Шалшық андызы

Шалшық андызы немесе Батпақты аңдыз (лат. Acorus calamus) — иірлер тұқымдасына жататын көп жылдық шөп тектес өсімдік.

Шалшық андызы
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Дара жарнақтылар Сабы: Acorales Тұқымдасы: Acoraceae Тегі: Acorus Түрі: A. calamus
Екі-есімді атауы
Acorus calamus L.

Ботаникалық сипаттамасы

Андыз – қөп жылдық, тамырсабағы көлбеу өсетін сулы жердің өсімдігі.

Тамырсабағының сыртқы белгілерінің сипаттамасы: тамырсабағы ұзын 1,5м –ге дейін жетеді, диаметрі 3см, бөлшектері жеңіл, цилиндр тәрізді, сәл майысқан, кейде бұтақталған,ткөп бөлігі ұзыннан кесілген, қатқан қабатынан тазаланбаған, үстіңгі жағында қураған жапырақтардың жарты ай тәрізді кең іздері бар, астыңғы жағынан кесілген тамырлардан көптеген ұсақ дөңгелек іздері бар. Сынған жері тегіс емес, түйіршіктелген. Негізгі тамырдың сырты жасыл көк, ішкі жағы ақ. Сындырып қарағанда іш жағынан ауа жүретін көптеген қуыстары бар. Жуан тамырдың жоғарғы жағынан семсер сияқты ұш жағы сүйірленген бірнеше ұзын жапырақтар және ұзындығы 120 см-ге дейін жететін үш қырлы ұзын сабақ өсіп шығады. Бөлік ұзындығы 30 см, қалыңдығы 2 см-ге дейін.

Сабақтың түсі жасыл, түп жағы қызғылттау, борпылдақ әрі қалың. Жоғарғы жағында ұзындығы 12 см-ге дейін жететін гүл шоғы болады. Гүлдері жасыл көк. Андыздың негізгі шыққан жерінде - Шығыс Азияда гүл шоғынан қызыл жеміс сияқты тұқым пісіп жетіледі. Қазақстан және Еуропа жерінде андыз тұқым бермейді, тек тамыры арқылы ғана көбейеді. Мұның себебі әлі түсініксіз. Кейбіреулер (Шуман мен Гильч) андыз вегатитивтік әдіспен жақсы көбейеді, сондықтан ол тұқым арқылы көбею мүмкіндігінен айырылған деп түсіндіреді.

Қабық түсі сыртынан сарылау - күрең немесе қызыл-бурыл, кейде жасыл-бурыл, жапырақ іздері сұр-ақшыл түсті, сынған жерінде – сарылау немесе қызғылт, кейде жасылдау. Иісі қатты, хош иісті. Дәмі ащылау,татымды.

Химиялық құрамы

Андыз тамырының химиялық құрамында әсер етуші заттар - эфир майлары 5% дейін: оның ішінде бициклді монотерпендер: (D-a-пинен (1%), D-камфен (7%), D-камфора (9%)), бірқатар спецификалы циклді сесквитерпендер: каламен және элемен. Кетондардан - калакон және акорон. Сонымен қатар фенолдар және фенолды эфирлер, соның ішінде азарон, азарилальдегид, эвгенол, метилэвгенол, ащы зат акорин. Сонымен қатар 40% дейін инулин полисахаридіде бар. Андыз тамырының химиялық құрамында ілеспелі заттары: ащы гликозид-акорин, иілік заттар, аскорбин қышқылы (150 мг/100 г дейін) және басқа да заттар бар.

Таралу тарихы

Шыққан жері - Шығыс Азия. Алғаш рет оны Азияның батыс жағынан және Еуропаға моңғол-татар шапқыншылары алып келген. Шыңғысханның бұйрығы бойынша сол кездегі ең қаһарлы күш - атты әскерді сақтап қалу үшін әрбір жауынгер өзімен бірге андыз тамырын ала жүрген. Андыз тамырын суға тастағаннан кейін моңғолдар ондай суды тазарды деп есептеп, аттарын суарып, өздері қорықпай ішетін болған.

Қолдануы

Андыздың аңқыған хош иісі, сәл ащылау дәмі бар. Ол медицинада және мал дәрігерлігі саласында кеңінен қолданылады. Андыз ерте заманнан-ақ бауыр, бүйрек ауруларына қарсы, жүрек қатты соққанда және несеп айдайтын дәрі есебінде қолданылып келген. Өсімдіктің жас кезінде сығылып алынған сөлі көздің көргіштігін арттырып, кісінің есте сақтау қабілетін дамытады деп есептеген. Тіпті іш сүзегі, бөртпе сүзек, грипп сияқты жұқпалы аурулар кезінде алда ала сақтану мақсатымен оның тамырын шайнайтын болған. Қазіргі кезде андыздың тамыры асқазандағы қышқыл азайғанда асқа тәбетті арттыру үшін, тоқ ішек пен өт қалтасы қабынғанда жақсы емдік қасиеті бар дәрі ретінде қолданылады. Спиртті ерітіндісі іріңдеген сыртқы жараларды жазу үшін де пайдалы.

1.Медициналық қолданылуы:

Медицинада қолданылуы: ащы қайнатпасы ароматты ащы түрінде тәбетті шақыру және ас қорытуды реттеу үшін қолданылады. Андыз майы «Олиметин» препаратының құрамына кіре отырып, бүйрек және өт тастарын емдеуге қолданылады. Ұнтақ және таблетка түріндегі препараттары асқазан мен он екі елі ішек ойық жарасы мен гиперацидті гастрит кезінде қолданылады.

2. Препараттары: андыз тамырының ащы қайнатпасы (Decoctum Rhizomae Calami), андыз тамырының майы (Oleum Rhizomae Calami) «Олиметин» препаратының құрамына кіреді, андыз тамырының ұнтағы (Pulveris Rhizomae Calami). Андыз тамырының ұнтағы «Викалин» және Викаир» препараттары құрамына кіреді.

Кептірілген тамырдан алынатын андыз майы парфюмерия өндірісінде, әсіресе ликер арағын шығару үшін аса пайдалы зат болып есептеледі.

Тағы қараңыз

• Дәрілік өсімдіктер

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Acorus calamus