Цезий

Цезий (лат. Caesіum; Cs) — элементтердің периодтық жүйесінің Қ тобындағы хим. элемент, ат. н. 55, ат. м. 132,91; сілтілік металдарға жатады. . Цезийді 1860 ж. неміс ғалымдары Г.Кирхгоф және Р.Бунзен спектроскоп. жолмен ашқан. Ол сирек элементтер қатарына жатады.

55 Ксенон ← Цезий → Барий Rb ↑ Cs ↓ Fr 55Cs
Жай заттың сыртқы бейнесі
Өте жұмсақ, тұтқыр күміс сары металл
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі	Цезий, 55
Топ типі	Сілтілік металдар
Топ, период, блок	1, 6, s
Атомдық масса (молярлық масса)	132,9054519 м. а. б. (г/моль)
Электрондық конфигурация	[Xe] 6s1
Қабықшалар бойынша электрондар	2, 8, 18, 18, 8, 1
Атом радиусы	267 пм
Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус	235 пм
Ван-дер-Ваальс радиусы	343 пм
Ион радиусы	(+1e) 167 пм
Электртерістілігі	0,79 (Полинг шкаласы)
Электродты потенциал	-2,923
Тотығу дәрежелері	0; +1
Иондалу энергиясы	1-ші: 375,5 (3,89) кДж/моль (эВ) 2-ші: 2234.3 кДж/моль (эВ) 3-ші: 3400 кДж/моль (эВ)
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза	Металл
Тығыздық (қ.ж.)	1,873 г/см³
Балқу температурасы	28.7 °C 28.5 °C 28.44°C
Қайнау температурасы	667.6 °C 669.2 °C
Балқу жылуы	2,09 кДж/моль
Булану жылуы	68,3 кДж/моль
Молярлық жылусыйымдылық	32,21 Дж/(K·моль)
Молярлық көлем	70,0 см³/моль
Қаныққан бу қысымы P (Па) 1 10 100 1000 10 000 100 000 T (К) 418 469 534 623 750 940
Жай заттың кристаллдық торы
Тор құрылымы	кубтық көлемдік центрленген
Тор параметрлері	6,140 Å
Дебай температурасы	39,2 K
Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік	(300 K) 35,9 Вт/(м·К)
Юнг модульі	1.7 ГПа
Моос қаттылығы	0.2
Бринеллий қаттылығы	0.14 МПа
CAS нөмірі	7440-46-2

Цезий Cs

Табиғаттағы табылу

Цезийдің екі минералы (авогадрит, поллуцит) белгілі. Цезий кенін (поллуцит) өндіру бойынша Канада — Танко кен орнында (Оңтүстік-Шығыс Манитоба, Берник-Лейк көлінің солтүстік-батыс жағалауы) цезийдің әлемдік қорының 70% - ға жуығы шоғырланған. Поллуцит Намибия мен Зимбабведе де өндіріледі. Ресейде поллуцит кен орындары Кольск түбегінде, Шығыс Саян мен Забайкальда бар. Поллуцит кен орындары Қазақстанда, Монғолияда және Италияда (Эльба о.) бар, бірақ олардың аз қоры бар және маңызды экономикалық мәні жоқ.

Физикалық қасиеттер

Цезий Cs Поллуцит минералы

Тұрақты бір изотопы 137Cs(T1/2=33 жыл) бар.Цезий — күміс түсті ақ, өте жұмсақ металл, тығызд. 1,90 г/см3 (20°С-та) , балқу t 28.5 °C, қайнау t 705°С, барлық қосылыстарындағы тотығу дәрежесі +1, хим. қасиеттері жағынан калийге ұқсас, бірақ одан хим. активтігі жоғары.

Химиялық қасиеттер

Сs₁₁O₃

Ауада өздігінен тұтанып, асқын тотық (Cs2O3) түзеді. Цезийді вакуумде, минералын май немесе керосинде сақтайды. Ол сумен реакцияласып Цезий гидрототығын түзеді және сутек бөледі. Галогендермен тікелей қосылысып, галогенсутек қышқылдарының тұздарын түзеді. Ц.Цезий қосылыстары лепидолит пен поллуциттен алынады. Металл Цезийді 700 — 800°С температурада металл кальциймен Цезий галогенидтерін тотықсыздандыру арқылы алады. Ол фотоэлементтер дайындауда, кейбір қосылыстары медицинада, т.б. қолданылады. Цезий көптеген өсімдіктер және жануарлардың тілінде кездеседі.

Ciлтемелер

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том