Төрттік жүйе

ТӨРТТІК ЖҮЙЕ, антропоген жүйесі (кезеңі) – Жердің геологиялық тарихының қазіргі өтіп жатқан кезеңі және стратиграфиялық шкаланың соңғы жүйесі.

Мұздықтар

Сипаттама

Төрттік жүйе кезеңінің ұзақтығы шамамен 0,6 – 1,0 млн-нан 2,5 – 3,5 млн. жылға дейін созылады.

Тарихы

Төрттік жүйе атауын ғылымға 1829 жылы француз ғалымы Ж.Денуайте енгізді. Төрттік жүйені жіктеу принципінің алғашқы стратиграфикалық шкаласын 20 ғасырдың басында ауылыПенк пен Э.Брюкнер жасаған (1909). 1832 жылы ағылшын геологы Ч.Лайель ең жас теңіз шөгінділерін плейстоцен, төрттік жүйенің жоғарғы бөлімін голоцен деп атаған. Плейстоценде климат салқындап, құрлықтың басым бөлігін мұз басуына байланысты ‘‘мұздық’’ кезеңі деп атайды. Органикалық дүние дамуының тарихындағы ең маңызды оқиға – адамның пайда болуы осы кезеңде өткендіктен, ауылыП.Павлов бұл жүйені антропоген деп атауды ұсынған (1922).

Құрылымы

1932 жылы халықаралық комиссия (МЧКЕ) Төрттік жүйені 4 мүшеге жіктеуді ұйғарды:

• төменгі (эо-),
• ортаңғы (мезо-)
• жоғ. (нео-) плейстоцен
• жоғ. (нео-) голоцен.

Төрттік жүйенің жануарлар мен өсімдіктер дүниесі қазіргі органикалық әлемге ұқсас. Олардағы өзгерістер климаттың күрт өзгеруімен байланысты: мұзбасу кезінде суыққа төзімсіз түрлер экваторға қарай жылжыса, мұзбасу процесіндегі аралық жылымықтар кезінде кері қайтқан. Жылу мен суықтың жиі алмасуы жануарлар мен өсімдіктердің бейімделуін туғызды, ал бейімделе алмағандар жаппай қырылды. Бұл өзгерістер днепр мұзбасуы (мұздың қалыңдығы қазіргіден үш есе көп) кезінде қарқынды өтті. Плиоценнің соңы мен төрттік жүйенің басында Шығыс Еуропаның онтүстігінде жылу сүйгіш жануарлар: мастодонттар, Оңтүстік пілдері, Громов пілі, гиппарион, семсер тісті жолбарыс, этруск мүйізтұмсығы, т.б. өмір сүрген. Осы кезде Батыс Еуропаның оңтүстігімен Қазақ даласында бұл жануарлардан басқа гиппопатамдар мен түйеқұстар болған. Плейстоценнің соңы мен голоценнің басындағы қатал климатта өмір сүрген мамонттар, жүндес мүйізтұмсықтар және үлкен мүйізді бұғылар жойылып кеткен.

Мұзбасу әсері

Мұзаралық жылымық кездерінде климат қазіргіге ұқсас, кейде шамалы жылылау болды. Мұзбасу атмосфераның жалпы айналысына әсер етті. Мұздықтарға жақын аймақтарда климат құрғақ болды да, қоңыржай белдеудің орманды белдемі кішірейіп, тундра белдемі кей жерлерде даламен шектесіп жатты (плейстоценде). Төрттік жүйенің ең басты биологиялық оқиғасы – адамның қарқынды дамуы. Төрттік жүйенің табиғи жағдайларын сипаттағанда екі факторға назар аударылады:

• мұзбасу кезеңі
• мұз аралық кезеңдер.

Мұзбасу орталықтары

Құрлықтық мұзбасулар солтүстік жарты шарды қамтыған. Мұзбасу орталықтары Балтық және Канада қалқандарында орналасқан, оларды басқан мұз қалыңдығы 3 км-ге жеткен. Қалың мұз теңіз суы есесінен пайда болғандықтан мұздану кезінде мұхит деңгейі 80 – 120 м-ге дейін төмендеп, мұзаралық жылымық кезінде орнына келіп, эвстатиктік ауытқуларға ұшырап отырған. Мұхит деңгейінің төмендеген кездерінде Солтүстік Еуразия мен Солтүстік Американың материктік қайраңы көп таяздап, кейде құрғап та отырды. Осының салдарынан Британ аралдары бірнеше рет Еуропамен қосылып, Берингов бұғазы арқылы Азия мен Америка арасында пайда болған “көпірмен” Еуразияға бұғылар, Америкаға мамонттар өткен. Соңынан бұл бұғаз арқылы Американы адамдар қоныстана бастады. Үлкен мұз жабындары Еуропада солтүстік ендіктің 50 градусына, ал солтүстік Америкада 40 градусынақа дейін жеткен. Мұз қалқаны Альпі, Карпат, Кавказ, Тянь-Шань, Алтай, Орал, Гималай, т.б. таулар мен жоталарды етегіне дейін басып жатқан. Оңтүстік жарты шардағы мұзбасу Антарктида мұзының қалыңдығын екі есеге арттырып, Оңтүстік Америка, Африка, Австралия тау массивтерін ғана жапқан.

Мұзбасу сатысы

Альпі үшін жасалған климатостратиграфиялық шкаланың эталоны бойынша (1909 жылы жасалған) 4 мұзбасу сатысы ажыратылады:

• гюнц
• миндель
• рисс
• вюрм

Басқа аудандардағы мұзбасулар осы сұлбамен салыстырылады. Мысалы, Шығыс Еуропадағы бастапқы төрттік варяг және ока мұзбасулары гюнц және миндельге, ал төрттік пен соңғы төрттіктегі днепр мен валдай мұзбасулары рисс және вюрм мұзбасуларына сәйкес келеді. Ең қуатты мұзбасу днепр мен москва мұзбасулары. Төрттік жүйеде Каспий теңізінің деңгейі де көп өзгеріске ұшыраған. Ең үлкен трансгрессия кезінде оның ауданы екі есе артып, деңгейі 100 м-ге көтерілген. Плейстоценде ол мұхиттың ешқандай әсері жоқ алып көлге айналған. Төрттік жүйенің басталуынан ортаңғы плейстоценге дейін Қазақ жерінің оңтүстік аймағы тау жоталарының астынан келген жылу мен Үнді мұхиты алабынан соққан жылы әрі ылғалды ауа массаларының ықпалында болып, Қаратау, Алатау бөктерлері және Сарыарқа даласының онтүстігіндегі қолайлы табиғи жағдайлар қалыптасып, сақталып қалды.

---

Төрттік түзілімдермен байланысты қазба байлықтарын бірнеше генетикалық топқа бөлуге болады:

• әр түрлі шашылымдар
• шөгінді кендер
• бейкентасты қазындылар
• жер асты сулары мен мұздықтар

Әсіресе, темір кендерінің маңызы зор. Мұхиттың терең сулы алаптарында темір, марганец және мыс-ванадий тасберіштері, экваторлық және тропиктік белдеулерінің морылу қыртысында кобальт, никель, мыс, марганец және отқа төзімді саздар шоғырланған. Құрылыс материалдары лигнит пен шымтезек дамыған. Мұндағы жер асты суларының да маңызы жоғары, олар әлемдік тұщы су қорының 70%-ын құрайды.

Дереккөздер

• Бажанов В.С., Костенко Н.Н., Атлас руководящих форм млекопитающих антропогена Казахстана, ауылы-А., 1962;
• Беспалов В.Ф., Геологическое строение Казахской ССР, ауылы-А., 1971;
• Медоев ауылыГ., Геохронология палеолита Казахстана, ауылы-А., 1982;
• Байбатша Ә.Б., Қазақстанның антропогендік тарихы, ауылы, 2003;
• Байбатша Ә.Б., Тарихи геология, ауылы, 2004;
• Геологиялық терминологиялық қазақша-орысша және орысша-қазақша сөздік (Байбатша Ә.Б., т.б.), ауылы, 2004.