Тұран плитасы

Тұран плитасы, Тұран тақтасы – Қазақстанның батыс өңірінен орталық бөлігіне дейін және Орталық Азияны қамтып жатқан ірі тектоникалық құрылым. Тұран плитасына Қазақстан жерінде Тұран ойпаты, Үстірт, Маңғыстау және Бозащы түбектері, Арал маңы, Оңтүстік Торғай өңірі және Орталық Азияның (Өзбекстан мен Түрікменстанның кей аймақтары және Ауғанстанның солтүстік) біраз құрылымдары кіреді. Батысы Каспий тенізімен, шығысы Сарыарқа және Тянь-Шань қатпарлы өлкелерімен, оңтүстік Торғай ойысы арқылы Батыс Сібір плитасымен шектесетін 2 млн. км2 аймақты алып жатыр.

Тұран плитасы табанының құрылысы өте күрделі, көлденең қимасы үш түрлі құрылымдық қабаттан тұрады:

1. қатпарлы іргетас;
2. аралық қабат;
3. платформалық тыс.

Қатпарлы іргетас

Қатпарлы іргетас немесе кристалдық іргетас қабаты қарқынды қатпарланған және алуан түрлі интруз. массивтерді кіріктіретін кембрийге дейінгі және палеозойлық жарылымдардан құралған. Тұран плитасының шығыс бөлігіндегі қатпарлы іргетас каледондық, ал батыс бөлігі герциндік қатпарлыққа жатқызылады. Олар бір-бірінен терең жаралым арқылы оқшауланған. Қатпарлы іргетас жаралымдары әр түрлі құрамдағы шөгінді-жанартаутекті тау жыныстарынан құралып, қалыңд. 8 км-ге жетеді. Іргетас жаралымдарының беткі жазықтығының тереңдігі әр түрлі, тек Қаратау мен Бұрқантау, Тамдытау, Құлжықтау, Сұлтануиз-Даг жоталары және Маңғыстау мен Туарқыр белдерінде ғана жер бетіне шыққан.

Аралық қабат

Аралық қабат іргетас бетін анық байқалатын бұрыштық үйлесімсіздік арқылы көмкерген. Бұл қабат плитаның солтүстігіндегі кейбір өңірлерде жер бетінде қалған аймақтарда терең ұңғыма арқылы ашылады (Шу-Сарысу өңірінде). Каледондық қатпарлықтағы аралық қабат төм. девон мен төмен триас (D1–T1) жаралымдарынан құралса, герциндік қатпарлыққа тәні төмен пермь мен жоғары триас (P1–T3) түзілімдерін біріктіреді. Бұл қабаттың қалыңдығы кең ауқымда өзгереді: каледондық іргетас өңірінде 14,5 км-ге жетсе (Шу-Сарысу ойысы), герциндік өңірде 11 км-ге дейін барады (Маңғыстау түбегі мен Копетдаг алды). Қабаттың тау жыныстары құрамы әр түрлі. Шөгінділердің мөлшері жанартаутекті тау жыныстарына қарағанда басымырақ болып келеді. Герциндік қатпарлық өңіріндегі пермь-триас түзілімдері Тұран плитасындағы негізгі мұнайлы-газды кешендер болып табылады.

Платформалық тыс

Платформалық тыс қабаты аралық қабат түзілімдерін үйлесімсіз көмкерген. Бұл қабаттың түзілімдері мүлде деформацияға ұшырамай, көлбеу (1 – 5) орналасқан. Платформалық тыс қабатының көлденең қимасы 5 түрлі кешеннен тұрады: төмен юра, ортаңғы және жоғары юра, бор мен төмен миоцен, ортаңғы миоцен мен жоғ. плиоцен, жоғары плиоцен мен антропоген. Алғашқы үшеуі мұнайлы-газды. Төменгі юра кешені аймақтық ойыстарда қалыңдығы 1000 м болатын түсі сұрғылт құмды-сазды шөгінділерден құралған; ортаңғы және жоғарғы юра кешені таяз теңіз жағдайында, сирек құрылықтық жағдайда түзілген шөгінді тау жыныстарынан құралады. Онда терригендік түзілімдер көбірек болады. Қалыңдығы 2000 м-ден аспайды. Бор мен төменгі миоцен кешені қимасында құрлықтық-теңіздік түзілімдер молынан ұшырасып, ең көп тараған терригендік және карбонатты шөгінділермен қатар тұзды, гипсті, фосфоритті, әксазды, глауконитті, т.б. тау жыныстары кездеседі.

Тұран плитасының шығыс жиегінің олигоцен мен төмен миоцен түзілімдерінде базальт, андезит және олардың туфтары шоғырланған. Кешен қалыңдығы 2000 – 2500 м аралығында өзгереді; ортаңғы миоцен мен жоғарғы плиоцен кешені Тұран плитасының батыс бөлігінде кең таралып, теңіз түбінде түзілген қалыңдығы 200 – 1000 м терригендік және карбонатты шөгінділерден құралады. Жоғары плиоцен мен антропоген кешені Тұран плитасының батысы мен солтүстігінде теңіздік және құрылықтық жағдайларда түзілген құмдардан, малтатастардан, саздардан, құмайттардан құ-ралса, шығ-нда аллювийлік, эолдық шөгінділерден құралады. Қалыңдығы ондаған м-ден жүздеген м аралығында болады (тек Копедаг алды ойысында 1 – 3 км). Каспий тенізінен Гиссар жоталарына дейін созылып жатқан Тұран плитасы Бұхара терең жарылымымен теңдей екіге бөлінеді. Оның солтүстік-шығыс бөлігі каледондық және ерте герциндік қатпарлықпен сипатталса, оңтүстік-батыс бөлігі кеш герциндік іргетаспен сипатталады. Тұран плитасының негізгі пайдалы қазбаларына мұнай мен газ кен орындары жатады. Қаратау жоталарының кембрийлік түзілімдерінде ванадий және фосфорит ірі кен орындары бар.

Сілтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы", 8 том