Сырым Төлепберген

Мария Башкирцева
1878 жыл
Туған кездегі есімі	Мария Константиновна Башкирцева
Туған күні	12 (24) қараша 1858 жыл немесе 11 (23) қараша 1860 жыл
Туған жері	Гавронцы, Дитанский ауданы, Полтава облысы
Қайтыс болған күні	31 қазан (12 қараша) 1884 жыл (23 жас)
Қайтыс болған жері	Париж
Шыққан жері	Ресей Империясы, Франция
Жанры	портрет
Мектебі	Джулиан академиясы

Мария Константиновна Башкирцева (фр. Marie Bashkirtseff; 12 (24) қараша 1858, Гавронцы, Полтава ауданы, Полтава губерниясы, Ресей империясы — 12 қараша, 1884, Париж, Франция) — орыс суретшісі, әйгілі күнделік авторы. Өмірінің көп бөлігін Францияда өткізген.

Өмірбаян

Мария Башкирцева Украина ұлттық киімімен

Мария Башкирцева, Францияның Ұлттық кітапханасында табылған жазбаларға сәйкес, 1858 жылы 12 (24) қарашада Ресей империясының Полтава губерниясындағы Полтава маңындағы Гавронцы (Гайворонцы) мүлкінде, дворяндардың жергілікті көсемі Константин Башкирцев пен Мария Бабанинойдың (1833-1920) отбасында дүниеге келген. Қайтыс болғаннан кейін, күнделігінде оның жасы кішірейтіліп көрсетілген.

Мария Башкирцеваның әкесі Константин Башкирцев

Марияның балалық шағы Черняковка ауылында өтті (полковник Чернякке тиесілі), қазіргі әкімшілік бөлініске сәйкес - Украинаның Полтава облысы Чутовский ауданы. Жыл сайын жастар күнінде Марияна алқабында Башкирцева атындағы халықаралық жәрмеңке өтеді.

Анасы әкесімен ажырасқаннан кейін, он екі жасар Марияны өзімен бірге Еуропаға: Вена, Баден-Баден, Женеваға қалаларына алып кетеді. Онда Мария герцог Гамильтонға, кейін Ниццада ақсүйек Борелге ғашық болады. Көп ұзамай, Борелге деген махаббаты басылып, ал 1873 жылы 15 жастағы қыздың губернаторы оған жағымсыз жаңалықты: герцог Гамильтон үйленетіндігін жеткізеді. Сол сәттегі Мария өзінің соншалықты нашар күйін күнделігінде: «Кеудеме пышақ сұғылғандай», - деген жазбамен суреттеп қалдырған.

1877 жылы Башкирцева Парижге барып, онда Р.Джулианның академиясына түседі, ал 11 айдан кейін оның шығармашылығы ерекше құрметке ие болып, студенттік жұмыстардың қатарында көрсетіліп, алтын медальмен марапатталады. Марияның кезекті ғашықтық романындағы - граф Александр де Лардерель, Пол Гранье де Кассаньяк, граф Пьетро Антонелли (Кардинал Джакомоның жиені), Одифре және басқалары болды. Де Кассаньякқа, депутат және спикерлерге ғашық болған Мария саясатқа қарай бет бұрады. Сол уақыттағы Джулиан академиясында сурет салуды оқитын қыздың феминизм туралы идеялары, жазған мақалаларын ешкім ескермеген, тіпті күлкі тудырған, сондықатн Башкирцеваның феминизм туралы мақалаларды бүркеншік атпен жазған. Бүркеншік атпен жазғандығына өте көп дәлелдер бар.

Он алты жасында Мария туберкулезбен ауырады. Сол сәттен бастап ол курорттарда көп уақыт өткізгенімен, өзінің ажалын жақындағынын іштей сезінеді. Тағдырының қиын кезеңіне қарамастан, Мария өзінің күнделігін толықтырып, оны жариялауды шешеді. Оның Ги де Мопассанмен арасындағы белгілі хат алмасу сол кезеңнен басталады (1884), ол белгілі бір кішіпейіл мұғалім Джозеф Савантиннен алғаш рет хат алып, бұл «жазуды» жоққа шығарады. Жауап хатта Башкирцева мұғалімнің емес, қыздың атынан жазушының ұсынысынан бас тартады.

Күнделіктің соңғы беттері өте әсерлі жазбамен: Мэридің ұстазы, әйгілі француз суретшісі Жюль Бастиен-Лебек қатерлі ісіктен қайтыс болғандығы туралы мәлімет жазылады. “Муся” деп еркелеткен ұстазына қамқорлық жасағанымен, ұстазынан бұрын қайтыс болады. Оның күнделігіндегі соңғы жазбасы: «... Бізге қасірет!Консьерждер жасасын! .. Екі күннен бері менің төсегім салонда тұр, бірақ оның үлкендігі соншалық, пердемен бөліп тастаған, сол себепті маған рояль мен диван көрінбейді. Маған баспалдақпен көтерілудің өзі қиындап бара жатыр ». деген сөйлемдермен аяқталған.

Мария Башкирцева 25 жасында туберкулезден қайтыс болып, Парижде, Пасси зиратында жерленген. Эмиль Бастиан-Лебек салған Мария Башкирцеваның кесенесінде Башкирцев-Бабаниндер отбасының басқа да мүшелерінің жерленген. Оған кіреберістің үстінде Андре Терьенің бір жол сөйлемі, ал ішінде Марияныңмольберті, оның жиһаздары, мүсіні және Башкирцеваның соңғы туындыларының бірі - «Қасиетті әйелдер» суреттері бейнеленген.

Мопассан оның қабіріне зиярат етіп:

“Ол менің өмірімдегі жалғыз раушан еді. Оның осылай жарқын әрі қысқа өмір сүретінін білген болсам, рашан гүлдерін алдына себетін едім!”

деген екі жолдан тұратын күйініштен жазылған өкінішін білдірген.

Күнделік

Политралы автопортрет. 1880, жеке коллекция

Мишель Тарновский. Мария Башкирцева. 1914. Ницца бейнелеу өнері мұражайы.

Он екі жасынан бастап қайтыс болғанға дейін Мария француз тілінде күнделік жүргізді (жүз бес дәптер), күнделік кейіннен танымал болып, көптеген тілдерге, соның ішінде орыс тіліне де аударылды. Күнделікке нәзік психологизм, романтикалық «даңққа деген шөлдеу» және сонымен бірге қайғылы қиямет сезімі сіңген.

20 ғасырдың басында бұл кітап Ресейде өте танымал болды. Башкирцеваның шығармашылығы мен жеке басының ең танымал табынушысы Марк Цветаева, жас кезінде Башкирцеваның анасымен (1920 жылдары қайтыс болған) хат жазысып, Башкирцеваның «жарқын естелігіне», «Кешкі альбом» өлеңдері жинағын арнады. Цветаева өзінің екінші «Сиқырлы фонарь» кітабінде, «Мария Башкирцева. 3-ші өлеңдер кітабы» атты тұтас жинақ жариялады, бірақ ол шықпады (немесе жазылмаған болуы мүмкін).

Валерий Брюсов өзінің күнделігінде:

"Башкирцеваның күнделігі сияқты мені ештеңе тірілтпейді. Күнделік - ол менің барлық ойларым, сенімдерім және армандарымның айнасы іспеттес"

Велимир Хлебников Башкирцеваның «Свояси» (1919) әдеби өмірбаянында Марияның күнделігіне жоғары баға берді:

"Мен болашақ суретшілерден күнделіктерін жүргізуді өтінемін: өзіңізді аспан ретінде көріңіз және рухыңыздың жұлдыздарының көтерілуі мен батуы туралы нақты есеп жүргізіңіз. Бұл салада адамзаттың тек бір ғана күнделігі бар. Ол - Мария Башкирцеваның бір ғана күнделігі, басқа ештеңе жоқ. Іштегі рухани кедейшілік - қазіргі адамзаттың ең жарқын қара фраунгоферлік қасиеті"

Башкирцеваның күнделігін Елизавета Дьяконованың күнделігімен жиі салыстырады. Күнделіктерді салыстыра отырып, сыншылар көбінесе Нерехт провинциясынаның ханымы - Елизаветаға басымдық береді. «Марқұм Елизавета Дьяконова Мария Башкирцева секілді «әйелдің фотосуреті» ретінде қызмет ететін «күнделік» жазуды мақсат етіп қойды, - деп “Петербург газетінде” Одиссей бүркеншік атымен жазған, - бірақ Башкирцева көптеген негативтерге ие болды, бірнеше сахналандырылған, театрландырылған позалар алды, ал Дьяконова соңына дейін шындыққа жақтасумен болды». В.В.Розанов да өз пікірін дәл осы мағынада білдірді. Бірінші басылым аяқталғанға дейін де, 1904 жылы ол «Новое Время» беттерінде жалынды үндеуімен шықты:

"Дьяконова ханымның ең қызықты «Күнделігінің» екі томдығын оқыңыз! Бәрінен бұрын, бұл қарапайым «күнделік» пен жартылай француз әйел Башкирцеваның өтірік, шала тапқырылығымен жазылған «күнделігімен» салыстыратын болсақ, мұндағының бәрі «орыс иісі», орыстарға арналған. Мұнда қаншама керемет тақырыптар қозғалған, жанын салып жазғаны байқалады және өлімді елестетуге арналған қандай түрлі, әдемі беттер арналған. Халыққа, балаларға, отбасыларға деген қаншалықты қамқорлық көрсетілген - нақты қамқорлық емес (дүние-мүлікпен емес), бірақ, ең болмағанда, жан дүниесімен

Арада он екі жыл өткен соң, Дьяконованың «Күнделігінің» төртінші басылымы шыққаннан кейін, Розанов оған деген тәуелділікті одан да айқын көрсетіп: “Бұл бүкіл XIX ғасырдағы орыс әдебиетінің ең сүйкімді кітаптарының бірі” деп мәлімдеді.

Дяконованың өзі Башкирцеваның күнделігі туралы былай деп жазды:

"Мария Башкирцеваның күнделігін оқып бітірдім. Ол маған ешқандай әсер қалдырмады. Автордың жеке басы - өте аяусыз. Оның мінезінің кем дегенде бір тартымды жағын табыңыз, осы кітаптан жүректен жүрекке жететін жерін көрсетіңізші?! «Менмендігі» - барлық беттерде мыңдаған реңкте жылтылдайды, өзін қараңғылықтың жарығы ретінде баяндаған...

Мен шетелдіктердің күнделікке қалай қызығушылық танытқанын түсінбеймін: Гладстон оны осы ғасырдың соңындағы ең керемет шығармалардың бірі ретінде сипаттады. Басқалары бұл кітапты аспанға шығарады, өйткені «қазіргі ғасыр керемет, бірақ маңыздысы ол емес, маңыздысы - күнделікте құдды бүкіл ғасыр бейнеленгендей» деген сипаттама берген және Мария Б. оның ең типтік өкілі болды.

Кедей 19 ғасыр! Барлық керемет, тәкаппар, әлсіз және азғын адамның бойынан ғана көрініс тапқаны ма?! Шынымен, салыстыруға лайық нәрсе табылмағаны ма? ..

М.Б-ва, әрине, күнделігінде шыншыл, өзін қалай бар, солай көрсеткендей болған. Оны талантты деп атауға болмайды, оның таланты - оның жарқырауы. Бірақ бұл керемет көріністің астында сұмдық, қорқынышты эгоизм бар. Егер сіз бұл кітапты монахқа оқуға берсеңіз, ол: «Адасқан, байғұс жан»,-деп айтар еді және мүмкін, ол дұрыс айтатын шығар. Біздің заманымызда адамдардың осындай кітаптарды алып оқитындары өкінішті…

Мен мұны әйелдік қызғанышымнан жазып отырғаным жоқ. Әлемде қызғануға тұрарлық басқа адамдар жоқ емес, жетерлік!"

Тағдырлық мұрасы

М.К.Башкирцеваның «Студияда» картинасы (Днепрдің өнер мұражайында сақталған)

Башкирцевтердің мүлкі 1900 жылы граф С.Д. Шереметевке сатылды.

1917-1919 жылдары мүлік жойылды; соғыс жылдарында одан тіпті із қалмады.

1908 жылы Башкирцеваның анасы Мария шығармаларының үлкен коллекциясын Александр III мұражайына сыйға тартты (жүз қырық бір жұмыс; олардың арасында суреттер, эскиздер, полотнолар, пастельдер, мүсіндер). 1930 жылы Башкирцеваның екі картинасы осы жинақтан Днепропетровск өнер мұражайына берілді, 1932 жылы Украина КСР Халық ағарту комиссариатының өтініші бойынша Ресей мұражайы Башкирцеваның жүз жиырма жеті туындысын Украинаға өткізді. Бірнеше шығармалар 1929 жылы Красноярскіге ауыстырылды. Ресей музейінде Мария Башкирцеваның сегіз живопистік полотнолары мен он үш суреті қалды. Харьков сурет галереясын эвакуациялау кезінде Башкирцеваның алпыс алты полотносы із-түссіз жоғалып кетті. Бүгінде Украинада оның тек үш суреті бар: Харьков, Днепр және Сум мұражайларында. Башкирцеваның төл туындылары қазір сирек кездеседі, өйткені олардың көпшілігі Екінші дүниежүзілік соғысы уақытында Гавронцты бомбалау кезінде жойылып кетті.

1980 жылдары Францияның Ұлттық кітапханасында бұрын жоғалды деп есептелген күнделіктің түпнұсқа мәтіні табылды. Оны зерттегенде, Башкирцеваның күнделігінің көп бөлігі көпшілікке белгісіз, ал жарияланған деректердің өзінде көрсетілмеген ақпараттар мен айқын бұрмалаушылықтардың (суретшінің туған жылын қосқанда) барын анықтаған. Отбасылық құпияларын көпішілікке жарияланбасы үшін, бұл іске Марияның отбасы мүшелерінің тікелей қатысы болған.

Қазір күнделіктің толық мәтінін француз тілінде және оның ағылшын тіліндегі аудармасын шығару жұмыстары жүріп жатыр (барлығына қол жетімді бірінші бөлім «I Am the Most Interesting Book of All» деген атпен шығарылған. 2013 жылы ағылшын аудармасының екінші бөлімі «Lust for Glory» тақырыбымен жарияланды). Толық басылым Башкирцеваның жеке басын жаңаша ашып қана қоймай, сонымен қатар өмір сүрген дәуіріне де нұр берері анық.

Украиналық әдебиет сыншысы Михаил Слабошпицкий орыс және француз тілдеріне аударылған «Мария Башкирцева» романын шығарды. Башкирцеваның жеке басына үлкен зерттеуді, жазушы Александр Александров та жасады. Оның жұмысының нәтижесі - «Мадмуазель Башкирцеваның шынайы өмірі» атты кітабы болды.

Мойындау

Парижде, Люксембург мұражайында 1886 жылдан бастап Леон Лонгпирдің «Өлместік» мүсіні болған. Мүсіндік топ өлім періштесінің аяғында өліп жатқан жас данышпанды бейнелейді. Соңғысы қолына мезгілінен бұрын қабірге түскен, бірақ жер бетінде өлместікпен жабылған ұлы адамдардың тізімі жазылған тақтайшаны ұстап тұр. Данышпанның көзі тізімде. Осы тізімге енген сегіз француз есімінің арасында бір ғана орыс әйел есімі бар, ол - «Мария Башкирцева». Кейінірек Вичи режимі кезінде мүсін жойылды. Біраз уақыттан кейін жасалған көшірме Скикда (Алжир) қаласының зираттарының біріне орнатылды.