Қарағанды облысының әкімшілік-территориялық бөлінуі

Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің Қырғыз (Қазақ) АСРО-ын құру жөніндегі 1920 жылғы 20 тамызындағы Декреті бойынша қазақ ұлттык мемлекеті жарияланумен бірге оның әкімшілік - территориялық бөлінуі облыстар мен уездерінің құрамы белгіленген болатын. Республика құрамындағы Семей облысына: Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері қараса, ал Ақмола облысына Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл уездері мен Омбы уезінің жартысы қарады.

Семей губерниясы

Семей губерниясы ҚазОАҚ-нің 1920 жылғы 11 желтоқсандағы бірінші сессиясының қаулысымен құрылған болатын. Оның құрамына Зайсан (23 болыстық), Қарқаралы (24 болыстық), Семей (49 болыстың), Өскемен (39 болыстық) уездері енген болатын.

Ақмола губерниясы

Ақмола губерниясының 1920 жылы құрылған Асан-Қайғы, Астахов, Үлкен-Михайлов, Вишнев, Жезді, Дон, Долинск, Қарағанды, Киев, Константинов, Красная поляна, Пролетар, Нецветаев, Ново-Черкас, Покорная, Промышленная, Пролетар, Ростов, Санников, Сарысу, Сарыарқа, Спаск, Троицкая, Трудовая, Ұлытау, Өспен, Чернигов, Шерубай-Нұра болыстықтары кірді.

1921 жылы 25 сәуірде ҚазОАҚ-нің Төтенше өкілетті комиссиясының шешімімен орталығы Петропавл болып Ақмола губерниясы құрылды. Оның құрамы бұрынғы Ақмола облысының Атбасар (51 болыстық), Ақмола (75 болыстық), Көкшетау(63 болыстық), Петропавл (44 болыстық) уездерінен құралды.

1923 жылдың қаңтарында Амантау-Нұра болыстығына Алексеев, Конкратов, Николаев, Ново-Рыбинск, Приозерная, Урюпин-Саннников болыстығына, Байдаулет Құмкөл, Шарыкты, Шерубай-Нұра-Қарағанды болыстығына, Киев-Захаров пен Чернигов болыстығына, Богулин -Қарағанды мен Нұра болыстығына қосылды.

1925 жылдың 1 казанында жерге орналастыру жөніндегі губерниялық бөлімінін ақпараты бойынша Ақмола губерниясының жер көлемі 46 565 117 десятин жер, губерния 4 уезден, 59 болыстықтан құралды. Болыстықтар одан әрі ауылсовет және село кеңестерден тұрды.

1925 жылы 12 қазанда Захаров пен Чернигов болыстықтары бірікті.

Қарағанды облысы

1927 жылдың аяғьгада Қазақстанда жаңа әкімшілік-территориялық күрылынды жасау басталды. Жаңа әкімшілік-территориялық құрылымға сәйкес бұрынғы губерния, уезд, болыстықтардың орнына үш буынды жүйе енгізілді: округ, аудан-қала.

1928 жылғы 3 қыркүйекте БОАК-нің қаулысымен Ақмола және Семей губерниялары жойылды, Ақмола губерниясының уездерімен болыстықтарынан Ақмола, Павлодар, Қызылжар және Сырдария округтерінің аудандары кұрылды.

Осылардың ішінде Қарағанды облысының кұрамына енгендері:

Ақмола округы: Асан-Қайғы, Қарағанды, Коммунист, Қорғалжын, Нұра, Пролетар, Промышленный.

Нұра ауданы 1928 жылы 17 қаңтарда Ақмола округының құрамында Нұра және Сарыарка болыстықтарының негізінде құрылды. Орталығы Қарауыл тебе елді мекені болды. 1928 жылдың 17 желтоқсанында өз алдына жеке аудан болып бекіді, орталығы Нұра ауылы болды. Нұра ауданының құрамына Жаңарқа ауданының Көнек және Қарағаш болыстықтарының жері, Захаровка және Горный селолық кеңестері Промышленный ауданынан, Ефремовск, Черниговск, Богучар, Батурин, Скобелевск селолық советтері кірді.

1928 жылы Ақтоғай ауданы алғаш құрылғанда Балкаш - Тоқырауын деп аталды. 1929 жылы Тоқырауьш ауданы деп кайта құрылды. Бұрынғы 3 болыстын негізінде 12 мойынсерік пен қосшы ұйымдары құрылады. Қонырат ауданының Дуаншиден Шатырша тауының беткейіядегі ақ қайыңды Тоқырауын өзенінің жағасына орналасады. Бұл өзеннің жағасы табиғаттың әсем ақ тоғайына мол болғандықтан, сондықтан кейін Ақтоғай деп аталады.

1928 жылдың 16 тамызында Сәкен Сейфуллиннің ұсынысымен Асан-Қайғы аты өзгертіліп, Жаңарқа ауданы деп аталды. Аудан тоғыз ауылдан тұрған еді.

Олар:

• Бірінші ауыл - Өспен, Еркіндік, Еңбек, Қаражартас, колхоздары.

• Екінші ауыл - Өркендеу, Өндіріс, Қызылшоқы колхоздары.

• Үшінші ауыл - Жеткіншек, Жаңаталап, Күзембаев атындағы колхоздар.

• Төртінші ауыл - Атасу, Ақтүбек колхоздары. Алтыншы ауыл -Қосшоқы, Ынталы, Қарағаш колхоздары. Сегізінші ауыл - Жиделі, К. Маркс атындағы колхоздар. Тоғызыншы ауыл - Қаражар, Түгіскен, Коммунар колхоздары. 1930 жылдың 17 желтоқсанында Жаңарқа жеке аудан болып бекітілді.

1930 жылы округтер жойылып іріленген аудандар құрылуына байланысты мынандай өзгерістер болды: Азат, Сталин және Еркіншілдік аудандарына қосылды. Атбасар ауданының бір бөлігі - Есіл және Нұра аудандарына, Пролетар Есіл ауданына, Промышленный - Қарағанды мен Нұра аудандарына, Революционный - Ақмола, Нұра, Еркіншілдік аудандарына Қарады, Социалистік - Атбасар аудандарына, Беріқара ауданы, Қу ауданының бір бөлігі мен Қарқаралы қаласы біріктірілді, Тоқырауын ауданы Қоңырат ауданы болып, ал Қарағанды ауданы Тельман ауданы болып өзгертілді.

1930 жылы 17 желтоқсан БОАҚ-нің қаулысына сәйкес 1930 шілдеден Қарқаралы округі жойылды. Жойылудың нәтижесінде Берікарадан және Қу аудандарынан аймактық бөлуде, яғни бұрынғы Қарқаралы аймағына караған 1 қыркүйектен жекелеген Қарқаралы ауданы болып құрылды.

Алғашқы бесжылдык лсылдары Қазақстандағы өнеркәсіп және теміржол кұрылыстарының өркен жаюы, жаңа совхоз, колхоздардың бой көтеруі, жаңа өндіріс және ауылшаруашылык орталықтарының пайда болуына себепші болды.

1931-1933 жылдары аудан құрамында біршама өзгерістер болды. 1931 жылы 11-12, 15-16 ауылдык кеңестер бірікті. 1932 жылы 17-18 ауылдық кеңестер бірігіп, 1933 жылы қала маңындағы ауылдык кеңестер, яғни Ерназар және Жанбота ауылдық кеңестер кұрылды, ал 21 ауыл кеңесі Хорошевский ауыл кеңесіне қосылды.

Осыған байланысты 1932 жылы ҚазОАҚ-нің екінші сессиясында Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Актөбе облыстарын кұру туралы шешім қабылдады.

Осы қаулы бойынша Қарқаралы ауданы Шығыс Қазақстан облысының кұрамына енді.

Қарағанды облысы БОАҚ-тің қаулысымен 1932 жылдың 20 наурызында құрылды. Орталығы болып Петропавл қаласы белгіленді. Облыстың кұрамына 23 аудан енді: Айыртау, Ақмола, Арықбалық, Атбасар, Бейнеқор, Булаев, Есіл, Жаңарқа, Қызылту, Көкшетау, Қорғалжын, Ленин, Мамлют, Нұра, Преснов, Рузаев, Сарысу, Сталин, Телъман, Төңкерей, Щучинск, Еңбекшілдер және Еркіншілдік аудандары.

1932 жылы Нұра ауданы Қарағанды облысының құрамына кірді. Аудан орталығы Казгородок ауылы болды. Осы жылдың 1 сәуірінде Қазақ Автономиялық Советтік Социалистік Республикасының Орталық Комитетінін қаулысына сәйкес Нұра ауданының құрамы 16 ауылкеңеспен бекітілді: Балыкты, Богучар, Бұрма, Жұмыскер, Захар, Қара ой, Киевск, Қызыл-ағаш. Қорғалжын, Қызыл-декхан, Көкмөлдір, Савелевск, Скоблевск, Сұлтан, Плаховск, Черниговск.

Сол жылы ауыл кеңестердің саны жағынан өзгермегенмен, құрамы жағынан өзгерістерге ұшырады. Нұра ауданының аудандық атқару комитетінін 1932 жылғы құжаттарында Захар, Ивановск, Кисвск, Маржанкөл, Ново-Карповск, Скоболевск, Черниговск, және № 1-8 ауылсоветтерінің құрамы берілген .

1933 жылы аштық зардабынан облыс көлемінде біршама өзгерістер болды. Соның бір мысалы Қарқаралы ауданының тұрғындарының саны біршама азайды, соған байланысты жаңа аудандастыру жобасы бекітілді. Әр ауылдық кеңестерге нөмірленген өз аттары берілді, олар Бидайык, Көктөбе, Сартов, Бадыран, Ораз, Кент, Милыбұлақ, Кеңестас, Калинин, Бесоба, Қызыларай деп аталды. Хорошевскийден 2 ауыл совет құрылды (Хорошевский жөне Темірші).

1934 жылы Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының Орталық Комитетінің қаулысына сәйкес Жаңарка ауданы Қарқаралы округынын кұрамына енді. 1935-1936 жылдар аудан құрамында Атасу, Бірлік, Ескене, Жарық, Қарауыл төбе, Қызылшоқы, Қарағаш, Түгіскен, Сталин атындағы, барлығы 9 ауылдық кеңестер болды.

1934 жылы Қоңырат ауданы Қарқаралы округінің құрамына енді, ал 1936 жылы 29 шілдеде ол округтің жойылуына байланысты аудан қайтадан Қарағанды облысының құрамына берілді. Бұрын таратылған 24 серіктестік таратылып қайта ұйымдастырылып, колхоздар құрылды.

1932-1934 жылдары Богучар, Балықты, Бұрма, Савелевск, Сұлтан, Жұмыскер, Қара ой, Қызылдекхан, Плаховск, Сұлтан селолық советтерінің орнына, кұжаттар бойынша Ақтөбе, Жараспай, Жыланды, Қызыл-тал, Майор, Талдысай, Шакаман советтері тіркелген. 1934 жылы Қызылағаш селолық советі Еркіншілдік ауданының кұрамына өткен.

Қарағанды облыстык атқару комитетінің президумыньщ шешімімең 1934 жылдың 14 қазан айында Маржанкөл селолық кеңесі кұрылды, ал 1934 жылдың қараша айында Жараспай селолық кеңесі құрылды .

Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының Орталық Комитетінің қаулысына сәйкес Нұра ауданының орталығы Казгородоктан Киевкаға ауысады.

1934 жылы 20 шілдеде Қазақстан Орталык Комитетінің бастамасымен және талап етуімен ұйымдастырыльш Қарқаралы аймағына аударылды.

1934 жылы 19 шілдеде ҚазССР ОАК-нің қаулысымен Қарқаралы ауданына Баянауылдан 3 ауыл берілді: Жаңақала, Корнеев, Үлгі. Осы жылы Қарқаралы ауданында 19 ауылдық және селолық кеңестер олар: Бесоба, Бадыра, Милыбұлак, Тельман, Көктебе, Комсомол, Еңбек, Темірші, Жарлы, Серік, Ораз, Қызыларай, Кент, Күлболды, Сарт, Бидайык, Қаршығапы. Осы жылы Жаңаарка ауданының құрамында Атасу, Бірлік, Ескене, Жарык, Қарауыл төбе, Сталин атындағы 9 ауылдық кеңес болды.

1936 жылдың 1 тамызында БОАК-нің қаулысымен "ҚазАССР-нің жаңа облыстар құрылуымен" Қарқаралы аймақтығы жойылып, аудан көлемі ретінде Қарағанды облысына қосылды.

1937 жылы Қоңырат ауданы әкімшілік және территориялық жағынан Алматы облысынан ауыстырылып, жаңадан құрылған Қарағанды облысының құрамына берілді. Аудан орталығындағы жаңа үйлер, төбесі шатырланған, жаңа кәсіпорындар жұмыс істей бастады. Сол уақыттағы деректерге қарағанда аудан орталығында 230-ға тарта үй болған екен, халқынын саны алты жарым мыңдай болған.

1938 жылы БОАҚ-ның Президумының қаулысымен Ворошиловский және Дмитриевский селолық советтері жаңадан кұрылған Ворошилов ауданына берілді.

1939 жылы 24 желтоқсанында жаңа Конституция негізінде Қарқаралы ауданында еңбекші депутаттар Советінің алғашқы сайлауы өткізілді.

Жаңарқа ауданы

Жаңарқа ауданының әкімшілігі 1939 жылы аудандық атқару комитетінің президумының қаулысына сай өзгертілді.

1- Сталин атындағы ауыл советіне Еңбек, Қаражартас, Қоғамшыл, Еркіндік колхоздары.

2. Жеткіншек ауылдық советі - Жеткіншек, Ұйымшыл, Сарыөзек, Еңбекшіл колхоздары енді.

3. Жаңарка поселкелік советі аудан орталығы болып бекітілді. 1938-1939 жылдары Талдысай селолық советі жойылды. 1940 жылдың аяғында Осакаров ауданының құрылуына байланысты Скоболевск селолық советі осы ауданның кұрамына берілді.

ҚазССР Жоғарғы Советі Президумының қаулысы бойынша 28 желтоқсан 1940 жылы Октябрь колхозы да Осакаров ауданының құрамына берілді.

Қарағанды облаткомының 8 маусымдағы қарары бойынша жаңа аудан құру керек деп шешілді. Ол бұрынғы Тельман, Ворошилов жене Қарағанды ауданының колхоздарының негізінде кұрылуы тиіс болды. Осы шешім бойынша Тельман ауданының территориясындағы жаңа аудан орталығы Осакаров поселкасы, Калинин ауданы болып құрылды.

1. Бұл ауданнын әкімшілік қарамағына Тельман ауданынан 30 колхоз; Нұра ауданынан Ударный, Трудовой, Литвинский және Тельман совхозы берілді.

2. Жаңа құрылатын Калинин ауданынын, "Красное озеро", "Шортанды" жерінің шалғай болуына байланысты Ақмола облысының Вишнев ауданына берілуі ҚазССР Халкомынан сұралсын.

Осы жылдың 28 желтоқсанында ҚазССР Жоғарғы Советі Президумының қаулысымен Осакаров ауданы құрылды. Жаңа құрылған Осакаров ауданына Тельман ауданынан 30 колхоз Интернационал, Пионер, Коллективный, Новый путь, Ударный, Верхне-Ишимский, Южный, Осакаров, Токсымақ, Заишим, Центральный, Ново-Бытный, Октябрь, Красноармейск Трудовой, 1 мая, 2-я пятилетка, К.Либкнехт ат., Красный пахарь, Батпақ, Комсомольск, Энгельс ат, Большевик, Найдорф, Арбайт, Молотов ат, Шортанды, Родники, Красное озеро және Нұра ауданынан Ударный, Трудовой, Литвинск МТС, Ақмола облысының Вишнев ауданынан 1 август, 8 март колхоздары берілсін деп бекітілді.

1941 жылы Қызыларай ауылдық кеңесі Қоңырат ауданына берілді.

Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президумының 1941 жылдың 24 мамырындағы нұсқауымен Жаңарқа аудандық Советіне бағынатын Атасу және Ағадыр жұмысшы поселкелік Советтері құрылды.

1945 жылдың 1 қаңтарында Қарағанды облысының Нұра, Осакаров аудандарының құрамы темендегідей болды.

Нұра ауданының әкімшік территориясы 14 ауылдык және селолық советтерден құралды: Ақтөбе, Горный, Жараспай, Захаровка, Қызыл-тал, Киевка, Жыланды, Киров, Көк-мөлдір, Қорғанжар, Маржанкөл, Ново-Карповск, Черниговск, Шахман.

Осакаров ауданының әкімшілік территориясының құрамы: Вольск, Краснокумск, Окольный, Скоболевск, Тельман.

1946 жылдың 17 маусым айында Осакаров ауданы бойынша Осакаров, Красноармейск, Коллективный, Ударный, Пионер, Батпакты, Трудовой ауылкеңестері құрылды.

1950 жылы колхоздарды ірілендіру саясатына байланысты Нұра ауданы бойынша Шахаман селолық кеңесінің Қызыл жұлдыз және 1 май колхоздары Новокарпов селолық кеңесі Путь Ленина колхозымен біріктітірлді.

Ауыл шаруашылық Министрлігі мен Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы ауыл шаруашылық басқармасының 1950 жылғы карашадағы қаулысына сәйкес: Жаңарка ауданының 29 колхозы ірілендіріп, 11 колхоз болып кайта бірікті:

1 Еркіндік -Еркіндік, Еңбек, Қаражартас колхоздарының негізінде

2. Алгабас- Алғабас, Сары өзен, Бірлік колхоздарының негізінде

3. Ленин атындағы - Үлгілі, Ленин, Талдыбұлак колхоздары

4. Киров атындағы - Киров, Ұйымшыл, Жаңаталап, Тегістік кохоздары

5. Ынталы - Ынталы, Қарағаш, Қосшоқы, колхоздарының негізінде

6. Жеңіс - Жеңіс, Түгіскен, Коммунар колхоздарынын негізінде.

7. Ынтымақ - Ынтымақ, Жеткіншек, колхоздарының негізінде

8. Өркендеу - Өркендеу, Қызылшоқы колхоздары негізінде.

9. К.Маркс - К.Маркс, Жиделі колхоздары негізінде

10. Өндіріс - Өндіріс, Келте колхоздары негізінде

11. Атасу - Атасу, Ақтүбек колхоздарының негізінде құрылды.

1950 жылы Қоңырат ауданының 14 ауылдық кеңестерінде 35 ұсақ колхоз болды. ҚазССР Жоғаргы Советі Президумының ауылдық советтерді ірілендіруге сәйкес, ауданның төмендегі ауылдык советтері бір-біріне қосылды.

1. Калинин ауылдық кеңесі мен Қорғантас ауылдық кеңесі бірігіп кайтадан Калинин ауылдық кеңесі болып аталды.

2. Қарабұлақ, Кіндікті ауылдык кеңесі қосыльш, Қарабулақ кеңесі деп аталды

3. Тельман ауылдық кеңесі мен Буденный ауылдык кеңесі қосылып Тельман ауылдық кеңесі болып аталды.

Шет аудапы бойынша 1951 жылы 11 колхоз болганын қуаттайтын "Тұрғын мекендер мен колхоздардьщ ескі және жаңа шекарадағы Селолық кеңестердің орталықтарына дейінгі ара қашыктық туралы тізім" және Шет ауданына қарасты ауыл селолық кеңестері іріленген колхоз аттары және кеңесінің төрағасы әкесінің аты көрсетілген тізім берілген. Бұның біріншісінде 11 селолық және 1 жұмысшы поселкелік совет, 2 совхоз, 11 колхоз, 239 елді мекен көрсетілген.

ҚазССР Жоғарғы Совет президумының жарлығы бойынша 1951 жылы 21 мамырда балық кәсібімен айналысатын Мың-Арал елді мекені Шеттен Жамбыл облысының Көктерек ауданына берілді.

1952 жылы 22 тамызында облыс көлеміндегі кіші колхоздардың әкімшілік басшыларын және аулсоветтердің өзгерісіне байланысты, Қарағанды облсоветінің шешімен Нұра ауданы бойынша Шахаман және Жыланды селсоветтер таратылып, Киев, Чернигов, Горный, Қызылтал және Новокарпов селсоветтерің ұлғайту жөнінде қарар қабылданды.

Мұнымен қатар Осакаров селсоветін екі селсоветке бөліп — Осакаров және Озерный селсоветері құрылы және Осакаров селсоветінің құрамында осы аттас селоны халқымен калдыру қаралды.

1955 жылы 10 қазанда Қарқаралы ауданы бойынша Еңбек және Комсомол ауыл кеңестері бір Еңбек ауыл кеңесіне бірікті. Мұнан соң Серік және Милыбұлак ауылкеңестері бір Қайнарбұлақ ауыл кеңесіне және Күлболды мен Бесоба ауылкеңестері бір Тегісшілдік ауыл кеңесіне біріктірілді. Осы жарлықпен Темірші ауыл советі Қарағаш колхозының аймағын Ақтайлақ ауыл кеңесіне, бұрынғы Томар колхозының аймағын Тельман ауыл кеңесіне берді. 22 қарашада астықты "Киргизия" совхозы "Киргизия" поссоветі құрылды.

ҚазССР жоғарғы Кеңесі Президумының қаулысы бойынша 1954 жылдың 16 шілдесінде Нұра ауданы бойынша: Ақтөбе және Киров аулсоветтері - Киров селсоветі болып, орталығы Майоровка, Жыланды және Горный ауылсоветтері бір ауылсовет Горный орталығы Семеновка елді мекені болып бірікті. Осы қаулы бойынша Шахаман ауылсоветі жойылып, Қызыл жұлдыз колхозының елді мекендері Черниговск ауылсоветінің құрамына берілді, 1 май колхозының елдімекендері Киевка ауылсоветінің құрамына берілді.

Бір мезгілде басқа екі ауыл кеңестерінің жері анықталды олар: Қорғанжар селолық кеңесі құрамындағы Қызыл шілік колхозының елдімекендері Киевск ауылкеңесінің құрамына берілді, Еңбек - қорғау колхозының елдімекендері Горный аулкеңесінің құрамына, Қызылтас ауыл кеңесінің құрамына, Құлан-өтпес колхозының елдімекендері Жараспай аулсоветінің Ново-Карповск аул советінің құрамына карады,

ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президумының 1955 жылығы 6 қыркүйектегі қаулысы бойынша Айнабұлақ астық совхозы Жаңарқа ауданының құрамына берілді.

ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1955 жылғы 22 қараша айында Шербаковск орталығы Тассуат кент кеңесі ауы кеңесіне тенелді

ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумьның 1956 жылғы 30 маусым айында Құланөтпес астык совхозының орталығы Донской поссоветі аулсоветіне теңелді.

1956 жылғы 9 наурыздағы жарлык бойынша Шет ауданының Түлкілі мен Қызылтау ауылсоветтерінін шекаралары айқындалды. Орджоникидзе колхозының территориясы Қызылтаудан Түлкілі ауылсоветіне, Түлкілі ауылсоветінің Р. Люксембург колхозы, Қызылту колхозының елдімекеніне және Алайғыр ТКӨ-сі Қызылтау ауылдық советіне кұрамына енді.

ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1959 жылғы 14 тамызында Нұра ауданы мен Осакаровск аудандарының ортасында шамалы өзгерістер енді. Осакаровск ауданына 1054 шаршы км жер учаскесі берілді.

Осы территорияда 20 селолық және поселкелік кеңестер жұмыс жасады: Горный, Донской, Есенгелді, Жараспай, Заречный поссовет, Захаров, Индустральный поссоветі, Кеңжарық поссоветі, Кеңжарык селолық советі, Киевск селолық советі, Киров селолық советі, Көкмөлдір селолық советі, Қорғанжар, Маржанкөл, Новокарпов, Пржевальск пос.советі, Степновский, Тақсуат, Чернигов, Шахтер.

1961 жылғы 17 карашада № 554—і Қарағанды еңбекшілер облыстық депутатгарының шешімімен Есенгелді селолық советі екі советке Есенгелді және Самара кеңестері болып құрылды. Ол Самара совхозының орталығы Самарада орналасты, Маржанкөл селолық кеңесі де ұлғайтылды, ол Көкмөлдір селолық кеңесінің есебінен жүрді. Қызылтал селолық кеңесі Горный селолық кеңесінің таралуына байланысты бұл да ұлғайтылды.

1961 жылы 14 тамызда Қарағанды Облыстык Советінің АК шешімі бойынша Ақшоқы ауылкеңесі таратылып, Қайрақты және Ұзынжол елдімекендері Тағалы ауылкеңесіне берілді.

Осы жылы Қарағанды ОАК шешімімен Қайрақты елді мекені қалалык поселке категориясына ие болып, құрамына Ұзынжол ГРП енді

Қарағанды еңбекшілер депутаттары облыстық советі атқару комитетінің 1961 жылғы 3 шілдедегі шешімімен Қарағаш және Қызылшоқы ауылдык советтері бір ғана Дружба селолық кеңесі больш бірікті.

Қарағанды облыстық 1962 жылғы 14 мамырындағы шешімімен Рассвет кең.шаруашылығының орталығы Өркендеу ауылындағы Рассвет селолық Кеңесі құрылды. Облыстық атқару комитетінің 1962 жылғы 11 қыркүйектегі шешімімен Қарауыл төбе және Бірлік селолық Кеңестері орталығы С.Сейфуллин совхозы, яғни Ынтымақ ауылында Кеңесіне бірікті.

Осы жылы 22 қазанда Қарқаралы ауданының Бақты ауыл кеңесі кұрылды, орталығы Абыз болды.

1962 жылғы ауыл шаруашылығындағы кейбір өзгерістерге байланысты Қоңырат ауданы Қарқаралы территориялық - өндірістік басқармасына карады. Әкімшілік аудандық территориялық өзгерістерге орай, Қоңырат және Шет аудандары біріктіріліп, Ақтоғай өндірістік басқармасы болып құрылды.

Қазақ КСР Жоғарғы Советі Президиумының 1963 жылғы 2 қаңтарындағы нұсқауымен орталығы қалалық типтес Атасу кентінде орналасқан, құрамында 13 селолық және ауылдық советтері: Айнабұлақ, Бидайық, Бұрма, Дружба, Қызылтау, Көктің келі, Красная Поляна, Ортау, Просторное, Рассвет, Сейфуллин, Түгіскен және Атасу поссоветтері бар Жаңарқа селолық ауданы құрылды. Қазақ КСР-і Жоғарғы Советі Президиумының 1963 жылғы 10 қаңтарындағы нұсқауымен Қаражал қалалық поселкесі облысқа бағынатын қалалар категориясына жатқызылды.

Осы жарлықпен Шет ауданы таратылды. Оның Ақшатау, Қызылтау, Комсомол, Нұраталды, Нұра, Түлкілі және Шет селолық советтері Актоғай селолық кеңесінің құрамына енді. Мұнымен қатар поселкелер Ақшатау мен Қайрақты, Ақшатау өндірістік аудандар кұрамына берілді.

Осы шешіммен Дария поселкесі Абай қаласының қарамағына берілді. Қарағанды облыстық Советі атқару комитетінің 1963 жылғы 24 қазанындағы шешімен Жарык елді мекені қалалык поселкелер қатарына жатқызылды.

1963 жылы Ақтоғай ауданы көлеміндегі 9 колхоз таратылып, олардың негізшде 6 колхоз құрылды: Қазақстанның 40 жылдығы атындағы колхоз -Қызыларай совхозы, Бидайык - Шұбартау совхозы, Қуаныш, Ұлы Октябрь колхоздары - Қаратал совхозы, Коммунизм, Коммуна колхоздары - Қоңырат совхозы, Ленин атындағы, Бірлестік колхоздары - Актоғай совхоздары атанды.

ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің Президиумының 1964 жьлғы 31 желтоқсандағы шешімімен Жаңарка селолық ауданы жай аудан болып құрылды. Осы нұсқау бойынша Жамбыл және Өспен қалалык поселкелері Ақшатау өндірістік ауданының Жаңарқа ауданының құрамына ауыстырылды. Осы жарлықпен Қарқаралы селолық ауданы жәй аудан болып құрылды. Осы қаулы бойынша 8 ауыл совет - Абай, Алғабас, Арқалык, Балықтыкөл, Комсомол, Сарытау, Шарықты жаңадан құрылған Егіндібұлақ ауданына берілді.

Мұнымен қатар орталығы Ақсу-Аюлы болып Шет ауданы қайта құрылды. Осы жылы Ақшатауға берілгенге дейін Жаңаарқа құрамында болыл келген Ағадыр поселкесі Шет кұрамына енді.

Қарағанды облыстық атқару комитетінің шешімен 1965 жылдың 14 қаңтарында Есенгелді және Самара селолық кеңестері Тельман ауданына берілді.

1965 жылғы 13 шілдедегі шешімімен Жамбыл поселкелік Кеңесі және Дружба селолық кеңесінің Атасу совхозы Қаражал қалалық Кеңесіне берілді. Сондай-ақ Қызылжар темір жол станциясы, Қаражал темір жол станциясы Қаражал қалалық кеңесіне берілді.

1966 жылдың 16 қыркүйектегі нұсқауымен, Қарағанды облыстық Советінің 1967 жылғы 8 тамыздағы шешімімен құрылған селолық кеңесттерге келесі атаулар берілді: Ақтау, орталығы Ақтау совхозына, Ералиев орталығы К. Маркс атындағы совхозда.

1967 жылы 16 қыркүйектен Қарағанды облыстық кеңесінің шешімімен, осы жылдың 8 тамызынан мынандай аттар берілді: Бесоба - орталығы Бесоба ауылы, Томар - орталығы Томар ауылы, Ынталы- орталығы Ынталы ауылы.

ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының жарлығы бойынша 1967 жылы 11 қыркүйекте Қарағанды ОАК шешімімен 1967 жылы 8 тамызында құрылған селолық советтерге төмендей ат берілді: Акбұлақ орталығы Акбұлақ ауылы, Кеншокы орталығы - Нұра ауылы, Ақсоран ауылы орталығы - Сарыши ауылы.

1971 жылы Шет ауданының құрамында 11 селсовет болды: Ақбұлақ, Ақшатау, Босаға, Қарабұлак, Кеншоқы, Қызылтау, Комсомол, Нұраталды, Түлкілі, Тағалы, Шет.

1973 жылы 20 наурызда КСРО құрамында Жезқазған және Маңғышлак облыстарын құру туралы ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығы шықты. Осы қаулы бойынша Ақтау, Қызылтау, Ортау селолық советтері жаңа құрылған Ағадыр ауданына, ал Дария, Просторный, Өспен селолық советтері Шет ауданының құрамына берілді.

1974 жылдың 1 желтоқсанында Қарқаралы ауданы бойынша 12 ауыл совет болды. ҚазССР Жоғарғы Кеңесі Президиумының қаулысымен 14 қаңтардан Матақ ауылына Угар Жәнібековтың аты берілді.

1975 Ақтоғай ауданынан Кеңшоқы және Ақши селолық кеңесі, Ағадыр ауданынан Ақшатау селолық кеңесі Шет кұрамына енді.

1978 жылы аудандық кеңес құрамында 13 поселкелік және селолық кеңес болды: Шет, Комсомол, Түлкілі, Красная поляна, Нұраталды, Қызылтау, Ақшатау, Бұрма, Кеншокы, Акшоқы, Просторный, Дария, Жарық.

ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен 1982 жылы 25 каңтардан Актайлак, Бақты, Қайнарбүлак, Қырғыз, Томар, Фрунзе ауыл советтері Карағайлы жұмысшы кеніші, Талды ауданына берілді.

Жезказған облыстық Кеңесінін шешімімен әр уақытта 1973 жылдан облыс тараған 1996 жылға дейін жаңадан құрылған совхоздары негізінде Аппаз Ақтүбек, Актасты, Целинный селолық Советтері мен Қызылжар поселкелік советтері құрылды. Бүгінгі күнде Жаңарка ауданы осы құрамдағы территорияға иелік етеді.

Қазақстан Республикасы үкіметінің № 8615 қаулысымен 1997 жылдың 23 мамырынан Қарқаралы ауданының шекарасы өзгерді, өйткені оған Қазыбек би ауданы қосылды.

Осы жылы Ақтоғай ауданы территориясындағы Шүбаргау, Айыртас, КОКП XXII съезі атындағы кең.шаруашылықтар негізінде Приозерный ауданы отау тікті. Ауданға Шет ауданының іргелес жатқан Кеңшокы кең.шаруашылығы мамандандырылған шаруашылығына біріктірілді.

Қазақстан Республикасы Президентінің 197 жылғы 3-ші мамырдағы Жарлығына сәйкес Қарағанды облысының шекаралары, таратылған Жезқазған аймағының қосылуына байланысты, өзгертілді.

Қараганды облысының қазіргі жағдайы

Қазіргі кезде Қараганды облысында 9 ауылдық аудандар бар.

1. Ақтоғай /оған таратылған Тоқырауын ауданының аймағы қосылды/. Аудан орталығы - Ақтоғай ауылы.

2. Абай /бұрынғы Мичурин/. Аудан орталығы - Абай қаласы.

3. Бұқаржырау /бұрынғы Ульянов,оған таратылған Тельман ауданының аймағы қосылды/. Орталығы - Ботақара кенті.

4. Қарқаралы /оған таратылған Қазыбек би ауданының аймағы қосылды/. Орталығы - Қарқаралы қаласы.

5. Нұра /оған таратылған Теңіз ауданының аймағы қосылды/. Орталығы — Киевка кенті.

6. Осакаровка /оған таратылған Молодежный ауданының аймағы қосылды/. Орталығы - Осакаровка кенті.

7. Жаңарка ауданы. Орталығы - Атасу кенті.

8. Ұлытау /оған таратылған Жезді ауданының аймағы қосылды/. Орталығы - Ұлытау ауылы.

9. Шет ауданына /таратылған Ақадыр ауданының аймағы қосылды/. Орталығы - Ақсу-Аюлы.

11 қала облыстык бағынышта, облыстың орталығы - Қарағанды қаласы, онда 440,8 мың адам тұрады. Елдің жиілігі бойынша: Теміртау, Жезказған, Балқаш, Шахтинск, Сэтбаев, Саран, Абай, Приозерск, Қарқаралы -облыстың көне қаласы, 1824 жылы әскери бекініс ретінде салынған. Облыста 39 ауыл, 39 кент, 169 ауылдық округ, 498 негізгі елді мекендер бар.

Облыс халқының этникалық құрамы: 41,0%- қазақтар, 42%-орыстар, 5.1%-украиндер, 3.1%-немістер, 2,7%- татарлар, 1,4%-белорустар, 2,5% -басқа ұлттар.

АБАЙ АУДАНЫ

АБАЙ АУДАНЫ, Қарағанды облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік аудан. 1973 ж. құрылған. Алғашқыда Мичурин ауданы болып аталды. 1997 жылдан Абай ауданы. Халқының саны - 54,7 мың (2008 ж.). Жерінің аумағы 6,4 мың км². Ауданда 10 аулдық әкімшілік округ, 1 кала, 4 кентбар. Орталығы - Абай каласы. Ауданның Сарыарканы4 орта тұсыңда, қуан дала белдемінде орналасқан. Батыс бөлігі аласа белесті, жазық. Шығысы ұсақ төбелі (орташа биіктігі 600-800 м). Пайдалы қазбалардан: тас көмір, барит, әктас т. б. құрылыс материалдары кездеседі. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы ыстық, құрғақ. Орташа температурасы каңтарда - 15-16°, шілдеде +20 - 21°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшемі 250-350 мм. Нұра, Шерубай-Нұра өзендері мен олардың салалары - Есен, Соқыр осы аудан аумағынан өтеді. Сасыққөл, Сопақсор, Сарыбұлак, Шубаркөл, Шұбар, Шерубай-Нұра, Ынтымак т.б. көлдер мен бөгендер бар. Ауданның шығысы қарақоныр, батысы ашыққоныр, сортаң топырақты болып келеді. Өсімдіктерден: селеу, бетеге, жусан, өзен және тау анғарларында кызғылт боз, қыраттарда қараған, тобылғы т. б. өседі. Жануарлардан: қасқыр,түлкі, қарсақ, суыр, атжалман, ондатра мекендейді. Суларында: табан, мөнке, онғак, нәлім, алабұға, торта, шортан, аққайран кездеседі. Тұрғындарының 76,7%-ы - қала халқы. Аудандағы ірі елді мекендер: Топар, Южный, Изумрудный, Қарабас кенттері. Ауданда өнеркәсіп ерте дамыған. 1863-1917 ж. аудан жерінде Орталық Қазақстандағы алғашқы өнеркәсіп орындарының бірі - Спасск мыс балқыту зауытты жұмыс істеді. Абай ауданда көмір өндіретін шахта, «Восточная» кен байыту фабрикасы, темір-кұйматас бұйымдар завоты, құрылыс материалдары мен құрылымдар комбинаты, тігін фабрикасы, нан завоты, тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, құрылыс және көлік мекемелері, «Арселор Миттал» АҚ-ның шикізат базасы, әктас карьері бар. Ауданда шаруа кәсіпорындары ет, сүт, жұмыртқа, картоп, көкөніс өндіруге бейімделген. Ауданда пайдаланылатын жер аумағы 610,5 мың га. Оның 48%-ына дәңді дақылдар, 3%-ына картоп пен көкөніс, 49%-ына жемшөп дақылдары егіледі. Мал шаруашылығы саласы бойынша ірі қара, жылқы, құс өсірумен 8 кәсіпорын, 1 құс фабрикасы, 1 арнайы шаруашылық бірлестігі, агрофирма-техникум шұғылданады. Аудан аумағы арқылы Қарағанды-Шу т. ж., Астана-Қарағанды-Алматы, Қарағанды-Атасу-Жезқазған автомобиль жолдары өтеді. Ауданда оқу-ағарту, мәдениет, денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері жұмыс істейді.

АҚТОҒАЙ АУДАНЫ

АҚТОҒАЙ АУДАНЫ, Қарағанды облысының оңтүстік-шығысыңдағы әкімшілік ауданы. 1931 ж. құрылған. (1963 ж. дейін Қоңырат ауданы). Аумағы 52,0 мың км². Халқының саны 17,7 мың адам (2008 ж.). Ақтоғай ауданда 15 округ, 2 кентбар. Аудан орталығы - Ақтоғай ауылы.

Аудан Сарыарканың оңтүстік-шығысында, шөлейтті және шөлді аймақта орналасқан. Солтүстігін аласа таулар тізбегі алып жатыр. Олардың арасында Балқаш пен Қарасор алаптарының суайрығы болып саналатын Қызыларай (1565 м), Қызылтас (1238 м) және тағы басқа таулар мен олардың сілемдері орналасқан. Ауданның орталық өңірі - Балқаш к-не қарай еңістеп аласара беретін ұсак шоқылы, қырқалы жазық. Түстік өнірінде белесті Солтүстік Балқашманы жазығы жатыр. Ауданның оңт. шетін Балқаш к. көмкереді. Кен байлықтарынан мыс, молибден, вольфрам, қорғасын, мырыш, темір, тальк, кварцит, табиғи құрылыс материалдары т. б. өндіріледі. Климаты тым континенттік, қысы суық, қары аз, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтарда орташа температурасы солтүстігінде - 16°С, оңтүстігінде - 14°С, шілдеде солтүстігінде 16°С, оңтүстігінде 24°С. Жауын-шашыннын жылдық орташа мөлшемі солтүстігінде 350 мм, оңтүстігінде 150 мм болады. Ақтоғай ауданында Тоқырауын, Қусак, Қаратал, Еспемейірман, Ақтайлақ, Ашыөзек, Еспе өзендері бар. Олар ауданның солт-ндегі таулардан бастау алып, оңтүстігіндегі Балқаш к-не қарай ағады, бірақ оған жетпей жерге сіңіп кетеді. Орта жөне оңт. өңірлерінде баялыш, көкпек, боз және қара жусан, сораң, бұйырғын т. б. тау аңғарларында қарағай, қайың, терек, көктерек өседі. Арқар, елік, сайғак, доңыз, қасқыр, түлкі, ақ қоян, аққіс, қарсақ, борсық, күзен, сұрсуыр, аққұлақ, ондатра, құстардан: шіл, бұлдырық, сажы т. б. су құстары мекендейді. Тұрғындарының орташа тығызд. 1 км²-ге 0,6 адамнан келеді. Қала тұрғындары 30,4%. Аудандағы ірі елді мекендер: Шашубай, Сарышаған, Қоңырат, Шығыс Қоңырат, Саяқ, Гүлшат кенттері; Тораңғылық, Ортадересін, Тасарал, Сәуле, Акжарық, Шылым, Нүркен, Сарытерек, Қошқар, Айыртас, Жаңаорталық, Абай, Ақтас, Ақши ауылдары. Жерінің жалпы ауданы 3990,7 мың га. Негізінен мал шаруашылығымен айналысты. Қой, жылқы, ірі қара өсірілді. Ауданда кәсіптік-техник. училище, бастауыш және орта мектеп,балабақшалары, 2 емдеу-сауықтыру мекемесі, 23 клуб пен мәдениет үйі, халық театры, демалыс үйлері, оқушылар лагері бар. «Тоқырауын тынысы» атты аудандық газет шығып тұрады (1938 жылдан). Аудан арқылы Қарағанды-Ақтоғай-Балқаш-Қарқаралы автомобиль жолы өтеді.

БҰҚАРЖЫРАУ АУДАНЫ

БҰҚАРЖЫРАУ АУДАНЫ, Қарағанды облысының солтүстігіндегі әкімшілік аудан. Әкімшілік орталығы - Ботақара кенті. 1997 ж. Ульянов (1938 ж. құрылған) және Тельман аудандары (1928 ж. құрылған) біріктіріліп, ұйымдастырылды. Атауы осы аудан жерінде туып-өскен атақты Бұкар жыраудын құрметіне қойылған. (1938 жылдан - Ворошилов, 1961 жылдан Ульянов ауданы аталды). Халқының саны - 59,8 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы -14,4 мың км². Ауданда 3 кенттік, 26 ауылдық әкімшілік округ бар. Ауданның көпшілік жерін Сарыарканың ұсак шоқылы, қырқалы-белесті жазығы алып жатыр (абсолюттік биіктігі 500-700 м). Ең биік жері солт.- шығысындағы Семізбұғы тауы (1049 м). Жер қойнауында тас көмір (Жоғ. Соқыр, Қушоқы кендері), қоңыр көмір (Қүміскұдык) және құрылыс материалдарының мол шикізат қоры барланған. Климаты тым коңтиненттік, қысы суық, жазы біршама ыстық әрі құрғақ. Ауаның көп жылдық орташа температурасы қаңтарда -15-17, шілдеде +19-21 С. Жауын-шашыннын орташа жылдық мөлшемі 300-350 мм. Аудан жері арқылы Нұра (көптеген салаларымен), Шерубай-Нұра, Бала Шідерті, Ашысу өзендері, Ертіс - Қарағанды каналы ағып өтеді. Шыбынды, Ботақара, Батпаққөл, Шалқар к-дері, Нұра өз-нде Самарқан бөгені бар. Қара, қызыл қоңыр, сортанды қызыл қоңыр топырағында селеу, қызғылт селеу, қылқан селеу, бетеге, сұлыбас, жусан, өлең, қараған, тобылғы, өзен аңғарларында түрлі-шөпті, астық тұкымдасты қалың шалғын, тал, шілік, итмұрын т. б. бұталар өседі. Андардан: қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, борсық, арқар, елік, суыр, сарышұнак, аламан, құстардан: бозторғай, тау қыраны, шыбжық, көлдерінде су құстары мекендейді. Халықтың тығызд. 1 км-ге шаққаңда 4,9 адамнан келеді. Ауданда Ботақара (6,4 мың), Мұстафин (4,6 мың), Қушоқы (4,4 мың) кенттері және тұрғыны 1 мыңнан асатын 24 ауыл бар. Кәсіпорындарынан нан, сүйек ұнын тарту, кұрама жем заттары, жеміс пен көкөніс өндеу цехы, сүт-май заттарының цехтары, 2 тұрмыстық қызмет көрсету комбинаты, 3 құрылыс, 2 автокөлік мекемелері, облыста а. ш. тәжірибе станциясы бар. Бұрынғы әртүрлі бағытта мамаңдандырылған ұжымшарлар мен кеңшарлар, агрокешендер негізінде ауданда астық, жемшөп, көкөніс, картоп егетін, сүтті-етті, етті ірі қара мал бордақылайтын, жылқы, шошқа, құс өсіретін акцион. қоғамдар, өндірістік кооперативтер, жеке шаруа (фермер) қожалыктары құрылған. А. ш-на пайдаланылатын жердің аумағы 1353 мыңға,оның ішінде егіндік жері 29,6%,жайылымдығы 67,3%, шабындығы 3,1%. Егіс алабында негізінен дәнді және жемшөп дақылдары егіледі. Ертіс-Қарағанды каналы мен Нұра өз. бойындағы суармалы алқаптарда картоп, көкөніс, соңдай-ақ жеміс пен бақша дақылдары өсіріледі. Ауданда жалпы білім беретін мектептер, балабақшалар, арнайы мектептер (музыка, спорт) мен кәсіптік-тех. училище, мәдени-ағарту және денсаулық сақтау мекемелері бар. Аудан жерімен Алматы-Қарағанды-Петропавл, Қарағанды-Қарағайлы т. ж. магистральдары, Алматы-Қарағанды-Астана, Қарағанды-Қарқаралы-Аягөз, Қарағанды-Павлодар автомобиль жолдары өтеді.

ҚАРҚАРАЛЫ АУДАНЫ

ҚАРҚАРАЛЫ АУДАНЫ, облыстың солт.-шығ. бөлігінде орналасқан. 1930 ж. құрылған. 1997 ж. Казыбек би (бұрынғы Егіндібұлак ауданы) ауданымен біріктірілді. Жер аумағы 35,5 мың км². Халқының саны - 40,1 мың (2008 ж.). Аудандағы 79 елді мекен 1 кала, 1 кент, 23 ауылдык округке біріктірілген. Орталығы - Қарқаралы к. Аудан аумағы Сарыарканың шығысында, дала белдемінде орналасқан. Жері негізінен аласа таулы, шоқылы, төбелі, белесті келеді. ОңтүстігіндеБалқаш к., Ертіс өз. және Теңіз-Қорғалжын тұйык көлдерінің суайрығы болып табылатын Қызылтас (Қушоқы), Бүртас, Кіші және Үлкен Қарақуыс таулары, Кешубай, Қоныртеміршілік (Қарасораң) т. б. таулар тізбегі өтеді. Ауданның орт. Бөлігін Ханқашты, Түнқатар, Қарқаралы (Жиренсақал), Кент таулары алып жатыр, солт. ұсақ шоқылы, қырқалы жазық. Олардың арасында Қу, Айыртау, Дос таулары орналасқан. Ауданның солт.-батысын Қарасор қ-нің ойысы алып жатыр. Жер қойнауында қорғасын, темір, барит, мырыш, күміс, алтын, флюорит, кварцит, молибден, мыс, құрылыс материалдары (гранит, қиыршықтас, кұм, саз) барланған. Климаты айқын коңтиненттік, қысы ұзак, суық, боранды, қары аз, қаңтардын орташа температурасы -14- 15°С. Жазы қоңыржай ыстық, куан, шілденің орташа температурасы -19-20°С. Шаруашылық маңызы бар басты өзендері: Нұра (жоғ. ағысы), Жарлы, Қарқаралы, Қарасу, Талды, Түндік, Қусақ (жоғарғы ағысы) т. б. Негізгі көлдері: Қарасор, Балықтыкөл, Саумалкөл, Қатынкөл, Сарыкаска, Үлкенкөл, Қарасор. Қарқаралы тауында туристік маңызы бар Шайтанкөл, Бассейн к., Самалкөл жайласқан. Гранитті тауларында қарағай, арша, тасжарған, ырғай, қараған, таңкурай, қарақат, бөріқарақат, үшқат, долана т. б. бұталар, олардың бөктерінде қайың, көктерек өседі. Аңдардан арқар, елік, қасқыр, түлкі, қарсақ, борсық, ақкіс, сасық күзен, ақ тиін, қоян, сарышұнақ, боз суыр, байбақ суыр, қосаяқ: құстардан дуадак, бүркіт, тырна, кұр, шіл, бөдене, қаз, үйрек т. б. су, орман құстары мекендейді. Ауданда өнеркәсіп орындарынан темір кенін өндіру кәсіпорны, Қорғасын-барит өндіру, май завоты, нан завоты, тамақ комбинаты, тігін цехы, астық қабылдау пункті, құрылыс, автокөлік мекемелері бар. 462 шаруа қожалықтары, 2 ӨК («Қоянды», «Томар»), 3 ЖШС («Балгер», «Қазыбек», «Еңбек») агроөндіріспен шұғылданады. Егін ш-ның басты саласы - астық дақылдары мен жемшөп, картоп пен көкөніс егіледі. 1930 жылдан ауданы «Қарқаралы» газеті шығарылады. Ауданда орта мектеп, музыкалық және спорт мектебі, колледж, тарихи-өлкетану мұражайы, халық театры, кітапханалар, ФАП бар. Аудан аумағынан ежелгі адамдардың қоныстары, алғашқы қауым адамдарының жартасқа салған таңбалары, ортағасырлык қираған қалалар, бертінгі феодалдық бекіністер табылды (қ. Қарқаралы тас қорғаны). Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатуға ат салысқан У. Жәнібеков, Н. Нұрмаков, М. Тәтімов, сондай-ақ Кеңес Одағынын Батырлары Н. Әбдіров, М. Мамыраев, П.И. Теряев, әнші Ә. Кашаубаев, КСРО халық әртісі Қ. Қуанышбаев, белгілі қазақ кеңес ақындары Қ. Аманжолов, Ғ. Игенсартов, жазушылар Ә. Әбішев, Қ. Сатыбалдин Қарқаралы ауданында туған. Қарағанды-Қарағайлы т. ж., Қарқаралы-Қарағанды, Қарқаралы-Егіндібұлак автомобиль жолы өтеді.

НҰРА АУДАНЫ

НҰРА АУДАНЫ, облыстың батыс бөлігінде орналасқан. 1928 ж. құрылган. 1923-28 ж. Акмола уезінің Нұра болысы болып құрылған. Халқының саны - 29,1 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы - 35,0 мың км². Орталығы - Киевка қала типтес кенті. Аудаңда 25 селолық әкімшілік, 2 кент бар. Аудан жері ұсак шоқылы (сарыарқа), батысына қарай жазық келген. Климаты тым коңтинеттік. Қаңтар айының орташа температурасы -16 -17°С, шілденікі +20-21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм. Аудан жерімен Нұра, Құланөтпес, Үлкен Құндызды т. б. өзендер ағады. Ашыкөл, Кұмкөл,Тассуат, Кұлтансор, Қаратай, Өстемір сияқты көлдер бар. Жері қызыл қоңыр, сортаң топырақты. Жусан, бетеге, қоңырбас, итмұрын, тобылғы, қараған, қамыс өседі. Қасқыр, түлкі, қарсақ, киік, жабайы шошқа, ондатра, құстан үйрек, қаз т. б. кездеседі. Ауданда қазақтар, орыстар, украиндар, немістер,татарлар т.б. ұлт өкілдері тұрады. Халқының орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 2 адамнан. 1985 жылдан Шұбаркөл көмір кеніші пайдалана бастады. Ауыл шаруашылығына жарамды жері (мың га, 2006) 3500, онын ішінде жайылымдық жері басым - 2900, жыртылған жері - 430, шабындығы - 48,7. Егіс көлемі - 390 мың га. Мал басы (мың, 2006), ірі қара - 43,8, қой - 69290, жылқы -15610, шошқа - 51352. Ауданда 40 орта мектеп, 30 клуб, 35 кітапхана (жалпы кітап қоры 449468 дана), 29 медицина мекеме, 5 ФАП, 9 ФП, 2 аурухана, 13 ОДА бар. Аудандык«Нұра» газеті қазақ және орыс тілдерінде шығып тұрады. «Отты тракторшыларға», тың игерушілерге обелиск қойылған. Ауданнан Данқ орденінін толық иегерлері М. Сүлейменов, Соц. Еңбек Ерлері Н. Айтуғанов, А. Боднар, ҚазКСР Мемлекет. сыйлығының лауреаты А. Балмағамбетов шықты. Аудан мемлекет қайраткері А. Асылбековтын, ақын-жазушылар Қ. Айнабековтың, С. Талжановтын, Қ. Мұкышевтын, ғалым Қ. Мыңбаевтың, Кеңес Одағының Батырлары И. Колодий мен С. Лебедевтін туған жері. Аудан жерімен Астана-Киевка-Теміртау, Осакаровка-Киевка-Құланөтпес автомобиль жолдары өтеді.

ОСАКАРОВ АУДАНЫ

ОСАКАРОВ АУДАНЫ, облыстың солтүстік бөлігіндеге орналасқан. Іргесі 1940 ж. Қаланған. Халқының саны – 35,4 мың (2008 ж.). Жерінің жалпы ауданы – 126,1 мың км. Ауданда 53 елді мекен бар, оның 22-сі ауылдық округ. Орталығы – Осакаровка кенті. 54 мектеп, 2 аурухана, 9 отбасылық амбулатория, 39 ФАП, 2 мәдени орталық, 33 клуб, 34 кітапхана, облыстық тарихи-өлкетану мұражайының аудандық филиалы жұмыс істейді. Ауданда 494 шаруа қожалығы құрылған. Округ жерінде Қ. Сәтбаев атындағы канал орын тепкен. Ауданның жер беделі ұсақ шоқылы (Сарыарқа) келеді. Аудан жерімен Есіл, Шідерті, Өлеңті өзендері ағып өтеді. 20 ғасырдың 20-жылдарында Батпақты ауылдық округіне қарасты. Сарыөзен елді мекенінде «Цвет жизни» ауыл шаруашылық коммунасы құрылған. Жер қойнауында құрылыс материалдырының қоры барланған. Ауа райы тым коңтиненттік. Қантардың орташа температурасы – 16-17°С, шілдеде 20-21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм. Аудан жерімен Есіл, Қарғалы, Сабырқожат тағы басқа өзендер ағады. Топырағы қызыл қоныр, сортаң. Ақ селеу, бетеге, сұлыбас, жусан, қараған өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, суыр, борсық, саршұнақ, атжалман; құстардан үйрек, қаз мекендейді. Аудан жерімен Алматы-Екатеринбург, Алматы-Омбы, «Қазақстан Темір Жолы» т.ж. магистралі, автомобиль жолы өтеді.

ЖАҢААРҚА АУДАНЫ

ЖАҢААРҚА АУДАНЫ, облыстағы әкімшілік бөлік. 1929 ж. ұйымдастырылған. Жері 50,9 мың км². Халқының саны 28,2 мың (2008). Аудандағы 49 елді мекен 2 кент, 12 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Орталығы - Атасу кенті. Аудан Сарыарқаның Бетпакдалаға ұласқан тұсында шөлейт және шөл белдемдерде орналасқан. Жер бедері, негізінен, аласа таулы, күмбез, конус пішінді төбелі, жоңды, қыркалы ұсак шоқылы жазық. Солтүстіктен-шығыстан оңт.-батыска, одан оңтүстікке қарай еңіс келеді. Денудация процестерінің әсерінен мұжылып біткен ескі тау жұрнактары - ұсак шоқылар көп. Олардын ірілері: солтүстігінде Айғыржал (абсолюттік биіктігі 805 м), орта бөлігінде Ақтау (1133 м), Қу (780 м), Мұнлы (790 м), оңт. тұсында Сүмбешоқы (352 м), Азат (464 м), Сасырлы (655 м), Жуантөбе (443 м), Ағашжайлау (492 м), т. б. Шоқылар бір-бірінен ойыстармен, өзен аңғарларымен бөлінген. Ауданның солт.-шығыс және оңт.-батыс бөліктері жазық дала. Жаңаарқа ауданның жері кен байлықтарына бай: темір, марганец, молибден, вольфрам, мыс, қорғасын, мырыш, барит, күміс, құрылыс материалдары т. б. кездеседі. Климаты континенттік, қысы суық, қары аз (10-12 см), жазы ыстық, құрғақ. Ауаның орташа температурасы каңтарда оңт-нде -13°С, солт-нде 17°С, шілдеде оңт-нде 26°С, солт-нде 20°С. Жауып-шашынның жылдық орташа мөлшемі 200-300 мм. Ауданның солт. бөлігін Сарысу өзе-нің жоғары ағысының салалары: Сорғысу, Сарыөзен, Талдыманақы, Құрманақы, Жамансарысу, орта бөлігін Атасу, Кенжебайсай, Көктас, Қарасай, Шажағай, Кайыпмергеннің Қарасуы суландырады. Атасу өз-нде Қылыш бөгені салынған. Аудан жері арқылы Ертіс-Қарағанды каналының жалғасы Жезқазғанға қарай өтеді. Өзендердің су режимі тұрақсыз, көктемде қар суымен біраз толығады, жазда жеке иірімдерге бөлініп қалады. Негізінен, жер асты, қар суларымен толығады. Қар суымен толысатын кішігірім көлдер бар. Ауданның солт.-шығыс шеті қара, қызыл қоңыр топырақты. Оңт-ке қарай ашық қызыл қоңыр топырақты жерлер алып жатыр. Оңт. бөлігінде қоңыр, ашық қоныр, сұр топырақты жерлер басым. Сортан жерлер де кездеседі. Ауданның солт. бөлігінде бұта аралас астық тұқымдас шөптер, қылқан селеу, бетеге, жусан, тобылғы, қараған, грунт суы жақын ойпандарда - бидайық, жауқияқ, қияқ, ши, оңт-ңде боз жусан, қара жусан, баялыш, бұйырғын, соран т. б. шөлге тән өсімдіктер өседі. Жаңарқа аудан. жері мен тауларында арқар, таутеке, елік, қаракұйрық, ақбөкен, қасқыр, түлкі, қарсақ, қоян, жабайы шошқа, түрлі кеміргіштер, даласында дуадақ, тырна т. б. құстар мекендейді. Кенттерде (Атасу, Қызылжар) халықтың 50%-ы тұрады. Ауыл халқы, көбінесе, ауданның солт.-шығыс бөлігінде, т. ж. бойыңда, өзен анғарларында орналасқан. Халықтың орташа тығызд. 1 км²-ге 1,1 адамнан келеді. Ауданының оңт-нде тұрақты елді мекендер жок. Атасуда локомотив депосы, баспахана, наубайхана, тұрмыстық комб., «Байланыс» өндірістік кооперативі жұмыс істейді. А. ш-мен «Ақтасты» өндірістік кооперативті, «Женіс» акцион. қоғамы, «Айнабұлак» серіктестігі мен көптеген шаруа қожалықтары шұғылданады. Жерінің жалпы ауданы - 50,9 мың км². Ауданынын а. ш-на жарамды жері 4874,0 мың га, оның егіндігі 169,6 мың га, шабындыгы 30,4 мың га, жайылымы 4674,0 мың га, орманы 14,0 мың га. Егін ш-ның басты саласы - астық, көкөніс, картоп егу. Ірі қара мал, қой мен ешкі, жылқы, шошқа өсіріледі. Ауданда мектепке дейінгі 3 балалар мекемесі, 36 мектеп, 2 кәсіптік-тех. мектеп, 6 аурухана, 25 фельдш.-акушерлік және дәрігерлік-амбулаторлық пункт, 1 мұражай, 3 клуб, 22 кітапхана бар. (2005). 1937 жылдан «Жанаарка» аудандық газеті шығарылады. Аудан жері арқылы Жарық-Жезқазған, Атасу-Қаражал т. жолдары, Қарағанды-Атасу-Жезқазған, Жәйрем-Қаражал-Жамбыл автомобиль жолдары өтеді.

ҰЛЫТАУ АУДАНЫ

ҰЛЫТАУ АУДАНЫ. Қарағанды облысының оңт.-батысындағы әкімшілік аудан. 1939 ж. құрылған (1963 ж. таратылып, 1972 ж. қайта ашылды). 1997 ж. Жезді ауданы жері қосылды. Аудан солтүстік-шығысыңда Қарағанды облысы Нұра, оңтүстік шығысында Жаңаарка ауданымен, солтүстік-батысында Қостанай, оңтүстігінде Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарымен, оңтүстік батысыңда Актөбе облысымен шектеседі. Жерінің жалпы ауданы 12,3 млн га. Халқының саны 13,2 мың (200ү). Ауданда 12 ауылдық, 3 кентгік аймақ бар. Орталығы - Ұлытау ауылы. Аудан негізінен мал және егін шаруашылығымен айналысады. Ауданда 16 мектеп, мектеп-интернат, кәсіптік-техникалық мектеп, 13 кітапхана, 7 клуб үйлері, Ұлытау ұлттық тарихи-мәдени және табиғат қорығы мұражайы бар. 826 шаруа қожалығы, 13 шағын кәсіпорын 22 шағын жекеменшік фирма, өндіріс орындарынан Қарсакбай металлургия зауыты жұмыс істейді. Ұ. а. батысында Ырғыз - Арал атырабына, солтүстігінде Есіл - Нұра ерне-іне, шығысында Ақтау - Атасу аймағына, оңтүстігінде Шу - Сырдария сағаларына дейін созылып жатыр. Ұлытау атырабындатемірлі кварцит, темірлі марганец рудалары, қоңыр көмір, мұнай кен орындары бар. Ұлытаудан басталатын өзендер - Қараторғай, Сарыторғай, Ұлы Жыланшық, Қаракеңгір, Жезді. Ұ. а., әсіресе Ұлытау тауы көлдерге бай. Көктем сайын Барақкөл, Қоскөл, Ашыкөл, Кұркөлдерге Үңдістаннан, Жерорта теңізінен, Азия, Африка жағалауларынан сан түрлі құстар келеді. Тау қойнауында кайың, қараағаш, терек бұталардан ұшқат, тобылғы, боз, бидайық және сораң өседі. Жалпы тау баурайында 930-ға тарта түрлі өсімдік түрлері кездеседі. Ұ. а-нда 687 тарихи ескерткіш орналасқан, онын 30-га жуығы мемлекеттік маңызы бар ескерткіштер. 2005 ж. Ұлытау ауданында Елбасымыз Н. Назарбаевтың қолдауымен «Қазақстан мемлекетгігінің тұтастығымен халықтар бірлігі» мен тұтастығы монументі» орнатылды. Ұлытаудан белгілі публицист-жазушы Б. Бұлкышев пен жазушы М. Иманжанов, публицист-жазушы К. Смайылов пен академиктер Т. Шарманов, А. Абдуллин, Қорғаныс министрі М. Алтынбаев, тағы да басқа айтулы азаматтар шыққан. «Ұлытау өңірі» газеті шығып тұрады. Аудан басқа елді мекендермен автомобиль жолдары арқылы байланысады. Ең жақын т. ж. стансасы 130 шақырым жерде.

ШЕТ АУДАНЫ

ШЕТ АУДАНЫ, облыстың оңтүстік аймағындағы әкімшілік бөлік. 1928 ж. құрылды. 1973 ж. аудан құрамынан Ақадыр жеке аудан болып шығып, 1997 ж. Шет ауданы құрамыңа қайта қосылды. Жерінің жалпы ауданы 65,7 мың км². Халқының саны - 45,8 мың (2008), оның ішінде қазақтар - 42,0 мың. Аудандағы 68 елді мекен 8 кент, 17 ауылдық округке біріктірілген. Орталығы - Аксу-Аюлы ауылы, Аюлы тауының етегінде, Нұра өзенінің бастауында орналасқан. Оңтүстігінде Балкаш көлі, шығысында Қарқаралы тауларының сілемдері, оңтүстік-шығысында Қызыларай таулары мен Тоқырауын өзені, Нұра өз-нің бастауы жатыр. Жері ұсақ Шоқылы, аласа таулы, жазық келеді. Климаты тым коңтиненттік, қысы суық, жазы куаң. Қаңтардың орташа температурасы -17°С, шілдеде +19-20° С. Жауын-шашынның жылдық мөлшемі 220-260 мм шамасында. Аудан аумағындағы Бұғылы мен Тағылы, Нұра, Сарысу өз-нің бойы тас ғасырынан бергі дәуірлер айғақтарына толы. Палеолит дәуіріндегі адамдар тұрағы «Өгіз тау», «Үлкен Ақмая» (1984) деген жерлерде барлығы анықталып, ол тұрактардан әр түрлі тас қарулар, оның ішінде тастан жасалған балта, қырғыш, т. с. с. табылған. Жерінде қара қызыл қоңыр, ашық қызыл қоңыр, сортаң топырақ тараған. Бетеге, көде, селеу, жусан, кермек, көкпек, тобылғы, қараған, өзен бойында тал, шілік өседі. Қасқыр, арқар, түлкі, қоян; құстардан кұр, бөдене, бозторғай, қаз, үйрек, тырна т. б. мекендейді. Ауданда өнеркәсіп орындарынан қорғасын-мырыш қоспасын өндіруші «Жаңа-Мырыш» ЖШС-і, темір-марганец өндіру кәсіпорыны «Металлтерминалсервис» ЖШС-і, вольфрам өндіру кәсіпорны «Қараоба» ЖШС-і, кварцит өндіруші кәсіпорын «Крамдс-Кварцит» ЖШС-і, ірі автокөлік кәсіпорыны «Ақадыр АТП» АҚ-ы, «Достық» ЖШС-і, автожолдар жөндеуші №77 ДЭУ, «Бірлік» ЖШС-і, темір жолдарды жөндеу бойынша Компания «Жол жөндеуші» ЖШС-і, локомотивтері, вагондардың доңғалақ жұптарын жөндейтін «Ырыс-2030» ЖШС, «Таға» ЖШС-і, халыққа қызмет көрсету саласында «Ақадыр-жылу» ЖШС-і, «Ақадыр-энерго» ЖШС-і т. б. кәсіпорындары бар.

Жол бойы бизнесі дамуда. Аудан аумағында Дүниежүзілік даму банкі тарапынан инвестиция тартылып 2003 жылдан «Қуаң жерлерді игеру» бағдарламасы бойынша 11,6 мың га жерге көп жылдық, шөп егілді (2006). Ауыл шаруашылық құрылымдарының саны 1160, оның ішіңде 14 ЖШС-і, 1146 шаруа қожалықтары бар. Оқу-ағарту, денсаулық сақтау және мәдениет салалары бойынша 2 балабақша, 59 мектеп, 1 оку өндірістік комбинаты, 1 кәсіптік мектеп, балалар мен жасөспірімдердің 2 спорт мектебі, 4 аурухана, 2 емхана, 18 дәрігерлік амбулатория, 4 ФАП, 8 ФП, 28 мед. пункттер, 21 кітапхана, 1 музей, 22 мәдениет үйлері мен ауыл клубтары бар (2006). 1938 жылдан ауданы «Заман» газеті шығады. Аудан жері арқылы Алматы-Астана, Балкаш-Жезқазған т. ж., Алматы-Астана, Қарағанды-Балқаш, Қарағанды-Жезқазған, Қарағанды-Ақтоғай автомобиль жолдары өтеді.