Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев
Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев (21 наурыз 1925 Қарабұтақ ауданы, Ақтөбе облысы - 19 ақпан 2001) — Қазақстанның халық жазушысы, ақын. Қазақстан Республикасының халық жазушысы Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев — зиялы, талғамшыл, талапшыл, зергер лирик ақыны.[1]
| Қуандық Төлегенұлы Шаңғытбаев | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | |
| Мансабы |
жазушы, ақын, аудармашы |
.svg){kind=small}
Өмірбаяны
өңдеу1937 жылы Қуандықтың 12 жасында әкесі Төлеген "халық жауы" ретінде он жылға айдалып кетеді[2]. Төлегеннің ағасы Жоныс[3] пен Қуандықтың нағашы ағасы Сауда[4] атылады. Бала Қуандықты пионер қатарынан шығарады.
Он бес жасында үздік оқыған Қуандық Алматыға келіп, Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түседі. Сол 1940 жылы бірінші курстың студенті Қуандықтың тұңғыш кітабы шығады. Ол кітап ұстазы Мәулен Балақаевпен (кейіннен профессор, ҚҒА корреспондент-мүшесі) бірге жазылған қазақ тілінің оқулығы болған. Алғашқы қаламақысын 16-дағы Қуандық итжеккенде жүрген әкесіне жасырын (қазыға тығып) жібереді. 1942 жылы 2-ші курстың студенті Қуандық Қазақтың мемлекеттік баспасына жұмысқа алынады (ол кезде Қазақстандағы жалғыз баспасы). Тұңғыш өлеңдерін жаза бастаған болашақ ақын Мұхтар Әуезов, Бейсембай Кенжебаев, Әбу Сәрсенбаев секілді тұлғалармен танысады. 1942 жылы Қуандық "Қазақ жүрегі" атты (кейіннен "Ар") бірінші өлең жинағын баспаға тапсырады. Сол жылы редактор Қуандыққа бастығы Бейсембай ағасы Мұхтар Әуезовтың "Абай" романының қолжазбасын редакциялауға жасырын береді. Партия орталық комитетінің адамдары кітаптың шығуына қарсы болғасын, Кенжебаев мен Шаңғытбаев "Абайды" ешкімге білдірмей жарыққа шығарады, және 1942 жылдың 26 шілдесінде "Соц. Қазақстан" газетінде бірігіп рецензия жазады. Одан кейін Бейсембай Кенжебаев бас редакторлық қызметінен "өз еркімен" кетуге мәжбүр болады, ал 3-ші курстың үздік студенті Қуандық, Нұрпейіс Байғанинге қатысты партия қауылысы шыққаннан кейін, Ақтөбеге, Байғаниннің әдеби хатшысы ретінде, кетеді. "Ар" баспадан шығалмай қалады. Және тәкәппар жас ақын (итжеккенде жүрген "халық жауының" баласы!) сол тұңғыш жинағына "Мен — қазақ!" деген өлеңін кіргізеді.
Сталиннің кезінде олай жазу — ерлік болды. "Ар" өлеңінде Шаңғытбаев:
- "Тәңірім — ар, соған ғана бағынам,
- Жалбарынам, жалғыз соған жалынам.
- Патша тәжі жолда жатса, қайырылмай,
- Теуіп өтіп, алдыңа кеп табынам", — деп, жазады.
"Астанадан қуғындалған талантты жас ақын үшін партияның белсенділерімен күреске қазақ тарландарының "ауыр артиллериясы" кірісті" [5]. 1943 жылы Мұхтар Әуезов Ақтөбеде жүрген Қуандықтың баспада жатқан "Қазақ жүрегі" ("Ар") кітабына алғысөзін жазады. Қаныш Сәтбаев Қуандықты 3-курстан жаңа ғана құрылған Қазақ ғылым академиясының аспирантураға экстернат етіп бірден көшіру туралы шешім шығарады, шешімге соғыс кезінде Алматыда тұрған белгілі ғалым С.И. Малов қол қояды.
1945 жылға дейін Шаңғытбаев Ақтөбе педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі болып істейді. Қуандықтың "Ар" атты түңғыш өлеңдер жинағы М.Әуезовтың алғы сөзімен 1945 жылы жарық көрді. Келесі кітабы "Аққу өні" 23 жылдан кейін ғана жарық көрді (1968).[6]
Соғыстан кейінгі жылдары
өңдеуОблыстық "Актюбинская правда" газетінде тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, 1955—73 жылдары "Қазақ әдебиеті" газетінде, "Жұлдыз" журналында жауапты қызметтер атқарды. Қазақстан Жазушылар одағының секретары, "Қазақфильм" киностудиясы сценарий-репертуар коллегиясының бас редакторы, "Мәдениет және тұрмыс" журналының жауапты хатшысы, қазақ радиосының әдеби хабар бөлімінің бас редакторы болды. 1974 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының консультанты. Қуандық Шаңғытбаевтың "Ар ма, республикам" (1974), "Лирика" (таңдамалылар, 1976), кітаптарын шығарды. 1980—1987 жылдар аралығында "Жыр жаһаны", "Гүлтолқын", "Саршатамыз", "Жыл құсы" атты лирикалық шығармалары жарық көрді. Ол Қ.Байсейітовпен бірігіп "Беу, қыздар-ай" (1960), "Ой, жігіттер-ай" (1967), "Құтырғаннан қүтылған" (1976) пьесаларын, "Алтын таулар" (1960, музыкасы Қ.Қожамьяров пен Н.Тілендиевтікі), "Айсұлу" (1963, музыкасы С. Мүхамеджановтікі) операларының либреттосын жазды. Қуандықтың көптеген өлеңдеріне ән шығарылған. Ол А.С.Пушкиннің "Евгений Онегин" романын, М. Ю. Лермонтов, Р. Бернс лирикаларын, Омар Һайямның рубаяттарын, М.Горькийдің "Қыз бен ажал" поэмасын т.б. қазақ тіліне аударды.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- ↑ http://www.uznal.org/book_of_memory.php?bukva=24&name=9&surname=27&repression=0
- ↑ http://www.uznal.org/book_of_memory.php?bukva=24&name=9&surname=32&repression=0
- ↑ http://www.uznal.org/book_of_memory.php?bukva=0&name=74&surname=37&repression=310
- ↑ Қуандық Шаңғытбаев. Шайыр // Құраст. Г. Шаңғытбаева. Алматы: "СаГа" баспасы, 2010, 164-б.
- ↑ Қуандық Шаңғытбаев. Шайыр. 1 том // Құрастырған Гауһар Шаңғытбаева. Алматы: "СаГа" баспасы, 2010, 400-б. ISBN 978-601-7285-01-2 (Т.1).