыс аймақтары Ислам мемлекеті (ИШИМ) басшылығына түсті. ИШИМ Сирия мен Ирак аймақтарында өз халифатын жариялады да, астанасы ретінде Раққа қаласын таңдады.
2015 жылғы сәуірдегі жағдай бойынша елдегі қарулы қақтығыстар нәтижесінде өз елінен 3,9 миллион сириялықтардың кеткен және 7,6 миллион сириялық өз елінің ішінде үйінен айырылған еді. Соғыстан қашқан сириялық босқындардың көбі баспананы Мысыр, Иордания, Ливан мен Түркияда іздейді. 200 мың шақты адам Еуропа мемлекеттеріне бет бұрды, нәтижесінде 2015 жылғы маусымда Еуропа Одағының жеріндегі мигранттар саны өзінің 2008 жылдан бергі ең үлкен санына жетті. Биліктің елдегі бүкіл жерді басқарған жағдайда 1–1,7 миллион босқын елге оралмақпыз деді.
2015 жылғы қыркүйекте сол жылғы ірі сәтсіз әскери операциялардан кейін Сирия үкіметі көмек үшін Ресей Федерациясына жүгінді. Сол жылғы наурызда АҚШ Мемлекеттік хатшысы Сирия ресми үкіметімен диалогтың қайта орнауын талап етті. The Wall Street Journal хабарлауынша Барак Обама әкімшілігінде қызмет еткен Нұр Малас пен Кэрол Ли біраз жыл бойы Башар әл-Асадты төңкеріс арқылы биліктен шеттетуге бара алатын сириялықтарды іздегені және сол себептен ресми үкімет өкілдерімен құпия кездесіп жүргені белгілі.
Соғыстың аса ірі оқиғасы 2016 жылғы желтоқсандағы Сирия армиясының Алеппо қаласын азат еткені болған. 2017 жылғы күздің соңына қарай ИШИЛ елде бұрын басқарған жерлерінің көбісін жоғалтты. 2017 жылғы желтоқсанда Владимир Путин ИШИЛ-дің толықтай талқандалғанын жария етті.
Қақтығыстың тоқтай тұруы (2020–2024)
өңдеу2020 жылдан бастап азаматтық соғыстағы қақтығыстар саны аса бәсеңдеді. Ел жерінің шамамен 30%-ның оппозиция басшылығында болғанына қарамастан түрлі күштердің Башар әл-Асад билігімен келіссөздер жүргізу тренді байқалды.
Башар әл-Асад билігінің аяғы (2024)
өңдеу
2024 жылғы 27 қарашада елдегі қақтығыстар қайта басталды. Хайят Тахрир аш-Шам (ХТШ) мен түркияшыл Сирия ұлттық армиясы (СҰА) басқарған көтерілісшілер тобы Алеппоны басып алды да, елде Башар әл-Асад пен оның билігіне қарсы түрлі шайқастар басталды. НАТО елдері бірігіп, елдегі гуманитарлық жағдайдың нашарлауына жол болмасын деп қарапайым халықтың қауіпсіз жағдайда болғанын талап етті. Шабуылдар толқыны аяқталмай жүре берді, Алеппоның құлауынан кейін Хамаға жылжыды.[4][5][6] Шайқастар нәтижесінде 50 000 шақты адам аймақтардан қашты да, 600-ден астам өлім, соның ішінде 104 қарапайым азамат өлімі жайлы хабар келді.[7]
2024 жылғы 7 желтоқсанда Оңтүстік Майданы делінетін оппозиция тобы Дамаск атырабына жетті. Солтүстіктен бұл қалаға қарай СҰА қозғалысы да сол кездері жүріп жатқан еді. Көтерілісшілердің жақындап келген кезінде Башар әл-Асадтан елден қашты да, Мәскеуде саяси баспана алып, отбасымен сол жерге көшті.[8] 8 желтоқсанда оппозиция Хомс пен Дамаскіні басып алды. Дамаск құлауынан кейін Сирия Араб Республикасы жоқ болды да, оппозиция рұқсатын алған премьер-министр Мұхаммед Гази әл-Джалали уақытша үкіметке басшылық етті.[9]
Саясаты
өңдеуТарихының көбінде Сирия Араб Республикасы президенттік республика[10] және бірпартиялық мемлекет болған. Елде оппозициялық және тәуелсіз саяси әрекеттерге тыйым салынатын.[11][12]
Дереккөздер
өңдеу- ↑
- Khamis, B. Gold, Vaughn, Sahar, Paul, Katherine 22. Propaganda in Egypt and Syria's "Cyberwars": Contexts, Actors, Tools, and Tactics. In Auerbach, Castronovo, Jonathan, Russ (ed.). The Oxford Handbook of Propaganda Studies — New York: Oxford University Press, 2013. — P. 422. — ISBN 978-0-19-976441-9.
- Wieland, Carsten "6: De-neutralizing Aid: All Roads Lead to Damascus". Syria and the Neutrality Trap: The Dilemmas of Delivering Humanitarian Aid Through Violent Regimes — London: I. B. Tauris, 2018. — P. 68. — ISBN 978-0-7556-4138-3.
- Ahmed, Saladdin Totalitarian Space and the Destruction of Aura — Albany, New York: Suny Press, 2019. — P. 144, 149. — ISBN 9781438472911.
- Hensman, Rohini "7: The Syrian Uprising". Indefensible: Democracy, Counterrevolution, and the Rhetoric of Anti-Imperialism — Chicago, Illinois: Haymarket Books, 2018. — ISBN 978-1-60846-912-3.
- ↑ Оппозиция Дамаскіні басып алды. Башар Асад елден қашты. Сирияда не болып жатыр? (қаз.). Азаттық радиосы (8 желтоқсан 2024). Тексерілді, 9 желтоқсан 2024.
- ↑ Hama. GlobalSecurity.org. Тексерілді, 14 қараша 2009. Мұрағат көшірмесі 7 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Syria: US, Germany, France, UK call for de-escalation, DW News (2 желтоқсан 2024). Тексерілді 2 желтоқсанның 2024.
- ↑ Fighting Worsens Already Dire Conditions in Northwestern Syria. The New York Times (4 желтоқсан 2024).
- ↑ Syrian hospital hit in air attack on opposition-held Idlib (ағыл.). Al Jazeera.
- ↑ Syrian army launches counterattack as rebels push towards Hama (4 желтоқсан 2024). Тексерілді 4 желтоқсанның 2024.
- ↑ Ousted Syrian leader Assad flees to Moscow after fall of Damascus, Russian state media say (ағыл.). AP News (8 December 2024).
- ↑ Ex-Syrian PM to supervise state bodies until transition (ағыл.). Al Jazeera (8 December 2024).
- ↑
- Syrian Arab Republic. Federal Foreign Office (13 қаңтар 2023). Мұрағат көшірмесі 25 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
- Syria: Government (ағыл.). CIA World Factbook. Мұрағат көшірмесі 3 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
- Syria Government (ағыл.).Мұрағат көшірмесі 27 қаңтардың 2023 Wayback Machine мұрағатында
- Syrian Arab Republic: Constitution, 2012 (ағыл.). refworld (26 February 2021). Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Freedom in the World 2023: Syria (ағыл.). Freedom House. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Lucas, Scott. How Assad Regime Tightened Syria's One-Party Rule, EA Worldview (25 ақпан 2021). Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында