Ясауи тариқаты

Ясауи тариқаты - Қожа Ахмет Ясауи негізін салған діни-сопылық мектеп. Ясауи тариқаты түркі сопылық дүниетанымы ерекшеліктеріне негізделген жалпы ислам сопылығының ажырамас бөлігі болып табылады.

Қожа Ахмет Ясауи

Қалыптасу кезеңі

Бұл тариқаттың қалыптасу кезеңі Аббаси халифатынан бөлінген тәуелсіз жекелеген саяси биліктердің қалыптасу дәуіріне сай келеді. Екінші кезең — Ясауи өмір сүрген дәуір мен Алтын Орданың құрылуы арасындағы Түркістандағы сопылық дүниетаным мен тариқаттардың даму дәуірі. Ясауи тариқаты калыптасуының алғы шарттары туралы әр түрлі көзқарастар бар. Ясауи тариқатының негізі "мубайиадун" және "карматтық" доктриналардан бастау алады деген тұжырым Бағдат пен Хорасан сопылық ағымдарының қалыптасуына айтарлықтай ықпалы болмағандығына сүйенеді. Яғни оған Түркістан аймағындағы дуалистік бағыттағы манихей ілімі мен дәстүрлі секталар негізінде қалыптасқан мубайидиттер ілімінің табиғи жалғасы ретінде қарайды. Түрік тарихшысы З.Уәлиди Тоған Ясауи ілімінің манихейлік пен шафиилік негізде қалыптасқандығын, сондай-ақ оның қарахан әулетінен шыққандығын айтады.

Ясауи ілімі теориялық тұрғыдан

Теориялық тұрғыдан Ясауи ілімі қалб, зауқ, илһам жолы аркылы мағрифатқа және батинға ден қояды. Яғни, оның ілімі рух пен нәпсіге мон беретін болса, карматилер толығымен саяси бағытта, сырт көрініске мән беретін акаидтық (ақаидтық) сипатта болса, Ясауи тариқаты толығымен рухани бағытта өрбиді. Ясауи тариқаты Халлаж әл-Мансұр жолының жалғасы деушілердің қатарында француз шығыстанушысы Массиньон Луис бар. Оның "аллаж әл-Мансур" еңбегінде Халлаждың түркі мұсылмандығында алатын орны кеңінен сөз бола¬ды. Ясауи Халлажды ислам әулиелерінің пірі деп таныған. Исбатйиа сопылық ағымының өкілі Мансур ол-Халлаж негізгі ерекшеліктерін сопылық дүниетаным категориялары ("фана фи Аллах" (Аллаға еру), "мухаббатуллах" (Аллаға ғашықтық), "тарк-и дүния" (Алладан басқаны төрк ету), "хикмет" (даналық), "ғашықтық (ашқ)", "мурақаба" (өзіне сын көзбен қарау), "тасфийиа-и калб" (жүректі арылту) деп айқындайды. Кейбір ерекшеліктері болмаса, Ясауи ілімінің мазмұны Халлаж іліміне сай келеді. Дегенмен бұл ілімнің теориялық негізінде исбатийаға қарағанда, Маламийа ағымының белгілері басым. Солай бола тұра, Ясауи хикметтерінде Мансұрдың аты мен жолы көп дәріптеледі. Маламийа доктринасына (негізін салушы Баязид Бистами), жалпы алғанда, дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде қалыптасқан. Адамның псих, халін зерттеуге бағытталған маламийа дүниетанымы тәңірге ішкі сезім мен түйсік арқылы "зауқ", "уажд" және "истиғрақ" халдерімен ұласып жатады. Бұл — Аллаға мойынсұнудың жолы.

Маламийада Хақка қызмет — халыққа қызмет ету болғандықтан, негізгі талап адамды сүюге негізделген. Ясауи ілімінің өзегі маламийадағы сопылық психол. халдердің бастысы — маһу, адамның нәпсілік, хайуандық сипаттарын жоюы; сакр — адамның ашқ (қуатты махаббат) және уирд (зікір) арқьшы фана мақамына (еркіндік мақамына) жетуі; елту, ләззат алуы; сатр — адамның ибадаты мен амалдарын жасыруы; уажд — адамның "өзін" жоғалтып, Хақты тауып, Аллаға қауышуы сияқты халдер мен мақамдар. Маламийа табиғатының барлық ерекшеліктерін "Диуани хикмет" пен "Миратул Қулубтан" көруге болады. Мұндагы маламийлік — сопылық философиялық ілім (доктрина), оны кейінгі ғасырларда тариқат ретінде пайда болған маламийлікпен шатастырмау керек. Ясауи тариқатының негізгі ерекшеліктері, кемелдікке жету жолында шәкірттерге койған талаптары ту¬ралы Хазини өзінің "Жауаһир ул Абрар мин Амуаж-ил Биһар" ("Теңіз толқындарындағы ізгіліктің ғауһарлары" немесе "Хақ жолындағы әулиелердің сырлары") деген еңбегінде мол дерек қалдырған.

Негізгі этикалық ұстанымдары

1) Ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас:

• мүрид (шәкірт) ешкімді өзінің шейхынан (ұстазынан) артық санамауы және мойынсүнуы қажет (өйткені тариқатқа, рухани кемелдік жолына кірген шәкірт ұстазынан бөлек, өз бетімен жүріп-тұратын болса, оның рухани даму жолы жабылады);
• өз шейхының халі мен ишараттарын түсіне білуі үшін ақылды, сезімтал болуы;
• шейхының сөзі мен ісіне мұқият болуы;
• адал қызмет етуі, жалған айтпауы, сертінде тұруы тиіс;
• қажет болса, мүрид өзімен қоса барлық мал-мүлкін шейхының қажетіне беруге дайын болуы керек, өйткені "батин (ішкі) көзі" басқаша ашыла алмайды;
• шейхының сырларын сақтауы, барлық насихаты, уағызы мен нұсқауларын орындауы тиіс;
• Хаққа қауышу жолында шейхы үшін жанын беріп, оның досымен дос, дұшпанына дұшпан болуы кажет (бұл шарттар психологиялық негізде).

2) Түпкілікті 6 үкім (аһкам):

• Алланы тану;
• жомарттық;
• шынайы адалдық;
• йакиннің (шекеіз таным) моніне қанык болу;
• тәуекел;
• тафаккул (терең ой).

3) Шейх болушы: дін ғылымына қанық, жұмсақ мінезді, сабырлы, ықыласты, Хақ ризалығымен кауышқан, Хаққа жақын болуы тиіс.

4) Тариқаттың 6 міндеті (уажиб):

• кемелдікке жетуте талаптану;
• Хақка жақындауға тырысу;
• Хаққа қауышу үшін жан сала ұмтылу;
• Хақ жолында қауып пен үміт халінде болу;
• үнемі зікірде болу;
• үнемі Хақикат туралы сөйлеу.

5) Тариқаттың 6 түрлі дәстүрлі жолы (сунна):

• көппен бірге намаз оқу;
• таң сәріде ояу болу;
• үнемі дәретті, таза болу;
• өзін үнемі Алланың құзырында сезіну;
• Алланы ешқашан естен шығармау (зікір ету);
• салиқалы және кемел адамдарға, билеуші әмірге тағатты болу.

6) Тариқаттың 6 ерекше касиеті (мустаһаб):

• қонақжайлылык;
• жағдайына қарай қонақ күту;
• конақтың коп қонуын ырыс деп білу;
• қонақтың көп болуына көңіл бөлу;
• қонақтың тілегін орындау;
• Қожа Ахмет Ясауиге және өз уақытының шейхына дұға, тілек ету.

7) Тариқаттың 6 этикалық тәртібі:

• екі тізерлеп, қарапайым, әдепке сай отыру;
• өзін барлық адамнан төмен санау;
• барлық адамды өзінен артық санау;
• ұстаздарды құрметтеу;
• шейхтардың алдында рұқсатсыз сөз сөйлемеу;
• олардың айтқан ақылдарын естен шығармау.

8) Тариқатқа кірген мүридтің кемелдікке жетуінің 4 шарты:

• Мақан (кеңістік),
• аман (уақыт),
• михуан (бауырмалдық — өзара ынтымақтастық),
• рабт-и Султан (мемлекет басшысына риясыз берілгендік).

9) Ясауи тариқаты — дауыстап зікір салатын "жаһри тариқат". Кейбір зерттеушілер — жаһри тариқатгың негізін салған Қожа Ахмет Ясауи деген пікірде. Ясауи тариқаты салатын зікір түрі сопылық әдебиеттерде көбіне "ара зікір" деп те аталады.

10) Ясауи тариқатындағы қылует — мүридтің бар ықыласын белгілі мақсатқа бағыттауы және кейбір арнайы зікірлер арқылы риязаттарды орындау үшін шейхтың мүридінің рухани халін қараңғы, сыртқы әлемнен жырақ орындарда, яғни жерден қазылған мекенде, белгілі уақыт ішінде торбиелеуі. Ясауи тариқаты 12 ғасырда Мауераннахр, Түркістан, Ферғана, яғни казіргі Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан мен Тәжікстан аумақтарына таралды. Осы жерлерде Ясауидің ілімі мен рухани құндылықтарын жалғастырушылар өзіндік із қалдырды. Сондай-ақ түркі мәдениеті негізінде құрылған барлық тариқатгар осы тариқат негізінде калыптасты. Мұны Нақшбандийа мен Кубраийа (Нажмаддин Кубра) силсиласында Қожа Ахмет Ясауи шәкірттерінің кезігуінен көруге болады.