Яһудилік

Яһуди діні немесе Иудаизм немесе Яһудилік (араб.: يهودية‎; ивр. יהדות‎ "яаадут") — ежелгі діндердің бірі.

Яһудилер арасында таралған. Яһуди діні сеніміндегілердің басым көпшілігі Израиль мен АҚШ мемлекеттерінде шоғырланған. Б.з.б. 13 ғасырда батыс семит көшпелі тайпаларын Египет перғауыны Палестинадан далалы аймаққа ығыстырды. Палестинадан қуылғандар Яхве атты Құдайға сенетін тайпалық одаққа бірігіп, “Израил” атын алды. Б.з.б. 622 жылы Иудей патшасы Иосия діни реформа жасады да, жергілікті әулиелердің шырақтарын жойып, Иерусалим ғибадатханасын Яхве Құдайға құлшылық етудің орталық деп жариялады. Содан бастап дүниеде бір Құдай бар, ол – Яхве, ол әлемді билеп, өз халқы – яһудилерге қамқорлық жасайды деп уағыздалды. Израиль тайпалары мен Яхве арасындағы ерекше “келісім” туралы концепция пайда болды. Яһуди діні нені уағыздап, неге тиым салатыны жайлы Тора, Мишне, Талмуд сияқты киелі кітаптарда жазылған. Яһуди дініне сенушілер құлшылық ғибадаттарын раввиннің басшылығымен синогогаларда атқарады. Раввиндер діни қауымдастық мүшелерінің азаматтық - құқықтық тұрмысына да басшылық жасайды. Яһуди діні ішінде каббала атты діни мистикалық ағым таралып, соның ықпалымен діни - философиялық туынды иудейлік әдебиет (сенім иелерінің өмірін ұсақ-түйегіне дейін реттейтін “Шулхан Арух” атты 16 ғасырда Иосиф Каро жасаған этикалық - құқықтық жинақ) пайда болды. Яһуди дінінің маңызды мерекелерінің бірі, сенбі күні ғибадаттан басқа барлық қызметке тыйым салынады.

Иудаизм тарихы

Біздің дәуірімізге дейінгі II мың жылдықта Солтүстік Арабияның көшпелі еврей тайпаларының полиатеистік сенімдері мен ырымдарының негізінде пайда болды. Біздің дәуірімізге дейінгі XIII ғасыр Палестинаны (Ханаан) жаулап алады. Иудаизмнің қалыптасуына Яхве құдайын асқақтатушы Иуда тайпасы (атауы осыдан шыққан) ерекше ықпал еткен. Соңынан Яхве жалғыз құдайға айналады. Иуды тайпасынан шыққан Давид патша (біздің дәуірімізге дейінгі 977 жылы шамасы) заманында Израил-Иудейлік патшалық күшейіп, иудейлер тегі пұрсатты жағдайға ие болды. Иудаизмде діни ілім мен асқақтату ертеден басталады. Оларға жататындар:

1. Құдай, Дүние, Адам жайлы ілім;
2. діни асқақтатудың тәртібі;
3. моральдық-өнегелік қарым-қатынастар кодексі;
4. діни институттар жүйесі;
5. Құдай аңдамалылығының тұжырымы;
6. Мессианизм - Құдайдың елшісінің немесе маңдайына бақ қонғандардың Мессияға келуі, Құдай патшалығының орнауы.

Иудаизмнің қасиетті кітаптары

Танах

Иудаизмнің қасиетті кітабы - Сфарим, ежелгі еврейлік аббревиатурада - Танах, христиандықта - Көне Өсиет. Оған Тора (ілім), немесе Мұса пайғамбар жазды деп саналатын

• Бес кітап (Тұрмыс, Нәтиже, Левит, Сандар, Екінші зандылық);
• Нэвиим (Пайғамбарлар) - діни-саяси және тарихи-хронологиялық сипаттағы 21 кітап;
• Кэтубим (Жазбалар) – әр түрлі діни жанрлардағы 13 кітап кіреді. Көне Өсиеттің ең ежелгі бөлігі біздің дәуірімізге дейінгі X ғасыр белгіленеді. Танахтың Канонизациясы біздің дәуірімізге дейінгі III-VI ғасыр аяқталып, басқыншылық соғыстарының нәтижесінде еврейлердің Жерорта теңізі бойына шашылып, бытырауы басталады, диаспоралар пайда болады; еврей Библиясын грек тіліне аудару басталды (соңғы аудармасы - Сепуагинта).

Кейінгі кітаптар

Иудаизм тарихындағы келесі кезең - раввиндікомите талмудтық - XIX ғасыр басына дейін созылды. ӀӀ-ӀӀӀ ғасыр Құқықтық ережелер жинағы пайда болды - Мишна (Қайталау). Мишнаға Галаха (Заң) ережелік актілерінің жинағы және Талмуд пен Галахаға түсініктеме берген - Аггада (Аңыз) кіреді. IV-V ғасыр Аммораи (түсініктемелер) Мишнаға жаңа заңдық ережелер қосылды. Гемара (Аяқтау) жинағы пайда болды. Гемара Мишнамен бірге Талмудты (ілім) құрады. Талмудтың екі түрі ажыратылады: • иерусалимдік - Палестинада және вавилондық диаспораларда қалыптасқан. Талмуд - моральдық, этикалық кодекстің заңнамалық негізі. Талмуд соңғы рет III-V ғғ. өңделді. Онда еврейлерге нұсқаулар берілген (613 нұсқау). • модернистік - шын мәнінде, иудаизмнің нақтылы уақыт пен жерге ыңғайлануы.

Талмуд канонизациясынан кейін екі жаңа бағыт пайда болды: рационалистік және мистикалық бағыт. Соңғысы Каббалаға негізделеді, шынайы құдайлық жаңалықты ашу мақсатында Тораның әріптік символикасын шешуге талпынады. Қасиетті кітап - Зогар (Құбылу). Каббала хасидизмге (ежелгі еврейше"хасид" - тақуа) әсер етті.

Талмудта қыл­мыстық және азаматтық сипат­тағы заңдар, адамгершілік заңдар, отбасылық және жеке адам өміріне қатысты кеңестер бар. Талмудта 365 тыйым және 248 бұйрық әмірлер жинақталған иудей әдет-ғұрыптар жүйесі бар. Иудей діни ілімінің негізі дүниені жаратушы бір құдіретті Яхве Құдайына деген сенім. Иудаизмде құтқарушының келуіне деген сенім бар, ол мессия (мәсіх) деп аталады. Иудаизм бойынша мессия жер бетін­де әділетті тәртіп орнатады деп есептелінеді.

Ақырзаман және өлілердің қайта тірілуіне сенім – еврей ұлтының Жаратушының таңдаулы халқы екендігіне сенім. Бұл түсінік бойын­ша Моисей (Мұса) арқылы Израиль халқына заң (Тора) беріп, одақ құрған.

XIX ғасыр ортасында Батыс Еуропада және АҚШ-та иудаизмнің нұсқауларын жеңілдету яғни, реформаланған иудаизм қозғалысы құрылды. XIX ғасыр аяғынан сионизм - еврей қоғамдық ойының иудаизмді саясиландырған бағыты қалыптасты. Қазіргі кезде иудаизм Израильде, АҚШ-та, Солтүстік және Оңтүстік Африкада, Еуропада кеңінен таралған. Израильде мемлекеттік дін болмағанымен, оның институттары мемлекеттік құрылымдармен тығыз байланысты. Израильдің Жоғарғы раввинаты және діни-саяси партиялар қызмет етеді.

Иудаизмнің діни институттары

Израильде Иудаизмнің діни институттары мемле­кеттік бюджеттен қаржыландырылады. Жоғарғы рав­винат діни ұйымдар мен бірлестіктерді қадағалайды. Парламент және үкіметте раввинаттың мүддесін қорғайтын басты діни — саяси партия Мафдал болып табылады. Таяу Шығыс, Солтүстік Африка Балкан елінен келгендер Сефард қауымын құрады. Еуропа, Амери­ка, Австралия, ОАР-дан келушілер ашкеназиялық қауымды құрады. 1921 жылы Сефард және Ашкеназийлік бас рав­виндер басқаратын жоғары раввинат кеңесі сайланды. Израиль мемлекетінің қалалары мен елді мекен­дерінде 200 діни кеңестер (моацот, датиот) жұмыс жасайды, Израиль елінде 24 раввинат соттар бар. Ді­ни мектептер (ешибот) үлесі орта білім беру орында­ры­ның 17%-ын құрайды. Израильдің барлық мектеп­терінде діни пәндер оқытылады. Білікті дін маман­дары діни институттарда дайындалады.

Иудаизмнің қағидаттары

Иудаизмнің негізгі қағидаттары XІІ ғасырда өмір сүрген атақты философ-талмудшы, рабби Моисей мен Маймон (1135-1204) іліміне сүйенген төмендегідей 13 ережелерден тұрады: 1. Құдай бар. 2. Құдай бір. 3. Құдай денелік пішінде болмайды. 4. Құдай мәңгі. 5. Иудейлер тек бір Құдайға табынуы тиіс. 6. Құдаймен қарым-қатынас тек пайғамбар арқы­лы болады. 7. Моисей (Мұса) – ең ұлы пайғамбар. 8. Тораның шығуы қасиетті. 9. Тора өзінің мән-мағынасын еш жоғалтпайды. 10. Құдай адамдардың барлық іс-әрекетін біледі. 11. Құдай зұлымдықты жазалап, қайырымды­лықты мадақтайды. 12. Құдай өзінің Мессиясын жібереді. 13. Құдай өлілерді қайта тірілтеді. Сенім қағидаттары "Йигдаль” (ивритше – "ұлы­лық”) әнұранында баяндалған. "Өмір беруші Құдай ұлылығы мен даңқы шексіз”, – бұл әнұранды Иудаизм­ді ұстанушылар синагогада орындайды.

Әдет-ғұрыптары

Маңызды әдет-ғұрыптық талаптар қатарына мыналар жатады:

• Сүндетке отырғызу, ұл балалар дүниеге келген соң сегізінші күні жасалады. Бұл Яхвеге сыйыну­шылар қатарына қосылу белгісі. Сүндетке отырғызу­ды могель атқарады.
• Сенбі күнін тыныштық пен дұға жасау күні ретінде қастерлеу. Ивритте сенбі – шаббат деп ата­лады. Сенбі күні жұмыс жасауға болмайды (малаха);

Іс-әрекеттің шұғыл формалары: жедел жәрдем, полиция, өрт сөндірушілер және т.б. рұқсат етіледі. Үйде жұмыс істеуге тыйым салынады. Сенбі күні өлген адамдарды жерлеуге болмайды және т.б.

"Шаббат басында, яғни жұма күні күн батар кеш­құрым мезгілде отбасы анасының батасымен сенбілік шырағдан жағылады. Отбасы синагогаға барады. Үйіне келген соң ол балаларына бата береді және әйелін Соломон Өсиет кітабының 31-тарауының сөздерімен мадақтайды. Отбасы сенбілік тамақ ішуге кіріседі. Тамақ ішер алдында нан және шарап негі­зін­де бата жасалады. Шаббат күні от жағуға болмай­ды. Егер от бұрыннан жанып тұрса, онда жанып тұра береді.

Сенбі күні ұзақ сапарға шығуға болмайды. Кеме бортында отырған жолаушыларға борттан түсуге болмайды. Ортодоксалды еврей синагогадан жаяу жүретіндей қашықтықта тұрады. Өйткені, ол сенбі күні автомобиль жүргізе алмайды. Ол қоғамдық көлікті де пайдалана алмайды”.

• Күшейтілген дұға жасау, (тфила) дұға жасауға (кавана) толық берілу қажет. Қол жуарда, тамақ ал­дында және тамақтан кейін дұға оқу керек. Тамақтың әрбір түрі үшін өзіндік дұға мәтіні болады. Сенбілік, мерекелік шырағданды жағар алдында да дұға оқылады.

Синагогада біріккен құлшылық ету он ересек адамның, яғни "діни қатынаста құқығы бар еркек болғанда ғана жүргізіледі. Бірақ, ерекше жағдайда жалғыз дұға жасауға болады”.

• Пост (ауыз бекіту) – күнәдан тазару, тәубаға келу күндері, ұлы апат және т.б. Иудейлік діни ілім бойынша, тек күйіс қайыратын жануарлардың, шехит ережесі бойынша бауыздалған үй құстарының етін жеуге болады. Шошқа, жылқы, қоян етін жеуге, бір уақытта ет және сүт тамақтарын колдануға тыйым салынады. Егер тамақ алдында иудей сүт тағамын ішсе, онда ет тағамдарын жеу алдында, олар ауыз шайқауы немесе бейтарап (нан түйірін) тағам жеуі керек. Тамаққа қанды қолдануға айырықша тыйым салынған.
• Шавуот (шабуот) – апта мейрамы немесе Мұсаға Синай тауында Тораның берілуіне байла­нысты мейрам. Иудей діни ойшылдарының пікірін­ше, бұл мейрам пасханың бірінші күнінен соң 50-ші күні өткізіледі.

Иудаизмнің көп ғасырлық тарихында жікшілдік, секталар, бағыттар, қозғалыстар пайда болды. Бүгінгі уақытта, ғалымдардың пікірінше, мынадай иудаизм бағыттары қалыптасты: караим, хасидизм, реформа­торлық, консерваторлық, ортодоксальды. ХІІ-ХІІІ ғасырда еврей діни ойшылдарының арасында Каббала философиялық көзқарастар жүйесі тарала бастады. Каббалистердің қасиетті кітабы – "Зогар” ("Шұғыла”).

Иудаизмнің діни мейрамдары

Иудаизмнің діни мейрамдары:

1. Рошха-Ашана (Рош-Хашана) – діни Жаңа жыл, бұл күнді керней дыбыстары күні деп те атайды. Бұл мейрам жаман, зұлым рухтарды керней дыбыстарымен аластайтын ай мейрамымен байланысты. Вавилондық тұтқындалудан кейін, вавилондық мәдениет ықпалы­мен бұл мейрам "аспан соты” мейрамына айналды. Бұл күні Яхве бүкіл тіршілікке үкім шығарады.
2. Йом-Киппур – сот күні, кешірім, тәубеге келу және күнәдан арылу, о дүниелік болған ата-ана, жақын туысқандарды еске түсіру күндері. Раввиндер іліміне сәйкес, Рош-Ашанадан кейін 10 күн ішінде (тәубеге келу күндері) Яхве барлық адамдардың іс-шаруасын тексереді және әрбір адамның келесі жылғы тағдыры туралы өзінің соңғы шешімін дайындайды.

Бұл шешім Йом-Киппур күні жарияланады.

1. Ханука – жарық мейрамы (Оттардың 8 күндік мейрамы).
2. Пурим (ежелгі грек сөзі "пур” – жеребе) – Эсфири (Есфири) құрметіндегі мейрам. Бұл күні парсы патшасы Артаксеркс (б.з.д. ІV ғ.) уақытында зұлым Аманның қиянатынан азат болу атап өтіледі. Бұл оқиға жайлы Інжілдік кітап "Есфирьде” әңгіме болады. Бұл – вавилондық тұтқындаудан азат болу.
3. Песах – пасха; азаттық мейрамы – Египеттен еврейлердің шығуын еске түсіруге арналған сегіз күндік мейрам.
4. Йом Га-Шоа – Апат күні немесе Холокосты еске түсіру күні. "Шоа” ивритте "құйын” мағынасын береді. Алғашқыда қаралы күн "холокост” және қаһармандық күні деп аталды. Бұл күнді 1951 жылы Израиль парламенті белгіледі. Варшавалық гетто көтерілісінің жылдық мерзімін Ниссан айының 27-сі күні атап өтеді. Бұл күнді зайырлы билік енгізуіне байланысты иудей ультраортодокстары мойында­майды. Көптеген еврейлердің пікірінше, айырықша мемориалды күнді белгілеу дәстүрге қайшы келеді

Қазіргі заманғы иудаизм

Қазіргі заманғы иудаизм негізгі үш ағымға бөлінеді: ортодоксальдық, реформалық және консервативтік. Ортодокстар ішінде өз кезегінде бейортодокстар мен ХаБад хасид қозғалысы бөлінеді.

1. Ортодоксалдық иудаизм жиырма жүзжылдықтар ішінде өзгергені шамалы. Ортодокстар Талмұтта жазылған ережелерді қатаң сақтайды. Бейортодокстар сионизм мен қазіргі заманғы мәдениетті танымайды, синагогаға сенбі күні бару үшін көлік пайдалануға рұқсат бермейді. ХаБаД хасидтері сионизмді және қазіргі заман мәдениетін таниды, еврейлерді Тораның барлық өсиеттерін қатаң сақтауға шақырады.
2. Реформистік иудаизм - дін ілімінің либералды түрі, онда Талмұт ережелері мен дәстүрлеріне мән аз беріледі. Бастысы - рәсімдерді сақтау емес, қоғамдық белсенділік. Алайда барлық реформистік иудаизмнің діни жүйесі қатаң бір құдайға сенуге негізделген.
3. Қазіргі заман иудаизмінің үшінші тармағы - ортодоксальды және либералды бағыттар арасында аралық орынға ие консервативтік ағым. Иудаист-консерваторлар еврей мерекелерін сақтайды және негізгі дәстүрлерді ұстанады. Сондай-ақ олар заңды қазіргі заман мәдениетімен және философиямен байланыстырып жаңаша байқап түсіндіруге тырысады, олар Талмұт - ақылгөйлер Тораны өмірмен қалай байланыстыру керектігін ақылдасатын дамушы жүйе деп есептейді.

Иудаизм Қазақстанда

Қазақстанда иудаизм бастапқыда басында қағанмен хазар ақсүйектерінің шектелген тобымен қабылданды. XIV ғасырда еврейлердің Түркістанға Парсы елінен көшіп келуі туралы тарихи мәліметтер бар. Бұдан басқа XIX соңында - XX ғасыр басында Қазақстан аумағында еврей - қол өнершілері пайда болды. Еврей халқының республикаға жаппай көшуі Сталин жазалау шараларымен және қазақ халқының еврей халқына деген үлкен төзімділігімен байланысты, бұндай жағдайда Украинада және КСРО Еуропа бөлігінде зардабы көптеген еврейлердің және еуропалық бөліктен Қазақстанға көшіп келуіне себеп болған «дәрігерлер ісінен» белгілі. Республикада қазіргі уақытта қазіргі заман иудаизмінің барлық үш тармағы бар, ол Израильмен және АҚШ пен халықаралық байланысты нығайтумен негізделген. Қазақстанда мұсылмандар мен еврейлердің көптеген жылдар бойына қатар өмір сүруі кенфессияаралық келісімнің оң мысалы бола алады. «Иерусалим Пост» Израиль газеті былай деп жазады: «Қазақстан - соңғы үш жыл ішінде он жаңа синагога іргетасы қаланған әлемдегі жалғыз мұсылман елі болып табылады». Қазіргі уақытта синагогалар Астанада, Алматы, Ақтөбе, Қызылорда, Петропавл, Тараз, Теміртау, Шымкент қалаларында жұмыс істейді. 2001 жылы тамыз айында Павлодар қаласында жаңа еврейлер ғибадатханасы ашылды. Республиканың барлық облыстарында жеке еврейлік діни қоғамдастықтар құрылған. Иудаизмді нығайтудың нақты адымы 2002 жылы 21-22 қазанда Алматы қаласында болып өткен Еуроазиялық раввиндер конгресінің отырысы болды. Конгресстің негізгі міндеттері конфессияаралық келісімді нығайтуға және діни еврей қоғамдастық қызметтерін қазіргі заман шындығымен үйлестіруге арналған раввинаттар стратегиясын әзірлеу болды. Еуроазияттық раввиндер конгресінің мүшелерін Елбасы Н.Ә. Назарбаев қабылдады.

Қазақстанның бірнеше қалаларында синагогалар салынды. Барлық ірі қалаларда еврей жексенбілік (воскресенье) мектептері бар. 2004 жылы Қазақстан еврейлері, сондай-ақ дүниежүзілік еврейлер үшін үшін маңызды іс-шара Астана қаласында Орталық Азиядағы ең ірі ғибадатхана «Бейт Рахель - Хабад Любавич» ашылуы болды. Оған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев, қазақстандық мемлекет қайраткерлері, бүкіл әлем раввиндері және Израильдің, АҚШ, Еуропа мен ТМД қоғамдық еврей ұйымдарының өкілдері қатысты.

Еврей күнтізбесіне сәйкес жыл сайын көне еврей мерекелерін тойлау өтеді, ең қызықтысы Пурим, Песах, Лаг Баомер және Ханука болып табылады. 1996 жылдан бері Қазақстанның бас раввині Ешая Коген (Израильде 11 желтоқсанда 1971 жылы туған) Астана қаласында ғибадатхана раввині - Юда Кубалкин, Павлодар қаласында - Шмуэль Карнаух. 2002 жылдан бастап Қазақстанда «Шалом» (құрылтайшысы - Қазақстанның Еврейлер конгресі) газеті шығады. Қазақстанда 10-ға жуық синагогалар, 70 мыңға жуық дін ұстанушылар бар. Елімізде Қазақстан еврейлер конгресі қызмет жасауда

Жақұт (мағына)

Жақұт- яһудилер. Бұл термин Құранға Медине дәуірінде енді, Мұхаммедпен (с.а.у.) замандас Яһудиліктарды немесе жалпы Яһудиліктарды білдіреді. Мединеге дейін Яһудилік қасиетті әңгімеге көптеген сілтемелер жасалғанда, негізінен, бәни Исраилдың «Әзірейілдің ұлдары» деген анықтамасы қолданылатын. Құранда яһудилерге деген екі ұшты көзқарас көрініс тапқан. Бір жағынан, олар мұсылмандар сияқты бір Құдайға табыну қағидасын ұстанып, Ибраһимге байланысты болса да, Ислам яһуди ілімі жоғалтып алған, бір Құдайға қатаң табынушылықты тазалап, қалпына келтірғен. Яһудилер ам әл-кітап категориясына - «Жазу адамдарына» жатқызылатын. Меккеде және Мединеде болған кезінің басында Мұхаммед (с.а.у.) яһудилер арасынан серіктестерін және өзінің ісін жалғастырушыларды іздеген болатын, яһудилер Медине халқының едәуір бөлігінде, Солтүстік Араб жерінің көптеген алқаптарында қоныстанған еді. Рухы жағынан жақын адамдар ретінде Құран оларға да бағытталған. Алайда, Меккенің яһудилері Мұхаммедті (с.а.у.) Пайғамбар деп мойындамады, (сенімсіздік білдіріп, келеке етті, содан кейін құрайыштармен одақтасып, ашық түрде қарсыласа бастады. Нәтижесінде хижраның «алғашқы жылдарында мұсылмандар мен яһуди ілімін уағыздаған йасрибтықтар арасында бірқатар қақтығыстар болды. Бұл қақтығыстар қайнұқ, құрайза және нәдір тайпалары мүшелерінің Мединеден қуылуына әкеп соқты, содан кейін яһуди орталықтары Хайбар, Фалаққа, т.б. жорықтар жасалды.

Арабтың яһуди қауымдарымен жауласу жағдайы да Құранда көрініс тапқан. Діни тұрғыдан алғанда Мединелік кезеңде Мұхаммед (с.а.у.) Исламды яһуди ілімі мен христиандықтан бөлек жеке дін ретінде сезініп қабылдады, Ислам діні басқа діндердің шығуына ықпал етті.

Құранның жалпы діншілдік қағидасы Жақұтты аһл әл-кітап сияқты дінге сенушілер мен дінге сенбеушілер арасындағы аралық қалыпқа қояды. Ибраһим еврейлер мен арабтардың ортақ арғы аталары боп саналған, мұсылман мен яһудилердің құрметтеу қастерлейтін ортақ кейіпкерлері мен қасиетті орындары көп-ақ (мәселен, Иерусалим, әл-Халилдеғі Ибраһимнің мазары). Мұсылмандық құқықтық теорияға сәйкес жақұт аһл-аз-зимма категориясына енеді, бұлар мұсылмандық мемлекеттің қарауындағы адамдар. Жақұттың қауымдары өз жетекшілеріне бағынған. Ал олар жақұт қауымдарының ішкі істеріне араласпайтын мұсылман басқарушыларымен бүкіл қарым-қатынасты жүргізіп отырған.

Орта ғасырларда Мұхаммед (с.а.у.) араб түбегін Исламнан басқа кез-келген діннен тазалауды тапсырыпты-мыс делінсе де, жақұттар мұсылман дүниесіне барлық аудандарында, тіпті Оңтүстік Араб елінде де тату-тәтті өмір сүрген. Мұсылман мемлекеттерінде, әсіресе, VIII - IX ғасырларда Исламды қабылдаған және өзінің дінін сақтаған жақұттар көрнекті әкімшілік басшы орындарда қызмет істеді. Яһудилік саудагерлер ортағасырлық мұсылмандардың экономикалық өмірінде аса үлкен рөл атқарған. Мұсылман елдеріндегі Яһудилік қауымдарда ортағасырларда белсенді мәдени қызмет дамытылды. Құдайға сиынатын және филос, мектептер ашылды. Көркем әдебиет пайда бола бастады. Діндері бөлек қауымдардың мәдениеті өздерінің айналасындағы халықтардың мәдениеттерімен араласып, біте қайнасып жатты. Алғашқыда, VIII - IX ғасырларда араб-мұсылман мәдениеті Яһудилік қоғамның тарихи көріністерінен, аңыз-сюжеттерінен және Құдайға сиыну идеяларынан нәр алған болатынды. Бірте-бірте кері процесс пайда болды. Мұсылмандық аңыздар, көркем әдебиет, грамм, оқытулар, филос, идеялар Яһудилік ортаға ене бастады. Орта ғасырларда араб тілі Таяу Шығыс яһудилерінің тұрмыста қолданатын тілі боп саналған. Еврей әрпімен араб тілінде бірқатар хаттар жазылды, ертегілер мен аңыздар қағазға түсірілді, өзіндік әдебиет қалыптаса бастады. Отаршылдық дәуірле европалық мемлекеттер Яһудилік және христиандық қауымдарды мұсылмандық Шығыс елдеріне ену мақсатында пайдалана бастады. XX ғасырларда араб елдерінің Яһудилік қауымдарында сионистік насихат кеңінен тарай бастады. Бұл көптеген жағдайларда қауымдардың өзара қарым-қатынасының күрт шиеленісуіне әкеп соқты. 1918 жылы Израил мемлекеті құрылғаннан кейін, араб және мұсылман елдеріндегі көптеген яһудилер сол жаққа кешті, сөйтіп Израилдегі халықтың ерекше бөлігін құрады. Шағын Яһудилік қауымдар әлі күнге дейін кейбір мұсылман елдерінде, мәселен Мароккода, Иракта, Сирияда бар.