Телпек сүйсін

Телпек сүйсін
	;
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Өсімдіктер;
Бөлімі:	Гүлді өсімдіктер;
Табы:	Дара жарнақтылар;
Сабы:	Asparagales;
Тұқымдасы:	Orchidaceae;
Кіші тұқымдасы:	Orchidoideae;
Тайпасы:	Orchideae;
Кіші тайпасы:	Orchidinae;
Тегі:	Orchis;
Түрі:	O. militaris;
Екі-есімді атауы
	Orchis militaris; L.
Синонимдері
	Strateuma militaris (L.) Salisb.; Orchis rivinii Gouan; Orchis cinerea Schrank; Orchis brachiata Gilib.; Orchis galeata Poir.; Orchis mimusops Thuill.; Zoophora atropurpurea Bernh.; Zoophora rubella Bernh.; Orchis nervata Marchand; Orchis stevenii Rchb.f.; Orchis raddeana Эдуард Людвигович Регель;

Телпек сүйсін^[1] (лат. Orchis militaris) – сүйсіндер тұқымдасының сүйсін туысына жататын көп жылдық шөп тектес өсімдік.

Сипаты

Сабағы қуыс.
Тамыры жұмыртқаға ұқсас
Жапырақтары көп. Төменгі жағындағы жапырақтары ұзын, эллипс тәрізді, ал жоғарлаған сайын жіңішкере береді.
Гүлдерінің иісі бар, ішкі жапырақшалары ашық қызыл, "ерні" көк түсті болады.
Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Өзендердің жағаларында, шабындықтарда, ормандардың шеттерінде, батпақты жерлерде өседі.

Дәрі жасау үшін сүйсіннің тамыр түйнегін маусым-шілде айларында сабағы сақталып тұрған кезде қазып, жинап алады. Сүйсіннің тек жас тамыр түйнектерін ғана жинайды. Оларды топырақтан жуып тазартып, қабығын аршиды да, бірнеше минут қайнап тұрған суға батырып алады. Тамыр түйнектер сонда ғана көктеп өсіп кетпейтін болады. Бұдан соң тамыр түйнектерді жіпке тізіп, іліп қойып кептіреді.
Құрамында 50%-ке жуық кілегей, 27% крахмал және 1% қант бар.
Сүйсіннен жасалған дәрілер асқазан, тоқ ішек, аш ішектер, қуық, бүйрек қабынғанда қолданады. Сонымен қатар іш өткенді, дизентерияны емдеу үшін де пайдаланады.
Бұл өсімдіктен жасалған дәрілердің жыныстық әлсіздікті қалпына келтіретін қасиеті халық медицинасында өте жоғары бағаланады.

Кептірілген тамыр түйнекті ұнтақтап әуелі салқын суға араластырады, сонан соң үстіне қайнап тұрған ыстық су немесе ыстық сүт құяды да, қаймақ сықылды қоймалжың ерітінді жасап алып пайдаланады. Ол жасы ұлғайып, қартайған кісілердің, туберкулезбен ауырған адамдардың әл-қуатын тез қалпына келтіруге көмектеседі.
Тұнбасы: 10 грамм тамыр түйнекті 1 стақан суға салып 15 минут қайнатады да, 2 ас қасықтан күніне 3 рет ішеді.

↑ Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. Іскендіров Әбіш. Алматы "Қазақстан" 1982, 188 бет.