Төңкеріс (қоғам)

 Басқа мағыналар үшін Төңкеріс деген бетті қараңыз.

Төңкеріс немесе Революция (лат. revolutіc – бетбұрыс, төңкеріс) — табиғат, қоғам өміріндегі, білім мен танымдағы сапалы өзгерістер. Білім мен танымдағы өзгерістер қатарына ғылыми - техникалық , мәдени, т.б. Төңкерістерді немесе бетбұрыстық мәні бар адамзат қол жеткізген табыстарды жатқызуға болады. Әлеуметтік Төңкеріс қоғамның жаңа сапаға ауысуына жол ашып, сапалы өзгерістерді бейнелейді. Әлеуметтік Төңкеріс қоғамның саяси, экономикалық, рухани өміріне түбірлі өзгерістер енгізу үрдісін бастап береді. Төңкеріс өзінің даму мүмкіндіктерін сарқыған қоғамның прогрессивті сатыға өтуін қамтамасыз етіп, оның әлеуметтік экономикалық құрылымын түбегейлі өзгертуге қызмет етеді.

Ұлы Қазан социалистік революциясы

Ұлы француз Революциясы

Адамзат тарихын қоғамдық экономикалық формациялардың бірін-бірі алмастыру тұрғысынан зерттеушілер осы алмасу үрдісін жүзеге асыру әлеуметтік Төңкерістіның басты міндеті деп санайды. Осы қағиданы басшылыққа алған Карл Маркс және оның жолын қуушылар (Ленин, т.б.) өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуымен қатар қоғамның бір-біріне қарсы топтарға бөлінуінен бастап социализмге өткенге дейін бір қоғамдық экономикалық формациядан екіншісіне (феодализмнен капитализмге, одан социализмге) өту әлеуметтік Төңкеріс арқылы жүзеге асады деп санады. Владимир Ленин басқарған коммунистік партия айтылған қағиданы Ресей империясының қоғамдық-саяси өмірінің шындығына айналдыру үшін 1917 ж. Қазан төңкерісін ұйымдастырып, оны “Ұлы Октябрь социалистік төңкерісі” деп атады.

Кез келген төңкерісіның экономикалық негізі қоғамдық өндіргіш күштердің өсу деңгейі мен оған сай келмейтін консервативтік өндірістік қатынастардың шиеленісуі болып табылады. Ал ол әлеуметтік, таптық қайшылықтарды шырқау шегіне жеткізеді. Мұндай жағдайда әлеуметтік және рухани қиыншылықтарға душар болған жекелеген таптар мен әлеуметтік топтар Төңкерісіның қозғаушы күштері ретінде батыл әрекеттерге барады. Төңкеріс жеңіске жету үшін алдымен оның объективті және субъективті алғышарттары қалыптасып, қоғамда Төңкерістік жағдай пайда болуы қажет.

Бұған Төңкерістік жағдайды Төңкеріске айналдыру үшін саяси партиялар мен ұйымдардың белсенді іс-әрекеттері қосылуы керек. Егер осы факторлар қоғам мүшелерінің басым көпшілігінің басты мақсат-мүдделеріне сай келсе, Төңкеріс жеңіске жетеді. 17 ғ-дағы ағылшын буржуазиялық Революциясының жеңісі нәтижесінде мемлекеттік билік феодалдық монархияның қолынан буржуазия мен жаңа дворяндар қолына көшті. 18 ғ-дың соңындағы Ұлы француз Революциясының нәтижесінде монархия құлатылып, республикалық тәртіп орнап, буржуазиялық реформалар жүзеге асырылды. Тарихи қажеттіліктен туындаған Революция көп жағдайда ашық түрде өтетіндігіне қарамастан, ол әрбір елдің өзіне тән ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі формада болады.

Әлеуметтік төңкеріс себептері

Әлеуметтiк төңкерiстер себептерi - қоғамда төңкерісті өзгеріс әкелетін объективті және субъективті факторлар. Әлеуметтiк төңкерiстер себептерi әртүрлі. Марксистік талдаулық дәстүрде төңкерістердің объективті негізі ретінде қоғамдағы өндіріс күштерінің дамуы мен қалыптасқан өндірістік қатынастардың арасындағы, сондай-ақ өндірістің жаңа тәсілі мен бұрынғы саяси қатынастар жүйесінің арасындағы қайшылықтарды атайды. Бүл қайшылықтар әлеуметтік ширығушылыққа әкелетін қоғамдық қатынастардың ушығуынан, кейбір жағдайларда үстем және бағынушы әлеуметтік топтардың арасындағы ашық қарсылықтардан көрінеді. Сонымен қатар басқарушы топтың өз саяси оппоненттерінің талаптарына қүлақ аспауы, елемеуі; халықты қанап отырған әділетсіздіктердің төңкеріс идеологтары тарапынан үзілді-кесілді сынға ұшырауы; күш қолдануға дайын қарулы қоғамдық ерікті топтардың пайда болуы да аса маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтiк төңкерiстер себептерiне танымал орыс-америка әлеуметтанушысы П.Сорокин ерекше түсініктеме берді. Төңкерістерді зерттеуге ол "Төңкерістің әлеуметтік негіздері" атты еңбегін арнады. Осы еңбектегі ең маңызды қағида: "Кез келген төңкерістің алғышарты көпшілік тұрғындардың ауыздықталмас ырықсыз сезімге бой алдыруы және ол сезімді қанағаттандыратындай ешқандай мүмкіндіктердің болмауы". П.Сорокиннің пікірінше, мұндай күйге адамдардың тамаққа, баспанаға, киімге, өзін-өзі қорғауға, ұрпақ жалғастыруға, еркіндікке, шығармашылыққа деген қажеттіліктерінің өтелмеуі түсіреді. Ғалым Әлеуметтiк төңкерiстер себептерiнің тағы бір алғышарты ретінде өзінің үстем жағдайынан айырылып қалмау үшін әртүрлі жымысқы әрекеттерге барып, қара халықтан шыққан талантты өкілдерін қоғамды басқаруға жібермей, кедергі келтіретін басқарушы таптың азғындауын атайды. Ерте ме, кеш пе, әйтеуір, олардың "жаншылған" сезімі шектен шығып, төңкеріс жасап, бұл кедергілердің күл-талқанын шығарады.

Француз тарихшысы

Қазіргі саясаттану ғылымында төңкерістерге әкелетін бірнеше себептер анықталды. Алайда, олардың ең маңыздысы, бастысы ретінде адамдардың теңдікке деген қүлшынысы аталады. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, тұрақты саяси дамуы бар қоғамда игіліктер бөлінісінде алалауға, теңсіздікке жол беру орынсыз. Француз тарихшысы әрі саяси қайраткері А. де Ток- вильдің (1805-1859): "Халықтар тағдырын өзгерткен барлық дерлік төңкерістер не теңсіздікті жою үшін, не болмаса орнату мақсатында жасалды. Ӏрі толқулардың себептерін анықтағанда қосалқы факторларды ысырып тастасақ, қашан да теңсіздікті байқаймыз. Төңкерістердің басты себептері - байлардың барын тартып алмаққа ұмтылған кедейлік, не болмаса кедейлерді езіп-жаншып, қүлдыққа салуға бейімделген байлардың өздері болды. Сондықтан да егер сіздерге ешкімді тонауға азғырмайтын, желіктіретін сезім тудырмайтын қоғам құру бұйырса, онда сіз әлемдегі тыныштықты сақтауға зор үлес қосқан болып шығасыз", - деген ойымен қазіргі зерттеушілердің көпшілігі келіседі. Саяси ғылымда қазіргі таңда төңкерістер қандай да бір елдің дамуындағы тарихи жағдайлардың ерекше сипат алуы барысында болады деген көзқарас кең етек жайған. Кейбір талдаушылардың пікірінше, төңкерістердің шығуына негізгі қажеттіліктердің өтелуін ұзақ күту, ақыр соңында үміті үзіліп, түңілу себеп болады. Өсіп келе жатқан қажеттіліктерді орындауға, үміттерді ақтауға қолайлы жағдайлар тугызатын қоғамда төңкерістердің болуы екіталай. Басқа авторлардың пікірінше, модернизация жолына түскен, бірақ ол жолды өтіп болмаған қоғамдарда төңкеріс болу қаупі жоғары. Бүл тұжырымдардың кемшілігі бола тұра, олар 1789 жылғы Француз төңкерісінен 1917 жылғы Ресейдегі Қазан төңкерісіне дейін, қала берді қазіргі кездегі төңкерістердің әлеуметтік-саяси тетіктерін, төңкерістік процестерін түсіндіруге көп септігін тигізді. Төңкерістерді бірлі-жарымдардың саяси қаскүнемдігінің немесе бұқара халықтан оңаша қалған азшылықтың өз бетінше әрекет етуі деп түсіну қателік болар еді. Американдық публицист У.Филлипс (1811-1884): "Төңкерістерді жасамайды, төңкеріс өзі шабуылдайды", - дейді. Бүл ойды одан әрі әсерлі өрбіткен орыс философы Н.А.Бердяев: "Төңкеріс құқын ешкімнен де сұрамайды, ол кенеттен болатын күтпеген сұрапыл құбылыс, геологиялық апатқа ұқсайды", - деп тұжырымдайды. Сонымен, төңкеріс негізінде объективті және субъективті факторлар жататын қоғам дамуының ерекше жағдайының нәтижесі.

Тағы қараңыз

• Компьютерлік төңкеріс
• Мемлекеттік төңкеріс
• Саяси төңкеріс
• Ақпараттық төңкеріс
• Жасыл төңкеріс