Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев

Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев
	Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев
Туған күні	1 шілде 1911
Туған жері	Шаған а., Володар ауданы, Астрахан облысы, Ресей империясы
Қайтыс болған күні	15 ақпан 1953 (41 жас)
Қайтыс болған жері	Мәскеу, КСРО
	1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін медалі

Тайыр Молдағалиұлы Күлтелеев (1 шілде 1911 — 15 ақпан 1953) — көрнекті қазақ кеңес заңгері, Қазақстандағы заң ғылымы мен заң білімін ұйымдастырушылардың бірі, қазақ әдет-ғұрып құқығының ірі зерттеушісі^[1].

Өмірбаяны

Патшалық Ресейде Астрахан губерниясының Марфин ауданы (қазіргі Володар ауданы) Шаған ауылында туған^[2].

Еңбек жолын 9 жасында бастады. 1926-1930 жж. Астрахандағы орыс-қазақ мектеп-интернатының оқушысы бола отырып, бірінші сатылық мектепте, кейін Астрахан медицина институтының жұмысшылар факультетінде оқыды. 1931 жылы БЛКЖО Марфин аудандық комитетінің жолдамасымен Сарытау қаласында заңгерлер курсынан өтіп, 1931-1932 жж. Төменгі Еділ өлкелік сотының қарамағындағы, Марфин аудандық халық сотында адвокат болып жұмыс істеді. 1932 жылы Сарытау заң институтына жіберіліп, оны 1935 жылы ойдағыдай бітірді. Үздік студент ретінде Ленинград заң институтының аспирантурасына (қазіргі Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті) жіберіліп, онда ол 1935-1938 жж оқыды. 1939 жылы желтоқсанда Т. М. Күлтелеев ЛЗИ Ғылыми кеңесінде «Қазақстандағы патриархалды-феодалдық қатынастардың қалдықтарымен күресудегі социалистік құқық» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғап, қазақ құқығының кейбір мәселелеріне тоқталды. Ол кандидаттық диссертация қорғаған алғашқы қазақ заңгері болды, сол кезде ол 27 жаста еді^[3].

Құқықтық тәрбие саласындағы ұйымдастырушылық қызметі

Сонымен бірге, Алматыда КСРО ХКК қаулысы мен Қазақ КСР ХКК 1938 жылғы 28 сәуірдегі өкіміне сәйкес Қазақстандағы заң профиліндегі тұңғыш жоғары оқу орны — Алматы мемлекеттік заң институты (қазіргі — Қазақ ұлттық университетінің заң факультеті) құрылды. Институттың ғылыми базасы елдің ең көне жоғары оқу орындарының бірі – Қазан университеті тарапынан жомарттықпен бөлінген заң факультетінің құнды кітапханасы болды. Мәскеу мен Ленинград институтқа көмекке жас ғалымдарды жіберді. Олардың ішінде Т.М.Күлтелеев те болды.

Еңбек жолын АМЗИ қылмыстық құқық кафедрасының доценті болып бастады. 1940 жылдың сәуір айынан бастап Т.М.Күлтелеев АМЗИ директоры болып тағайындалды.

1941 жылы 28 қарашада КСРО ХКК қаулысымен АМЗИ мен Алматыға эвакуацияланған Мәскеу заң институтының негізінде КСРО Әділет халық комиссариаты қарамағында тұңғыш мемлекеттік заң институты құрылды.

1942 жылы Т.М.Күлтелеев Кеңес Әскері қатарына шақырылып, 1942 жылы желтоқсанда нұсқаулы бұйрықпен әскерден қайтарылып, Қазақстан Компартиясы (б) Орталық Комитетінің лекторы болып тағайындалды. Онымен қатар қайтадан заң институты қылмыстық құқық кафедрасының доценті қызметін атқарды.

1943 жылдың қыркүйегінде АМЗИ қалпына келтірілуіне байланысты оның директоры болып қайтадан Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Бұл қызметте 1946 жылдың қарашасына дейін жұмыс істеді.

1947-1948 жж. Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болды.

КСРО ҒА Қазақ филиалының Қазақ КСР Ғылым академиясына айналуымен (1946 ж.) Қазақстанда тұңғыш ғылыми-зерттеу заң мекемесі – Қазақ Ғылым академиясының заң секторы (кейіннен Философия және құқық институты, одан кейін ҚР ҰҒА Мемлекет және құқық институты болып өзгертілді) құрылды. Құқық секторының меңгерушісі, оның бірінші жетекшісі болып Т.М.Күлтелеев тағайындалды. Мұнда ол өмірінің соңына дейін жұмыс істеді. Т.М.Күлтелеев ғылыми-педагогикалық іс-әрекетін практикалық қызметпен ұштастырды. Республикалық әділет халық комиссариатында жұмыс істеп, Қазақ КСР Жоғарғы Сотының мүшесі болып сайланды.

1951 жылдың қазанынан 1953 жылдың ақпанына дейін заң секторындағы жұмысымен бірге КСРО Ғылым академиясының заң ғылымдарының докторы дәрежесіне жіберілді. 1952 жылдың аяғында Т. М. Күлтелеев докторлық диссертациясын аяқтады. Қорғау 1953 жылдың басына белгіленді. Бірақ 1953 жылы 15 ақпанда кандидаттық диссертациясын қорғап үлгермей, Т. М. Күлтелеев қайғылы қазаға ұшырады. Алматының Орталық зиратында жерленді.

Оның дарынды ұйымдастырушы, ұстаз, ғалым ретіндегі еңбегінің арқасында Қазақстанда заң білімі мен заң ғылымының негізі қаланды. Оның белсенді атсалысуымен республикада алғаш рет білікті заңгерлерді даярлау қолға алынды.

Тарихшылар үшін республикадағы ғылым мен білімнің дамуы туралы «Қазақ КСР-дегі заң ғылымы мен білімі және біздің міндеттеріміз» (1948), «Қазақстандағы заң ғылымдарының маңызды міндеттері» (1951), т.б. мақалалары құнды болып табылады.

Т.М.Құлтелеевтің белсенді жәрдемімен жемісті қызметін С.Я.Булатов, Л.В.Дюков және Ә.Е.Еренов бастады. Оның жетекшілігімен және оның қолдауымен С.З.Зиманов, М.Г.Масевич, У.Д.Құдайбергенов, А.А.Филимонова, М.А.Биндер, В.А.Ким және басқа да белгілі ғалымдар жұмыс істеді.

Ғылыми қызығушылықтары

Дереккөздер

↑ Қазақ Совет Энциклопедиясы.1975. Том 6
↑ Козловский ауылдық кеңесі. Аймақ тарихы (31 наурыз 2010). Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.
↑ Қазақтың тұңғыш заңгер ғалымы - Тайыр Күлтелеевтің 100 жылдығына (17 ақпан 2011).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.

[1] Қазақ Совет Энциклопедиясы.1975. Том 6

[2] Козловский ауылдық кеңесі. Аймақ тарихы (31 наурыз 2010). Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.

[3] Қазақтың тұңғыш заңгер ғалымы - Тайыр Күлтелеевтің 100 жылдығына (17 ақпан 2011).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 13 қыркүйек 2020.

[1]

[2]

[3]